WIELKIE I MAŁE PIENIĄDZE Bankowość w Poznaniu w XIX i na początku XX w.

Kronika Miasta Poznania 1997 R.65 Nr2 ; Banki poznańskie

Czas czytania: ok. 55 min.

ANNA BITNER-NOWAK

R nkCjonowanie aparatu bankowego jest uzależnione od szeregu elementów natury ekonomicznej oraz prawnoadministracyjnej. Czynniki te w szczególny sposób oddziaływały na rozwój bankowości w Poznaniu w XIX w. Stolica Wielkopolski, zarazem siedziba naczelnych władz prowincji poznańskiej, wzięła wówczas na siebie rolę centrum bankowości Poznańskiego. Dodajmy, że była to rola trudna. Bankowość stanowiła bowiem ten rodzaj systemu gospodarczo-finansowego, przed którym kształtujące się stosunki kapitalistyczne i doba przemysłowa postawiły zadania dotychczas nieznane, bądź też realizowane w ograniczonym zakresie. Wielkość inwestycji niezbędnych do prowadzenia nowoczesnego przedsiębiorstwa - wyposażonego w odpowiednie maszyny, stosującego nowe technologie i organizację pracy - wymagała dużych nakładów kapitałowych. Zabezpieczyć je mógł tylko kredyt obsługiwany przez sprawny aparat bankowy. Jego rozwój w Poznaniu przypadł na niepomyślny pod względem ekonomicznym i politycznym okres w dziejach Wielkopolski. Podstawy funkcjonowania gospodarki dzielnicy uległy w dużym stopniu zachwianiu na skutek obciążeń fiskalnych okresu napoleońskiego, utraty rynków zbytu po 1815 r., upadku manufaktur i emigracji ich właścicieli, kryzysu wielu dziedzin rzemiosła i ogólnego załamania się życia ekonomicznego regionu szukającego drogi do wejścia na tory gospodarki kapitalistycznej. Wejście to utrudniała polityka zaborczych Prus, które, w dążeniu do supremacji ekonomicznej nad krajami niemieckimi, podejmowały kroki mobilizujące rozwój gospodarczy Prus kosztem terenów nowo anektowanych. Po zjednoczeniu Niemiec nasiliły się tendencje germanizacyjne w Poznańskiem, które oznaczały wzmożenie środków w celu przejmowania przez Niemców polskich przedsiębiorstw, a nie integrację z Rzeszą poprzez takie dofinansowania gospodarki Wielkopolski, by ta dorównywała tempem i formami rozwoju regionom o wyższej randze gospodarczej. Wskazane okoliczności spowodowały, że obok

Anna Bitner-Nowakzadania zaspokojenia ekonomicznych i społecznych potrzeb Poznańskiego w zakresie obsługi finansowej, instytucje bankowe - tworzone przez Poznańczyków - wzięły udział w zmaganiach o narodowe oblicze gospodarki Wielkopolski.

Zasygnalizowane uwarunkowania będą towarzyszyły nam w trakcie rozważań nad rozwojem bankowości. Jej charakterystyka stanowi pretekst do odpowiedzi na pytanie, czy Poznań wykorzystał swój potencjał ekonomiczny, społeczny oraz administracyjny i sprostał roli organizatora aparatu bankowego na miarę możliwości miasta o cechach stołeczności oraz w jakim stopniu poznańska bankowość odpowiadała współczesnym standardom europejskim. Badania nad dziejami bankowości dowodzą złożoności problemu pod względem merytorycznym. Nazwę "bank" przyjmowało bowiem szereg zakładów, których dzisiaj nie zaliczylibyśmy do instytucji interesującego nas typu. W XIX w. bankami powszechnie nazywały się towarzystwa ubezpieczeń gospodarczych osobowych czy też niektóre placówki trudniące się na szeroką skalę obrotem towarów. Wskazane zakłady - obok zasadniczej działalności - udzielały kredytu swojej klienteli bądź też pośredniczyły w jego uzyskaniu.

Swoistym rodzajem instytucji bankowych były natomiast tzw. towarzystwa kredytowe - forma dzisiaj nie praktykowana. Nie omawiając w tym miejscu bliżej struktury organizacyjnej bankowości, należy wskazać, że w końcu XIX i na początku XX w. była ona o wiele bogatsza i bardziej złożona aniżeli dzisiaj. Wpłynęły na to różnorodność form prawnych instytucji bankowych oraz podejmowanie działalności przypisanej innym działom gospodarki, takiej jak: handel, pośrednictwo w obrocie towarów, parcelacja posiadłości rolnych, budownictwo itp. W niniejszym opracowaniu za instytucje bankowe będziemy uważać wszelkiego typu przedsięwzięcia, które posiadały osobowość prawną i w świetle statutów zajmowały się biernymi i czynnymi operacjami pieniężnymi, udzielaniem kredytu i regulowaniem stosunków hipotecznych poprzez finansową ich obsługę oraz operacjami usługowymi polegającymi na wykonywaniu przekazów pieniężnych i wymianie pieniędzy. Dyskusje związane z zakwalifikowaniem poszczególnych jednostek do aparatu bankowego wynikają przede wszystkim z ówczesnej sytuacji prawnej regulującej omawianą materię. Centralne władze Prus, a później Rzeszy, nie wydawały bowiem unormowań (w sensie np. obecnej Ustawy o prawie bankowym), które ogólnie określałyby pojęcie banku, zasady jego tworzenia i organizacji. Regulamin bankowy z 1846 r. dotyczył wyłącznie zasad funkcjonowania Banku Pruskiego (Preussische Bank), któremu od 1 stycznia 1847 r. nadano przywilej centralnego banku państwa. U stawa bankowa z 1875 r. odnosiła się do Banku Rzeszy (Reichsbank) i banków emisyjnych, a w postanowieniach ogólnych dotyczyła środków płatniczych, określała ich nominały oraz parytet w stosunku do złotal. W 1850 r. wydano U stawę o tworzeniu banków rentowych, a w 1899 r. regulującą czynności banków hipotecznych. Z przepisów uzupełniających należy wskazać ustawę z 1881 r. dotyczącą przemysłu zastawniczego, ustawę o depozytach z 1896 r., ustawę giełdową z 1896 r. oraz prawo wekslowe z 1902 r. 2

Wspomniane unormowania zasadniczo regulowały funkcjonowanie największych banków bądź też powołanych w celu wypełniania zadań określonych przez państwo, jak banki emisyjne oraz rentowe. Przedsięwzięcia inicjowane społecznie opierały swoją działalność na systemie rejestracyjnym, co sprawiało, że pod względem prawnym panował liberalizm. Banki spółdzielcze tworzono na podstawie prawa stowarzyszeniowego, potem korzystały z prawa spółdzielczego z lat 1868 oraz 1889 i były wpisywane do sądowego rejestru spółdzielni. Banki o ustroju spółek akcyjnych wpisywano do sądowego rejestru handlowego. Pozostałe formy aparatu bankowego działały w oparciu o właściwe im statuty zatwierdzane przez władze prowincji. Wszystkie banki obowiązywało przestrzeganie przepisów prawa handlowego. W niniejszym opracowaniu instytucje bankowe pogrupowano w zależności od ich ustroju, organu założycielskiego, rodzaju realizowanych czynności oraz pozycji na rynku bankowości Poznańskiego. Jako pierwsze, ze względu na znaczenie w państwowym systemie bankowym, wymienia się oddziały centralnych banków państwowych oraz lokalny bank emisyjny, czyli instytucje podlegające prawu bankowemu. Następnie zostaną scharakteryzowane banki z siedzibami w Poznaniu: kasy komunalne, towarzystwa kredytowe, prywatne banki akcyjne oraz duże banki spółdzielcze, kasy oszczędnościowo-pożyczkowe o ustroju spółdzielni, ale ograniczonym zakresie działania, domy bankowe i kantory. Strukturę bankowości uzupełniają filie prywatnych banków spoza Wielkopolski. Bankowość państwowa była reprezentowana przez zaborcę. Naczelnym władzom państwowym Prus, a później Rzeszy, podlegały też centralne banki tych państw, które obligatoryjnie otwierały swoje siedziby w Poznaniu. W 1849 r. w stolicy Wielkopolski uruchomiono oddział Banku Pruskiego. Przyznawał on pożyczki w wysokości przekraczającej 500 talarów i obsługiwał przede wszystkim sfery kupieckie 3 . N a mocy umowy zawartej między kanclerzem Rzeszy i rządem Prus, z dniem 1 stycznia 1876 r. Bank Pruski został wchłonięty przez Bank Rzeszy4. Od tego czasu w Poznaniu znajdował się główny oddział Banku Rzeszy5.

W 1851 r. został powołany państwowy Rentenbank (Bank Rentowy). Banki tego typu tworzono we wszystkich prowincjach pruskich jako instytucje służące realizacji Ustawy o regulacji zobowiązań dworsko-włościańskich 6 . Bank udzielał pożyczek w listach zastawnych na spłatę stosownych świadczeń oraz na zakładanie nowych gospodarstw. Listy zastawne podlegały umożeniu po 40 lub 55 latach, a ich nabywcy mogli spłacać listami swoje zobowiązania finansowe. Od 1891 r. instytucja została upoważniona do finansowania akcji zakładania tzw. włości rentowych. Bank Rentowy podlegał kontroli ministrów do spraw finansowych oraz gospodarczych, a bezpośredni nad nimi nadzór sprawowały państwowe władze szczebla prowincjC. Przez ponad trzydzieści lat funkcjonował w Poznaniu bank emisyjny. Przywilej emisji banknotów (tzw. biletów, not bankowych) uzyskał Prowincjonalny Bank Akcyjny Wielkiego Księstwa Poznańskiego (Provinzial-Aktienbank des Grossherzogthums Posen; Bank Prowincjonalny) utworzony w 1857 r. Przyznanie poznańskiemu bankowi prawa emisyjnego bez wątpienia nadawało

Anna Bitner-Nowakc.

Ryc. 1. Wzór tzw.

listu zastawnego Banku Rentowego

." .

Wzór do listu rentowego.

(Królewski herb.)

Litt. A. JW-........ iOOO Talarówl Y s i ą c talarów w Praskiej grubej monecie okazicielowi tego listu rentowego od urządzonego na mocy ustawy z dnia. . . . . . . . . . . . . . . pod gwarancyą Rządu banku rentowego dla prowincji. . . . . . . . . . . . . . . . . po nastąpionem wylosowaniu stosownie do wymienionej ustawy w gotowiźnie wypłacone, i aż do tego czasu corocznie czterema procentami w półrocznych terminach dnia 1. Kwietnia i dnia l. Października prowizyą opłacane będą. Bankowi rentowemu waluta w rentach przekazaną została.

. . . . . . . . . . . .dnia . . . . . . . . . . . . . . . .l 8 . .

Dyrekcya banku rentowego dla prowincyi....................

Wzór do kuponu.

Wpisany i t. dM Ł d.

VIII. (VII. VI. i t. d.) kupon prowizyjny listu rentowego Litt. . . . . . . .<M. . . . . . . .

. .. .. .. ..T al . . . . . . . . .śrbrgr. . . . . . . . .fen.

Wyraźnie i t. d. półroczne prowizye lista rentowego Litt.. . . . JW . . . . .dzierzycielowi niniejszego dnia l1Cwielnia 18.. (dnia I.Października 18 . .) od kassy banku rentowego dla prowincyi . . . . . . . .w goto wiźnie wypłacone zostaną. . . . . . . . . . . . .dnia . . . . . . . . . . . . . . . .l 8 . .

Dyrekcya banku rentowego dla prowincyi.

Kupon ten prowizyjny staje sie nieważnym, jeżeli takowy aż do 31. Grudnia 18.. u icassy banku rentowego do odebrania kwoty pieniężnej nie został podanym.

stolicy Wielkopolski znaczącą pozycję w systemie bankowym państwa. Omawiana instytucja cieszyła się przywilejami miejscowych władz, które powołanie w Poznaniu banku wspomnianej rangi pojmowały jako wyróżnienie dla miasta i dowód zaufania ze strony władz centralnych. Bank Prowincjonalny - jakkolwiek nadano jemu formę spółki akcyjnej - możemy uznać za instytucję wchodzącą w skład państwowego segmentu systemu bankowego 8 . Kapitał zakładowy banku w wysokości 1 min tal. rozpisano na 2 tys. akcji po 500 tal. płatnych ratalnie. Jednemu akcjonariuszowi można było sprzedać do 100 akcji. Do czynności banku należało: dyskonto weksli, udzielanie kredytów i pożyczek krótkoterminowych (z terminem płatności do 3 miesięcy), skup i sprzedaż metali szlachetnych oraz waluty. Na czele banku stała 12-osobowa Rada Administracyjna (później Rada Nadzorcza), która w myśl statutu miała być wybierana przez walne zebranie akcjonariuszy. Pierwsza Rada została jednakże imiennie wyznaczona (nazwiskaw statucie) i składała się z bankierów i kupców poznańskich oraz urzędników administracji prowincji i rejencji 9 . Bank Prowincjonalny wszedł do historii Poznania jako pierwsza instytucja bankowa o ustroju spółki akcyjnej oraz jedyny bank emisyjny. Z analizy jego działalności wynika, że emitowanie banknotów było pierwszoplanową czynnością spółki. Wraz z utratą tego przywileju Bank Prowincjonalny rozwiązał się w 1890 r. 10 W małym natomiast stopniu bank spełnił inny statutowy cel, tj. "wspieranie i ożywianie handlu i procederu". W tej płaszczyźnie instytucja skupiła się na udzielaniu pożyczek zamożniejszemu kupiectwu, finansowaniu przemysłu cukrowniczego oraz wspomagała znacznymi kredytami władze miejskie Poznania. Zaniedbano natomiast rzemiosło i drobny przemysł ll . Polityka kredytowa banku tylko po części wynikała z dążenia do osiągania jak największych zysków poprzez pewne ekonomicznie lokaty, omawiana działalność była bowiem wytyczana przez władze państwowe. Ich lokalni przedstawiciele zasiadali we władzach banku, któremu ponadto statutowo przyznano komisarza rządowego z szerokimi uprawnieniami nadzoru i głosem decydującym w kwestii udzielania pożyczek. W sensie formalnej organizacji państwowy sektor bankowości prezentował się stosunkowo skromnie. Władze centralne inspirowały szereg poczynań, nierzadko angażowały się finansowo, nadzorowały określone typy instytucji, ale samą procedurę zakładania i prowadzenia banków oddały społeczeństwu i administracji lokalnej. N awet w kwestii tak strategicznej, jak emisja banknotów, państwo jedynie współorganizowało przedsięwzięcie. Nieformalnie natomiast zaangażowanie władz państwowych było zróżnicowane regionalnie. Wobec Poznania (na ziemiach polskich także wobec Gdańska) zastosowano odmienną politykę aniżeli w innych prowincjach Prus. Polegała ona na ogromnym wzroście finansowego i pozaekonomicznego wpływu na banki, jak również na pośrednim ich zakładaniu. Tą inicjatywą władze państwowe podzieliły się z administracją lokalną. Właśnie z inspiracji władz miejskich powstała na przełomie 1827/28 r.

Miejska Kasa Oszczędności (Die Stiidtische Sparkasse; Miejska Kasa). Jednakże już po kilku latach okazało się, że instytucja przynosi straty i w 1833 r. kasę zlikwidowano. Pierwsze niepowodzenie nie zniechęciło radnych i magistratu Poznania do starań o wskrzeszenie banku komunalnego. Ponownie zorganizowano go w 1838 r. i rok ten został przyjęty w sprawozdawczości urzędowej za datę powołania miejskiej kasy komunalnej w Poznaniu. Kasa została zorganizowana jako instytucja publicznoprawna (tzw. urządzenie gminne) i w związku z tym zachowała odrębność finansową, ale nie miała osobowości prawnej. Bankiem komunalnym zarządzały organy samorządu miejskiego, a za jego zobowiązania finansowe gwarantowano budżetem (majątkiem) miasta. Dodajmy, że organem kontrolującym kasę był prezes rejencji, urzędowo nadzorujący organy samorządowe. Miejska Kasa Oszczędności została powołana jako instytucja powszechna, gromadząca niewielkie kwoty oszczędności. Niskie depozyty były także

Anna Bitner-Nowak

uprzywilejowane przy oprocentowaniu 12 . W drugiej połowie XIX w. zrezygnowano z dotychczas stosowanego określania maksymalnej wysokości depozytów i przyjmowano oszczędności od 1 marki do sumy nieograniczonej. Wówczas też zostały uruchomione trzy miejskie oddziały. Do zakresu czynności kasy również należały: handel papierami wartościowymi, udzielanie pożyczek hipotecznych osobom prywatnym oraz kredytowanie instytucji publicznych i korporacji. Wyniki działalności finansowej Miejskiej Kasy wskazują, że prosperowała ona dobrze. Wyrażało się to we wzroście liczby wystawianych książeczek oszczędnościowych, zgromadzonych wkładów oraz kwot udzielonych pożyczek. W końcu 1872 r. w obiegu było 4936 książeczek oszczędnościowych, a w 1890 r. już 19 605. W podobnym tempie wzrastały depozyty. W 1872 r. suma oszczędności złożonych w Miejskiej Kasie wynosiła 348 tys. tal. (tj. ponad 1 min marek), w 1890 r. - 5,1 min marek, w 1905 r. - 13,8 min marek, w 1910 r. - 19,6 min marek. Wynik taki został osiągnięty dzięki szybkiemu wzrostowi deponentów lokujących w Miejskiej Kasie coraz wyższe kwoty. W rezultacie przyrastał także przeciętny wkład oszczędnościowy, w 1890 r.

wynoszący 262 marki. W końcu XIX w. co dziesiąta książeczka była wypisana na sumę zbliżoną do 1 tys. marek. Powodzenie kasy przypisać można temu, że przez długi czas nie miała w Poznaniu podobnego konkurenta, ponadto poparciu udzielanemu jej przez Niemców oraz zaufaniu społeczeństwa do banku, którego wypłacalność gwarantowało miasto. Oszczędzający, rekrutujący się głównie ze sfer drobnomieszczańskich, zyskiwali jednakże niewielkie oprocentowanie. Trzeba bowiem zaznaczyć, że stopa oprocentowania wkładów, niezmiennie utrzymująca się przez kilkadziesiąt lat na poziomie 2,5-3 punktów, była nie tylko najniższa spośród poznańskich banków, ale także w porównaniu z pozostałymi kasami miejskimi Wielkopolski 13 . Według oceny organizatorów przedsięwzięcia dobrze przebiegała również akcja kredytowa, na którą rocznie kierowano kilka milionów marek. W pierwszej połowie XIX w. pieniądze Poznańczyków przeznaczano głównie na pożyczki dla instytucji publicznych i korporacji miejskich (ponad 80% udzielonych kredytów). W mniejszym zakresie udzielano kredytu hipotecznego właścicielom miejskich nieruchomości. Dopiero od lat 80. XIX w., gdy powstały banki kredytujące gminy, na czoło pożyczkobiorców Miejskiej Kasy wysunęły się osoby prywatne. Stosowano jednakże politykę uprzywilejowania Niemców, dla których pożyczki stanowiły znaczną pomoc. Trzeba bowiem wspomnieć, że Miejska Kasa z reguły pobierała niższe odsetki od kredytów aniżeli inne banki.

Instytucją pokrewną wyżej opisanej była Prowincjonalna Kasa Zasiłkowa dla Prowincji Poznańskiej (Provinzial-Hilf skasse fiir die Provinz Posen; Kasa Zasiłkowa) powołana w 1852 r. Kasa Zasiłkowa została zorganizowana jako instytucja publicznoprawna, a jej administrację poddano zwierzchnictwu organów samorządowych i państwowych szczebla prowincjonalnego 14 . Fundusz zakładowy w wysokości ok. 200 tys. tal. został wyasygnowany ze skarbu państwa. Celem Kasy Zasiłkowej było udzielanie długoterminowych (do kilkudziesięciu lat) pożyczek na potrzeby korporacji gminnych z terenu Wielkopolski, tj. na budowę zakładów użyteczności publicznej, funkcjonowanie kościołówi szpitali, spłatę długów zaciąganych przez gminy itp. W drugiej kolejności przyznawano kredyty osobom prywatnym i to pod warunkiem, że pieniądze zostaną wykorzystane na zagospodarowanie nieużytków rolnych, polepszenie stanu gospodarstw lub też "na wprowadzenie do prowincji takiego rodzaju przemysłu, jakiego dawniej nie było". Kasa Zasiłkowa znacznie przyczyniła się do finansowania spłat długów zaciąganych przez gminy w prywatnych bankach oraz kredytowania przedsięwzięć podejmowanych przez gminy, powiaty oraz zakłady samorządowe. N a początku XX w. instytucja szczególnie zaangażowała się w kredytowanie niemieckiej spółdzielczości. Ponadto Kasa Zasiłkowa spełniała rolę centrali finansowej miejskich i powiatowych publicznoprawnych kas oszczędnościowych, funduszy kościołów oraz szkół. W mniejszym zakresie udzielano pożyczek rolnikom 15 . Minimalnie natomiast - pomimo deklaracji - kasa przyczyniła się do finansowania prywatnego przemysłu. N admienić przy tym należy, że statutowo wyznaczona kwota pożyczki udzielanej osobom prywatnym (1,5-6 tys. marek) mogła jedynie dopomóc w modernizacji zakładu, natomiast nie pozwalała na podjęcie znaczniejszej inwestycji. Analiza funkcjonowania banków komunalnych Poznania dowodzi, że angażowały się one przede wszystkim w działania zabezpieczające interes administracji lokalnej. Fundusze kas - gromadzone z oszczędności mieszkańców Wielkopolski - stanowiły znaczącą pomoc dla władz Poznania i prowincji, odciążając ich budżety. Bankowość komunalna nie sprostała natomiast zadaniu kredytowania gospodarki sektora prywatnego. Na tym polu omawiane kasy w końcu XIX w. wyraźnie skłaniały się ku wzmacnianiu przedsiębiorstw niemieckich. Struktura ekonomiczna Wielkopolski zadecydowała o kierunkach rozwoju pozostałych form aparatu bankowego Poznania. Jako pierwsze wykształciły się instytucje działające na rzecz rolnictwa, a ściślej wielkiej własności ziemskiej. Wzorem zakładów wcześniej uruchomionych w Prusach, na Pomorzu i Śląsku, w 1821 f. założono Towarzystwo Ziemskie Kredytowe (ziemstwo). Jego celem było prowadzenie czynności na rzecz oddłużenia ziemian i zabezpieczenia pretensji wierzycieli tak, by przywrócić właścicielom wielkich posiadłości zdolność pobierania kredytów gospodarczych. W klasyfikacji ustrojowej bankowości ziemstwa zostały zaliczone do instytucji publicznoprawnych 16. Zakład działał pod nadzorem lokalnych władz państwowych, a Zarząd (dyrekcję) powoływali wspólnie zrzeszeni i władze państwowe 17. Zorganizowanie ziemstwa umożliwiło udzielenie przez rząd pruski częściowo nie oprocentowanej pożyczki w wysokości 200 tys. tal. Towarzystwo emitowało tzw. listy zastawne - oprocentowane, zabezpieczone funduszami ziemstwa oraz hipoteką dłużnika. Listy dotyczyły określonej posiadłości "oddanej ziemstwu w zastaw", ale były wystawiane "na okaziciela" i w związku z tym mogły podlegać dalszym transakcjom. Kasa ziemstwa ściągała zaległości od dłużników i wypłacała je okazicielom listów zastawnych. Ziemianie skupieni wokół omawianej instytucji próbowali również utworzyć bank kredytowy służący rolnictwu, ale zamysł ten nie powiódł się.

Anna Bitner-Nowak

Dzieje Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego stanowią przykład upolitycznienia przez państwo instytucji bankowych. Ziemstwo w początkowym okresie skupiało głównie Polaków, którzy zdominowali Zarząd i wywierali duży wpływ na funkcjonowanie Towarzystwa. Generalnymi dyrektorami ziemstwa byli: Stanisław Poniński (w latach 1821-39), Cyprian Jarochowski (1839-51), Józef Kurcewski (1852-61) oraz Józef Morawski (od 1862 do rozwiązania ziemstwa). Wzmożenie antypolskiego kursu polityki w latach 30. XIX w. oraz wydarzenia 1848 r. spowodowały wstrzymanie przez władze państwowe pozwolenia na dalszą emisję listów zastawnych. Równało się to zapoczątkowaniu likwidacji towarzystwa, zakończonej w 1878 r. Obliczono wówczas, że ziemstwo wyemitowało listy zastawne ogółem na sumę ponad 35 min marek. Z 4 min marek funduszu rozwiązanego towarzystwa część wypłacono ziemianom, którzy zastawili swoje posiadłości, 1 min oddano do kasy państwa, a pozostałą kwotę otrzymali tracący posady urzędnicy. "Tak zakończył wzorowo, bez czyjejkolwiek krzywdy, ten przez Polaków zarządzany zakład 18". Władze państwowe zdawały sobie jednakże sprawę z potrzeby funkcjonowania instytucji omawianego typu, ale miała być ona kierowana przez Niemców. W latach 1857-58 powołano zatem Nowe Ziemskie /landszaftowe/ Towarzystwo Kredytowe dla Prowincji Poznańskiej (Neuer Landschaftlicher Kreditverein f tir die Provinz Posen; nowe ziemstwo), które w 1883 r. zmieniło nazwę na N owe Rolnicze Towarzystwo Kredytowe dla Prowincji Poznańskiej (Neuer Landwirtschaftlicher Kreditverein f tir die Provinz Posen)19. Instytucja uzyskała zgodę na emisję listów zastawnych - odnawianą co ok. 10 lat - i działała na zasadach podobnych, jak jej poprzedniczka 20 . Wpływ władz państwowych został jednak wzmocniony tak dalece, że - jak pisał M. Mott y - "obecne ziemstwo niczym innym nie jest, tylko jednym z wydziałów królewskiego rządu, zostającym pod dozorem i kierunkiem dawniejszego prezydenta policji, przedtem zaś, jak jest dotychczas w innych prowincjach, była to instytucja obywatelska, ulegająca od czasu do czasu kontroli rządowej, lecz powstająca z wyborów, załatwiająca samoistnie swoje sprawy i mianująca swoich urzędników wyższych i niższych 2l ". Od lat 70. XIX w. nowe ziemstwo obejmowało swą działalnością coraz mniejsze gospodarstwa (do wartości 3 tys. marek w 1899 r.) oraz rozszerzało czynności kredytowe. Rocznie udzielano kilkaset pożyczek, np. w 1880 r. przyznano ich 585. Władze towarzystwa dbały o zachowanie dobrej kondycji finansowej instytucji oraz jej prestiż w życiu gospodarczym Wielkopolski, np. wycenę gospodarstw dokonaną w nowym ziemstwie uznawały banki i towarzystwa ubezpieczeniowe. Ponadto przynależność do nowego ziemstwa ułatwiała uzyskanie kredytu w innych bankach. O dużym zasięgu oddziaływania nowego ziemstwa świadczą następujące dane: do 1916 r. instytucja wydała listów zastawnych na sumę ok. 900 min marek, z czego połowę spłacono lub wykupiono, a kapitał własny Towarzystwa w 1913 r. wynosił 22,3 min marek 22 . Rozszerzanie czynności finansowych skłoniło władze nowego ziemstwa do powołania akcyjnego banku. Jego prekursorem była uruchomiona w 1888 r.

Ryc. 2. Budynek Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego, narożnik Al. Marcinkowskiego i 23 Lutego (obecnie ASP). Fotografia wg litografIi z II pol. XIX w.

Kasa Pożyczkowa Ziemstwa Poznańskiego (Posener Landschaftliche Darlehnkasse), której nazwę w 1896 r. zmieniono na bank. Jednakże do rejestru sądowego Posener Lanschaftliche Bank Posen (Bank Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego w Poznaniu) został wpisany jako spółka akcyjna dopiero w 1913 r. Na dyrektorów spółki powołano Erwina Schwidtala oraz dra prawa Waltera Metznera. Instytucja zajmowała się kupnem i sprzedażą papierów wartościowych, udzielaniem krótkoterminowych oraz długoterminowych kredytów dla gmin i zakładów komunalnych, dyskontem weksli, czynnościami depozytowymi oraz regulowaniem spraw hipotecznych. Klientami banku byli głównie właściciele średnich i większych posiadłości ziemskich 23 . Społeczny ruch założycielski prywatnych banków w Poznaniu rozpoczął się w latach 60. XIX w. Prekursorami tych inicjatyw byli polscy rzemieślnicy oraz przemysłowcy, którzy coraz bardziej odczuwali brak instytucji umożliwiającej nabycie taniego kredytu i wspomagającej prowadzenie innych spraw finansowych zakładów. Ton dyskusji nad tym problemem nadali liderzy działającego od 1848 r. Towarzystwa Przemysłowego. Wspierani przez znanych przedstawicieli życia społecznego w 1861 r. powołali Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania, znane jako Bank Przemysłowców (aneks nr 1). Kilkakrotne zmiany nazwy wiązały się z rozszerzaniem terytorialnych kompetencji instytucji oraz modernizacją jej gospodarki finansowej. Do grona założycieli tego banku typu spółdzielczego należeli reprezentanci wielu grup społeczno-zawodowych, m.in. sztandarowa postać polskiego

Anna Bitner-Nowak

Ryc. 3. Stanisław Rzepecki

Ryc. 4. Antoni Krzyżanowski

przemysłu Hipolit Cegielski, Antoni Krzyżanowski - kupiec, później współzałożyciel Banku Włościańskiego, Banku Ziemskiego i Domu Przemysłowego, Jan hr. Mielżyński, Stanisław Mott y - sędzia, później poseł i prezes Koła Polskiego w Berlinie, działacz polskich organizacji, dr Władysław N ehring - członek kilku poznańskich stowarzyszeń społeczno-zawodowych, później profesor literatury słowiańskiej we Wrocławiu, dr Ludwik Rzepecki - nauczyciel matematyki i nauk przyrodniczych w szkole realnej w Poznaniu, później dziennikarz, współorganizator i wydawca kilku czasopism, i ksiądz Józef Zenkteller. Spółdzielnia stawiała sobie za cel" udzielanie pożyczek w gotówce rzemieślnikom i przemysłowcom naszym dla polepszenia ich bytu materialnego przez rozwinięcie przemysłu (00.) na zasadzie wzajemnej pomocy i solidarności członków 24 ". Szczytne hasła i protektorat elity polskiego życia narodowego nie zapewniły jednak początkowo powodzenia przedsięwzięciu. Nie sprzyjało jemu także podkreślanie charakteru samopomocowego instytucji, odbiegające od współczesnych tendencji powszechnej bankowości. W II połowie XIX w. Europa wkroczyła w fazę rozwoju bankowości opartej na nauce, praktyce i zasadach konkurencji, a takie doświadczenia w prowadzeniu banku Poznańczycy musieli dopiero zdobywać. Dużym zatem osiągnięciem liderów Towarzystwa Pożyczkowego było przezwyciężenie początkowego kryzysu tak, że już w końcu lat 60. XIX w. bank wkroczył w okres dynamicznego rozwoju, który trwał do wybuchu I wojny światowej. Szybko wzrastała liczba członków, depozytów, udzielanych pożyczek, a dywidenda zapewniała dochód udziałowcom (tab. 1).

Wielkie i małe pieniądze 19 Tabela 1 Rezultaty działalności Banku Przemysłowców w latach 1861-1910 Liczba U działy Fundusz Depozyty Dywidenda członków (marki) rezerwowy (marki) (%) (marki) 55 327 238 750 27 291 12 927 1787 47 610 16,66 767 77337 8025 249 392 8,33 761 98 028 53 596 665 869 6 926 170 190 106 475 1 121 176 8 2 916 1 465 278 219114 3 812 248 7,5 5 830 7 258 109 812 976 25 241 668 7 6 510 7 954 169 1 082 424 29 126 979 7 1865 1870 1880 1890 1900 1910 1912 Źródło: APP, OPP, sygn. 354; Bank Przemysłowców w Poznaniu. Pięćdziesięciolecie 1861-1911. Poznań 1911, s. 58-59; Sprawozdanie Banku Przemysłowców w Poznaniu z czynności w roku 1896. Poznań 1897, s. 11; Sprawozdanie Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych na Poznańskie i Prusy Zachodnie za rok 1912. Poznań 1913.

Na powodzenie omawianej instytucji złożyło się szereg czynników. Przede wszystkim władze banku potrafiły właściwie wykorzystać nawet negatywne doświadczenia. Na kryzys z początku lat 70. XIX w. kierownictwo spółdzielni

Ryc. 5. Wnętrze lokalu bankowego Banku Przemysłowców

Anna Bitner-Nowak

Ryc. 6. Karta tytułowa drukowanego sprawozdania Banku Przemysłowców

zareagowało zatrudnieniem fachowców, zwróceniem baczniejszej uwagi na należyte prowadzenie księgowości, wzmożoną kontrolą weksli oraz szczegółową analizą wypłacalności pożyczkobiorców. Bank zmierzał w kierunku komercjalizacji przedsięwzięcia, ale przy zachowaniu zasady spółdzielczości - działania na korzyść zrzeszonych, tj. swojej klienteli. Przede wszystkim tak kalkulowano oprocentowanie kredytów, by utrzymywać je na stopie niższej aniżeli banki akcyjne dostosowujące się do dyskonta Rzeszy. Niska stopa procentowa kredytów stanowiła również czynnik konkurencji na rynku bankowości i element przyciągania klienteli. Na uwagę zasługuje przy tym ostrożna polityka kredytowa władz banku. Walne zebrania sukcesywnie podnosiły wysokość dopuszczalnego kredytu (do 1,5 min marek w 1912 r.), ale w praktyce udzielano niższych pożyczek.

Duże znaczenie miało skupienie we władzach czołowych przedstawicieli życia społeczno-gospodarczego Wielkopolski, a zarazem reprezentantów różnych grup zawodowych. W kierowniczych organach Banku Przemysłowców zasiadali m.in. Kazimierz Bajoński, Bernard Chrzanowski, Kazimierz Hącia, Karol KratochwilI, Józef Kusztelan, Bolesław Leitgeber, Józef Zeyland. Ludzie ci nie tylko podnosili prestiż instytucji, ale przede wszystkim doskonale znali stosunki społeczno-ekonomiczne Poznańskiego i powszechne tendencje w gospodarce. Pod ich kierownictwem bank wyspecjalizował się w kredycie gospodarczym, rozszerzał czynności, prowadził elastyczną politykę finansową oraz umiejętnie godził interes narodowy

Ryc- 7. Józef Kusztelani ekonomiczny. Bank Przemysłowców należał do Banku Związku Spółek Zarobkowych, ale jednocześnie (od 1906 r.) korzystał z żyrokonta Banku Rzeszy. Uruchomiono także konto bieżące w Banku Drezdeńskim, którego filie realizowały czeki poznańskiej instytucji, oraz założono pocztowe konto czekowe we Wrocławiu. Zawsze też dbano o należytą reklamę przedsięwzięcia przedstawianego w prasie jako instytucja pomagająca polskim rzemieślnikom i przemysłowcom w toczonej przez nich walce ekonomicznej z Niemcami. Szczególny napływ członków do Banku Przemysłowców, jaki nastąpił w końcu XIX w., kierownictwo tłumaczyło zmianą stanowiska na spółdzielnię z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wynikającym z tego wzrostem społecznego zaufania do instytucji i spodziewanymi korzyściami z dywidendy. Wysokość udziału określono wówczas na tysiąc marek, przy czym stowarzyszony mógł nabyć do pięciu udziałów. Odpowiedzialność członka spółdzielni wynosiła 2 tys. marek za udział. Warunki te pozostały niezmienne do końca omawianego okresu. Spółdzielcy rekrutowali się z całej prowincji, chociaż przeważali (ok. 70%) mieszkańcy Poznania i okolicznych gmin. Zróżnicowany był również ich skład społeczno-zawodowy. W końcu XIX w. przeważało drobnomieszczaństwo, stanowiące ok. 50% udziałowców, dalej wymienić należy właścicieli gospodarstw rolnych (ok. 25%) i przedstawicieli wolnych zawodów (ok. 22%). Pewna korekta składu społeczno-zawodowego stowarzyszonych dokonała się na początku XX w. Według danych z 1912 r. nastąpił wzrost spółdzielców związanych z rolnictwem (do ok. 48%), kosztem przede wszystkim przedstawicieli wolnych zawodów (spadek do ok. 18%). Ciekawie przedstawiał się również skład

Anna Bitner- Nowakstowarzyszonych wg płci. Oczywiście dominowali mężczyźni, ale w 1912 r. aż 24,5% udziałów należało do kobiet. Stan taki świadczył nie tyle o rozwoju aktywności gospodarczej kobiet, która w środowiskach udziałowców banku była niewielka, co o wzroście społecznej pozycji kobiet oraz traktowaniu udziałów jako lokaty rodzinnego majątku i zabezpieczenia najbliższych. Kobiety do I wojny światowej nie zasiadały we władzach banku ani też nie zatrudniano ich na stanowiskach urzędniczych. Skład narodowościowy spółdzielców był zasadniczo jednolity i reprezentowany przez Polaków. W ogromnej mierze przyczyniły się do tego poczynania władz pruskich upatrujących w dobrze prosperującym Banku Przemysłowców poważnego konkurenta dla instytucji niemieckich. Odnotowywano nawet przypadki wywierania nacisku na Niemców korzystających z usług Banku Przemysłowców, by zaprzestali tego. Władze pruskie zwracały szczególną uwagę na to, ażeby do polskiej spółdzielni nie przystępowali zwłaszcza ci, którzy "mieli urząd państwowy lub gminny, choćby naj niższego szczebla". Zadziałały zatem również względy polityczne, które doprowadziły do ogólnej polaryzacji narodowościowej więzów organizacyjnych w Poznańskiem. Wpływy Banku Przemysłowców i zasięg klienteli nie ograniczały się tylko do udziałowców. Liczba korzystających z usług banku kilkakrotnie przewyższała liczbę udziałowców. W 1912 r. zanotowano ponad 21 tys. deponentów, do których należałoby jeszcze doliczyć grupę korzystających z innych usług, np. realizacji przekazów pieniężnych. Najwyższe depozyty składali przedstawiciele wolnych zawodów i osoby zawodowo nieczynne. Najwyższe kredyty natomiast zaciągali właściciele gospodarstw rolnych powyżej 100 ha. Ogółem wśród pożyczkobiorców dominowała klientela spoza Poznania, na którą przypadało ok. 70% sumy kredytów. Wyrazem powodzenia Banku Przemysłowców było uruchomienie w 1911 r. oddziałów w Westfalii i Nadrenii. Tym samym poznańska spółdzielnia wkroczyła na rynek niemiecki. Rozwój banku zaowocował podejmowaniem inwestycji oraz inicjatyw towarzyszących podstawowym czynnościom. W 1909 r. został oddany do użytku okazały gmach banku na Starym Rynku, który poziomem wyposażenia dorównywał standardom europejskim. Rosnącym zainteresowaniem Poznańczyków cieszyło się rozdawanie skarbonek, do których rodziny składały drobne oszczędności przekazywane następnie do banku. Podobne akcje podejmowały później także inne spółdzielnie w ramach propagowania wśród społeczeństwa zasad oszczędzania. Z zysków Banku Przemysłowców corocznie przekazywano pewną kwotę na zapomogi dla zubożałych rzemieślników i rodzin po zmarłych spółdzielcach. Władze banku podejmowały także inicjatywy charakterystyczne dla przedsiębiorstw i urzędów. Do takich zaliczamy utworzenie w 1888 r. funduszu emerytalnego dla pracowników banku. Obok funkcji ubezpieczenia społecznego wspomniany krok stanowił czynnik przyciągający fachowców do pracy w polskiej spółdzielni 25 . Dzieje Banku Przemysłowców są ciekawym, a zarazem specyficznym na skalę ogólnopolską przykładem rozwoju spółdzielni. Bank bowiem nie tylko udanie podjął konkurencję z nowocześniejszą formą, tj. towarzystwami akcyjnymi, alewyszedł z niej zwycięsko. Zachowanie ustroju spółdzielni, jakkolwiek obiektywnie mogło hamować rozwój banku, w ówczesnych warunkach Wielkopolski było czynnikiem sprzyjającym Bankowi Przemysłowców. Wpłynęła na to rosnąca popularność zasad spółdzielczości wdrażanych we wszystkie dziedziny życia gospodarczego. Spółdzielnia wydawała się Polakom bliższa poprzez powszechną dostępność oraz możliwość wpływu na jej funkcjonowanie i udział w zyskach aniżeli inne formy bankowości. Bank Przemysłowców wyrobił też sobie stosunkowo szybko renomę banku solidnego i unikającego transakcji spekulacyjnych, które narażałyby klientelę na straty. Obawy takie przez długi czas towarzyszyły Poznańczykom przy przystępowaniu do banków akcyjnych. N arodziny banków akcyjnych w Poznaniu przypadły na początek II połowy XIX w. Pierwszą taką instytucją był wspomniany już Prowincjonalny Bank Akcyjny Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Na długo w pamięci Wielkopolan pozostała natomiast inna instytucja uważana za prekursora bankowych towarzystw akcyjnych w Poznaniu - Bank Bniński, Chłapowski i Plater" Tellus" , założony jako spółka komandytowa w 1862 r. Inicjatywa powołania banku wyszła z kręgów ziemiaństwa. Stąd też pierwotny cel przedsięwzięcia - obrona polskiego stanu posiadania poprzez kupowanie majątków i sprzedaż ich Polakom, obrót hipotekami ziemskimi oraz udzielanie kredytu hipotecznego. Władze postanowiły szybko wykorzystać dogodną dla banku sytuację wzmożonego popytu na kredyt i inne czynności bankowe oraz brak polskiego konkurenta. Potencjalnie szerokie możliwości działania i początkowe powodzenia uśpiły jednakże czujność kierownictwa banku, które poprzez nadmiernie rozbudowaną akcję udzielania kredytów konsumpcyjnych niesolidnym pożyczkobiorcom, niekorzystne transakcje w handlu zbożem i spekulacje z papierami wartościowymi doprowadziło do bankructwa instytucji. Straty poniosło wówczas szereg przedsiębiorstw, wielu ziemian i sporo banków kooperujących z poznańską spółk ą 26. Błyskotliwa kariera i jeszcze szybszy upadek Tellusa w 1873 r. sprawiły, że bank na dziesięciolecia zyskał sławę "czarnej legendy" bankowości akcyjnej. Nam wypada jednakże podjąć polemikę z wybitnie negatywną oceną Tellusa przekazaną przez współczesnych. Bank upadł w okresie powszechnego kryzysu, który pochłonął wiele przedsiębiorstw różnych branż, również poza granicami Polski. Współczesnych zadziwiała także nadmierna odwaga władz młodegov- 8. Ignacy hr. Bniński z Samostrzela

Anna Bitner-Nowak

banku. Dzisiaj, gdy jesteśmy świadkami niejednej barawurowej "akcji finansowej", na losy Tellusa patrzymy już spokojniej. Tellus był najgłośniejszym, ale nie jedynym upadłym na początku lat 70.

bankiem poznańskim. Podobny los spotkał Bank Potworowski, Małecki, Plewkiewicz i Spółka, który funkcjonował zaledwie rok (1872-73). Niepowodzenia pierwszych polskich banków akcyjnych zyskały w swoim czasie duży rozgłos nie tylko ze względu na straty, jakie przy tej okazji ponieśli kontrahenci i klienci, ale również z powodu osobistych tragedii założycieli spółek. Twórcy Tellusa musieli sprzedać część swoich majątków. Znany z zamożności Ignacy hr. Bniński "z magnata w całem znaczeniu słowa stał się właścicielem ziemskim, obarczonym długami". Współzałożyciel drugiego polskiego banku akcyjnego sędzia Franciszek Małecki, "człowiek powszechnie poważany, w przystępie rozpaczy odebrał sobie życie 27 ". Strona niemiecka natomiast nie nagłaśniała swoich niepowodzeń. Niewiele miejsca w prasie poświęcono bankructwu spółki Posener Provinzial Wechslerund Disconto Bank (Poznański Bank Prowincjonalny Wekslowo-Dyskontowy), który działał w latach 1872-73. Kapitał zakładowy w wysokości miliona talarów został zgromadzony poprzez sprzedaż akcji po 200 tal. Wielkie plany twórców zakładały specjalizację banku w zakresie czynności dyskontowo-lombardowych i depozytowych oraz otwarcie filii we wszystkich miejscowościach Wielkopolski 28.

Znacznie pomyślniej potoczyły się losy trzeciego z utworzonych w omawianym czasie polskich banków akcyjnych. W 1870 r. został zarejestrowany Bank Rolniczo-Przemysłowy Kwilecki, Potocki i Sp. (Bank Rolniczo-Przemysłowy) jako spółka komandytowo-akcyjna z oddziałem we Wronkach. W 1890 r. usunięto z nazwy banku wspomnianą wyżej filię. Poważna modernizacja nazwy i stanowiska prawnego nastąpiła w 1912 f., kiedy to skrócono nazwę flfmy do Kwilecki, Potocki i Sp. oraz przekształcono spółkę komandytową w akcyj ną 29. Wskazane zmiany nie powodowały zasadniczych przeobrażeń statutowego celu przedsięwzięcia, który określono jako sprawowanie hipotecznych czynności bankowych oraz handel płodami rolnymi i artykułami potrzebnymi do prowadzenia gospodarstw rolnych. Specjalizacja banku - świadcząca o wyczuciu gospodarczym założycieli przedsięwzięcia - okazała się niezwykle korzystna. Do lat 90. XIX w. Bank Rolniczo- PrzemysłoRyc. 9. Mieczysław hr. Kwilecki wy był najsilniejszą polską instytucją

omawianej materii. Powodzenie zawdzięczał dochodom osiąganym z działalności handlowo-komisowej oraz dużej ostrożności w udzielaniu niewielu zresztą kredytów. Zawężony zakres czynności bankowych okazał się jedną z poważniejszych przyczyn obniżenia pozycji instytucji na poznańskim rynku bankowości na przełomie XIXjXX w. Dołączyły do tego okresowe niepowodzenia w działalności handlowej. Widocznym sygnałem kryzysu banku było gwałtowne zmniejszenie w 1902 r. wysokiego dotychczas kapitału zakładowego - z 1,3 min marek do 600 tys. marek. Z początkiem XX w. bank w coraz szerszym stopniu przestawiał się na działalność handlowo-komisową. Wymazanie z nazwy terminu "bank" odzwierciedlało zatem podstawowy kierunek funkcjonowania spółki. Na polu czynności pozabankowych wiodło się przedsiębiorstwu coraz lepiej i do 1914 r. pozostało ono główną w Poznaniu placówką handlu hurtowego zbożem. Bank Rolniczo- Przemysłowy stanowił przykład łączenia czynności bankowych z handlowo-komisowymi. Które z nich przeważały w zamierzeniach organizatorów, a które w praktyce funkcjonowania spółki? Wiemy, że twórcy przedsięwzięcia stawiali sobie ambitny cel zbudowania wielkiego i nowoczesnego banku finansującego rolnictwo, przemysł rolno-przetwórczy i obrót ziemiopłodami. Wysuwano nawet śmiałe zamiary budowy linii kolejowej. Z pierwotnego, częściowo zresztą wprowadzonego w życie planu pokrycia filiami banku całej Wielkopolski, szybko zrezygnowano. Przed I wojną światową działał jedynie oddział w Inowrocławiu. Nie powiodły się również próby powierzenia bankowi funkcji centrali polskich spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych, chociaż spółka chętnie redyskontowała spółdzielcze weksle. Z bilansów za lata 1913-14 wynika, że najwyższe dochody osiągano na tzw. rachunku bieżącym, tj. oprocentowaniu kredytów, czynnościach komisowych i obrocie papierami wartościowymi. Stosunkowo wysoką pozycję w bilansie zajmowały wkłady w kasach oszczędnościowo-pożyczkowy eh, wynoszące ok. 1,7 min marek. Z zysków handlowych spółka utrzymywała własne spichlerze w pobliżu dworca kolejowego oraz magazyny. Pewną kwotę corocznie przyznawano na utrzymanie automobilu. Przez cały omawiany okres emitowano też akcje o wartościach 360 marek i tysiąc marek. Wysoką pozycję w życiu gospodarczym Wielkopolski zawdzięczał bank swoim władzom, które - na tle innych instytucji - wyróżniała stabilność kierownictwa godzącego ambicje i dalekosiężne plany z realiami. Na czele Banku Rolniczo- Przemysłowego przez szereg lat stał Mieczysław Kwilecki z Oporowa k. Wronek, który w trudnych okresach z prywatnych funduszy pokrywał straty instytucji. W 1900 r. jako osobę odpowiedzialną za kierowanie placówką wpisano (do rejestru sądowego) Hektora Kwileckiego z Kwilcza. Po jego śmierci w 1912 r. na czele banku stanęło dwóch dyrektorów: Henryk Hedinger, zastąpiony w 1913 r. przez Kazimierza Hącię, oraz Stanisław Waszyńskeo. Powodzenie dotychczas powstałych polskich placówek obsługujących średnio zamożne środowiska życia gospodarczego i wzrost w tych środowiskach zapotrzebowania na kredyt stały u podstaw zawiązania w 1887 r. spółdzielczej Kasy Wzajemnej Pomocy. Jej założycielami było ,,20 obywateli Poznania", którym

Anna Bitner-Nowak

przewodzili dr Teodor Jarnatowski oraz Konstanty Paten - emerytowany nauczyciel gimnazjum ostrowskiego. W pierwszm Zarządzie zasiedli, obok K. Patena, mistrz ślusarski Stefan Czarnecki oraz urzędnik bankowy Jan Wyszyński. Instytucja zrzeszona w Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych rozwijała się powoli, ale sukcesywnie. W 1903 r. Kasa Wzajemnej Pomocy liczyła 379 członków, a w 1912 zrzeszała już prawie 1100 osób. W podobnym tempie przyrastała liczba deponentów, których w 1912 r. naliczono 1534. Członków spółdzielni naj silniej reprezentowali przemysłowcy i rzemieślnicy, chociaż od początku XX w. udział ich powoli spadał. W 1912 r. odsetek wymienionych grup społeczno-zawodowych wynosił 63. Na nie zmienionym poziomie utrzymywał się natomiast udział właścicieli mniejszych gospodarstw rolnych (ok. 20%). Średnio zamożna klientela składała w banku niewielkie oszczędności i zaciągała podobne kredyty. W 1912 r. przeciętna wysokość depozytu wynosiła 465 marek (w Banku Związku Spółek Zarobkowych - 1112 marek), a najwyższa pożyczka 20 tys. marek. Kapitał obrotowy w wysokości ok. miliona marek stawiał Kasę Wzajemnej Pomocy w rzędzie mniejszych banków Poznania. Pomimo tego instytucja osiągnęła zamierzony cel, tzn. "służyła pomocą pieniężną mniejszym rzemieślnikom, którzy we większych bankach mieli kredyt utrudni ony 3l". Gdy w latach 80. XIX w. mówiono w Poznaniu o większych bankach, to odnosiło się to do kilku placówek polskich, natomiast w odniesieniu do niemieckich ocena ta dotyczyła przede wszystkim filii instytucji zamiejscowych. Dopiero bowiem lata 90. przyniosły rozwój lokalnej, prywatnej bankowości niemieckiej. Jej późne włączenie się w struktury finansowe można tłumaczyć przekonaniem władz niemieckich o tym, że organizacja bankowości w Poznaniu - oparta o instytucje komunalne, banki rolnicze podporządkowane lokalnej administracji i filie banków z Rzeszy - potrafi dobrze zabezpieczyć wielkopolską gospodarkę w zakresie odpowiadającym zaborcy. N agłośnienie - i to przez stronę polską - niepowodzeń polskiej bankowości w latach 70. XIX w. i upadek kilku prywatnych kantorów utwierdzały władze państwowe w przekonaniu, że Polacy nie potrafią zbudować sieci własnych instytucji bankowych. Jednakże powodzenie opisanych wyżej banków polskich oraz rozwój drobnej spółdzielczości kredytowej (o której poniżej), skłoniły administrację państwową do weryfikacji stanowiska i silniejszego zaangażowania się w ruch założycielski banków. Trzeba bowiem podkreślić, że niemieccy Wielkopolanie wykazywali w tym względzie niewiele inicjatywy. W odróżnieniu od tworzonych przez Polaków, niemieckie spółki i spółdzielnie inicjowały różne organy administracji zaborcy, były one wspierane przez silne banki z Rzeszy i zostały włączone w ekonomiczną walkę narodowościową. Ponadto podstawy finansowe lokalnej bankowości niemieckiej tak konstruowano, by poznańskie instytucje nie zagrażały bankom z Rzeszy. Etap wzmożonej akcji założycielskiej rozpoczęło zarejestrowanie w 1890 r.

spółdzielni z nieograniczoną odpowiedzialnością Posener Credit- Verein (Poznańskie Towarzystwo Kredytowe). Jej głównym zadaniem była rywalizacja z Bankiem Przemysłowców. Niemiecka placówka, nastawiona na obsługę

Ryc. 10. Książeczka czekowa Posener Credit- Verein.

Fot. G. Borowski

Posener Credit-Verein,

KiitgiitmgOtta 0sn0«SSI»>(3llHft mil UJ ibw IirimJ sIw Haftpflicht

Check -Canto -Gegenbuch

'-Mit tAPtAi ai

AĄ o QM4/UJVił, (*H MH'i (A **U-%AytJ$A, ,

ISiMliifi-inifiii iiiil »Ift* leljlni HHI»\

bankową "przemysłu i gospodarki", udzielała niewielkich pożyczek przedsiębiorcom, rzemieślnikom i kupcom. W 1906 r. zmieniła stanowisko na spółdzielnię z ograniczoną odpowiedzialnością. Stowarzyszony mógł nabyć dwa udziały z odpowiedzialnością tysiąca marek za udział. Pierwszym i wieloletnim dyrektorem banku był Robert Seidel 32 . W 1895 r. została utworzona spółka akcyjna Kreditanstalt fur stadtischer Hausbesitzer der Provinz Po sen und Westpreussen (Zakład Kredytowy dla właścicieli domów w miastach prowincji poznańskiej i Prus Zachodnich z siedzibą w Poznaniu). Kapitał założycielski w wysokości 2 min marek pochodził w przewadze z budżetu państwa. Zakład Kredytowy udzielał pożyczek swoim członkom - właścicielom nieruchomości w miastach, zajmował się regulacją długów hipotecznych zaciągniętych w innych bankach oraz uzyskał prawo poręczania pożyczek swoimi poświadczeniami. Od założenia banku, przez szereg lat na jego czele stał Karl Kohnke 33 .

Anna Bitner-Nowak

o wiele poważniejszym konkurentem polskiej bankowości okazał się Ostbank f tir Handel und Gewerbe (Bank Wschodni dla Handlu i Przemysłu; Ostbank), zarejestrowany jako spółka akcyjna w 1898 r. 34 W literaturze przedmiotu bank przedstawiany jest jako najpotężniejsza instytucja w Poznaniu, która "sama jedna posiadała kapitał większy od wszystkich banków polskich 35 ". Porównanie to dotyczyć może tylko polskich banków akcyjnych, bez uwzględnienia stanu finansów bankowości spółdzielczej. Przyznać natomiast trzeba, że prężność Ostbanku była zadziwiająca. Instytucja rozpoczęła działalność z kapitałem zakładowym 8 min marek, a już na początku XX w. osiągnął on stan 18 min marek. Finansowe powodzenie spółka zawdzięczała poparciu władz państwowych oraz banków berlińskich, które "zniewolone zostały do popierania Ostbanku". Odbywało się to przede wszystkim poprzez wykupywanie akcji poznańskiej instytucji. W 1908 r. ok. 75% akcji Ostbanku należało do czterech berlińskich banków i bliżej nieznany udział posiadał także Bank fur Handel und Industrie w Darmsztadzie 36 . Jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, że kapitał zakładowy Ostbanku wzrastał na skutek emisji akcji, to znajdziemy odpowiedź na pytanie, gdzie kryła się tajemnica siły ekonomicznej spółki. W parze z ekspansją finansową szedł rozwój terytorialny. Do 1914 r. Ostbank uruchomił prawie 40 oddziałów i ajentur na terenie Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego i Pomorza Wschodniego. Co ciekawe, statutowo określone funkcje banku nie zawierały czynności bankowych. Spółka stawiała sobie za cel wspomaganie handlu i przemysłu oraz prowadzenie operacji handlowych, łącznie z obrotem nieruchomościame 7 . Łączono zatem - podobnie jak w Banku Kwilecki, Potocki i Spółka - czynności bankowe z handlowymi. W praktyce Ostbank często również pośredniczył w nawiązywaniu kontaktów między przedstawicielami sfer przemysłowo- handlowych a bankami niemieckimi spoza Poznania.

Podobną rolę do spełnienia miała inna niemiecka instytucja - Deutsche Mittelstandskasse (Niemiecka Kasa Stanu Średniego) - zarejestrowana w 1904 r. jako spółka akcyjna. W tym przypadku władze banku oraz pruskiej administracji na szczeblu lokalnym i centralnym w ogóle nie kryły politycznej roli instytucji. Już w statucie zadania Mittelstandskasse określono następująco: prowadzenie operacji związanych z obsługą długu hipotecznego rolników, organizacja osadnictwa chłopskiego oraz powiększanie niemieckiego stanu posiadania w prowincji poznańskiej poprzez pośrednictwo w kupnie-sprzedaży gruntów, gospodarstw rolnych i przedsiębiorstw. Sprawa Mittelstandskasse (oraz równocześnie powołanego w tym samym celu gdańskiego Bauernbanku) niejednokrotnie stawała na porządku wspólnych posiedzeń pruskich ministrów rolnictwa, spraw wewnętrznych oraz finansów. Z ich dyskusji dowiadujemy się, że na fundusz założycielski Mittelstandskasse (1,5 min marek) złożyli się: budżet państwa, Provinzial-Genossenschaftskasse, Posensche Landes-Genossenschaftsbank oraz berliński Landbank. Mittelstandskasse objęła swą działalnością w pierwszym rzędzie wieś. U dzielano kredytu hipotecznego właścicielom gospodarstw bez względu na ich narodowość, ale pod określonymi warunkami. Przede wszystkim pożyczkobiorca

musiał podpisać zobowiązanie, że w przypadku nie spłacenia długu lub sprzedaży ziemi prawo pierwokupu będzie przysługiwało Komisji Kolonizacyjnej lub państwu. Ponadto rolnik wnosił o zmianę statusu swojego gospodarstwa na osadniczą parcelę Komisji Kolonizacyjnej, która z powrotem formalnie przekazywała grunty kredytobiorcy. Wszelkie transakcje finansowe, tj. regulację hipotek i długów gospodarstwa, przeprowadzano tak, że kredytobiorca z reguły nie otrzymywał gotówki. Mittelstandskasse wyszukiwała klientelę głównie spośród już zadłużonych rolników. W przypadku Polaków chodziło o gospodarzy, co do których istniało duże prawdopodobieństwo niewypłacalności w określonym umową terminie. W ten sposób Mittelstandskasse realizowała zasadniczy cel - przejmowanie ziemi z rąk polskich i sprzedaż jej na dogodnych warunkach Niemcom. Z informacji źródłowych jednakże nie wynika, jak duży udział w transakcjach z Mittelstandskasse mieli Polacy. Wiadomo tylko, że do 1910 r. zamieniono 2295 prywatnych gospodarstw o pow. 42 728 ha na gospodarstwa rentowe.

Pomimo że instytucja została powołana przede wszystkim po to, ażeby rozszerzać niemieckie wpływy na rolnictwo, to "ulubioną działalnością Mittelstandskasse" - jak to określały władze prowincji poznańskiej - była pomoc przemysłowcom. W takich przypadkach brano pod uwagę stan ekonomiczny przedsiębiorstwa oraz cechy osobiste właściciela. W pierwszym rzędzie starano się kredytować zadłużone polskie zakłady, których renoma gwarantowała przejęcie także ich klienteli. Wreszcie trzecią sferą działalności banku było finansowanie niemieckich spółek parcelacyjnych oraz kas oszczędnościowo-pożyczkowy eh 38 . Mittelstandskasse - pod wieloletnim kierownictwem Leo Wegenera, działającego w tej instytucji do 1932 r. - wrosła w świadomość współczesnych jako najbardziej agresywny i antypolski bank w Poznaniu. Mniejszą sławę w historii poznańskiej bankowości zdobyły banki akcyjne, które już z samego założenia postanowiły wyspecjalizować się wyłącznie w dziedzinie handlu lub budownictwa. Niektóre z nich współcześnie były bardziej znane z działalności usługowej we wspomnianych dziedzinach gospodarki niż jako banki. Zdarzały się nawet przypadki, że wybrana działalność usługowa tak dalece zdominowała funkcje finansowe, że banki zamieniały się w przedsiębiorstwa. W kilku przypadkach jedynie zawieszono człon "bank", by w sprzyjających okolicznościach do niego powrócić. Taką instytucją był np. Bank Rolniczo- Przemysłowy Kwilecki, Potocki i Sp. (aneks nr 1). Jak okazało się po latach, pozostał on bezkonkurencyjnym w swoim czasie bankiem o specjalizacji handlowej. Pozostałe banki handlowe miały mniej szczęścia. Krótki ich przegląd zacznijmy od niemieckiego konkurenta Banku RolniczoPrzemysłowego, tj. Ostdeutsche Produkten Bank (Wschodnioniemiecki Bank Spożywczy). Został on utworzony w 1872 r. przy poważnym udziale poznańskiego Ostdeutsche Bank (Bank Wschodnioniemiecki) oraz wrocławskiego Disconto Bank, które przejęły połowę z 2 min marek kapitału akcyjnego Produkten Bank. Jego głównym zadaniem miał być obrót artykułami przetwórstwa rolniczego. Produkten Bank od początku borykał się z trudnościami finansowymi, którym nie zapobiegła nawet specjalizacja w handlu wyłącznie spirytusem.

Anna Bitner- Nowak

Wkrótce też zrezygnowano z operacji bankowych i w 1874 r. na bazie banku powstało Posener Spiritaktiengesellschaft (Poznańskie Towarzystwo Spirytusowe) jako przedsiębiorstwo handlowe. Jego dalsze dzieje i powrót do czynności bankowych związane były z Berlinem, dokąd przeniesiono siedzibę spółki 39 . Obrót płodami rolnymi i artykułami potrzebnymi dla rolnictwa pozostał też głównym zadaniem spółki akcyjnej "Gleba" Bank Rolniczy Poznań, utworzonej w 1895 r. Bank rozpoczął działalność z kapitałem 7 tys. marek, który później sukcesywnie podwyższano (do 75 tys. marek w 1901 r.), głównie poprzez wypuszczanie akcji o wartości tysiąca marek 40 . Gleba działała na niewielką skalę, a w okresie międzywojennym zmieniła swój charakter (aneks nr 1). Zaledwie kilka lat utrzymał się na rynku Bank Agrarny (aneks nr 1). Spółka została utworzona w maju 1914 f., czyli tuż przed wybuchem wojny. Twórcy przedsięwzięcia, a przede wszystkim jego dyrektor, ziemianin Tadeusz Chrzanowski, mieli ambitne plany podjęcia wszelkich czynności bankowych z jednoczesnym ukierunkowaniem na specjalizację handlową. Kryzysowe lata wojny nie pozwoliły na rozwinięcie szerszej działalności słabej finansowo instytucji 4l . Drugim działem, w którym próbowały wyspecjalizować się banki akcyjne, było budownictwo. Zadaniu temu nie sprostała żadna instytucja o omawianym ustroju. Najpoważniejszą próbę podjął Poznański Bank Budownictwa (Posener Baubank) zawiązany w 1872 r. Organizatorzy banku, mając na uwadze "panujący brak mieszkań", postanowili zająć się kupowaniem parcel, "na których będą powstawać budynki obstawiające ulice 42 ". Spółka nie wpisała się jednak w znaczniejszy sposób w historię poznańskiej bankowości. Lepiej powiodło się bankom, które z założenia służyły polskiemu rolnictwu i tę gałąź gospodarki obrały jako specjalizację. Instytucje prowadziły czynności bankowe na rzecz regulacji hipotecznych gospodarstw rolnych oraz kredytowały ich właścicieli. Ponadto banki rolnicze zajmowały się obrotem gruntami rolnymi, ze szczególnym uwzględnieniem działalności parcelacyjnej. Polegała ona na wykupywaniu zagrożonych ekonomicznie majątków, które następnie parcelowano i sprzedawano Polakom. Akcja ta miała na celu obronę polskiego stanu posiadania na wsi. Najbardziej wszechstronną instytucją omawianego typu okazał się Bank Włościański powołany jako spółka akcyjna w 1872 r. W jego utworzenie zaangażowali się działacze polskiego życia narodowogospodarczego , m.in. ziemianin Mieczysław Kwilecki, ziemianin dr Zygmunt Szułdrzyński, dr Juliusz Au - dyrektor szkoły rolniczej w Żabikowie, bankowiec Mieczysław Łyskowski, Jan Działyński, handlowiec Władysław Jerzykiewicz, ksiądz Augustyn Szamarzewski. Kolejnymi dyrektorami banku byli: Mieczysław Łyskowski, Rakowicz, Sylwester Buski (naj dłużej urzędujący dyrektor w latach 1878-1909) oraz Kazimierz Hącia. Do końca XIX w. bank skupiał się przede wszystkim na udzielaniu kredytu rolnikom i regulacji stosunków hipotecznych na wsi. Z sumy udzielonych wówczas pożyczek hipotecznych ponad 90% zaangażowano w rolnictwo, a pozostałą część w nieruchomości miejskie. Już od lat 70. XIX w. podjęto także realizację transakcji czekowych i lombardowych, udzielanie kredytu wekslowego orazobrót papierami wartościowymi. Ta ostatnia czynność przynosiła bankowi znaczne zyski przez cały okres jego trwania. Nie powiodła się natomiast próba objęcia funkcji centralnego banku polskiej spółdzielczości. Tymczasem na rynku kredytu wyrósł Bankowi Włościańskiemu poważny konkurent. Był nim wspomniany wyżej Bank Prowincjonalnego Ziemstwa Kredytowego, który objął działalnością rolników mniejszych gospodarstw - dotychczas podstawową klientelę Banku Włościańskiego. Polska spółka o solidnych podstawach ekonomicznych postanowiła podejmować nowe czynności, by utrzymać dobrą kondycję finansową. W końcu XIX w. placówka pośredniczyła w zaciąganiu pożyczek u nowego ziemstwa poprzez udziela- Ryc. 11. Kazimierz Hącia nie drugich hipotek z własnych funduszy. W ten sposób ratowano polskich gospodarzy przed utratą gruntów w razie niewypłacalności u pierwszego wierzyciela. Przez pewien czas zajmowano się parcelacją, ale wydanie w 1904 r. ustawy o obowiązku uzyskania pozwolenia władzy państwowej na zabudowę parceli utrudniło i tę działalność. Z początkiem XX w. rozpoczął się w dziejach Banku Włościańskiego okres systematycznego rozszerzania wpływów na pozarolnicze sfery gospodarki. Największe środki zostały zaangażowane w przemysł. Bank kupował akcje lub w inny sposób dokapitalizowywał fundusze zakładowe przedsiębiorstw. Trzeba jednakże dodać, że Bank Włościański nigdy nie zrezygnował z obsługi rolnictwa.

Tabela 2

Rok

Fundusz rezelWOWY

Rezultaty działalności Banku Włościańskiego w latach 1872-1913 Depozyty Pożyczki Dywidenda (marki) hipoteczne (%) ( marki) 1875 3206 26191 191 897 5 1880 23 515 289 528 330 327 5,66 1890 85 008 1 210 483 350 511 8,33 1900 176 721 1 331 417 604 312 9 1910 . 3 678 000 1 206 866 10 1913 322 191 . 1 943 753 10

· - brak danych Źródło: APP, OPP, sygn. 354, s. 72; R. Urban, Polski Bank Handlowy Tow. Akc. w Poznaniu 1872-1922.

Monografia z okazji 50-letniego jubileuszu, Poznań 1922.

Anna Bitner-Nowak

Ryc. 12. Dawna siedziba Banku Włościańskiego, pi. Wolności 9, stan obecny

· t

K j liiriii

P W ]

Koniec I dekady XX w. przyniósł ogromny wzrost obrotów banku (tab. 2) Przede wszystkim odnotowano szybkie zwiększanie się depozytów, co z kolei umożliwiło energiczniejszą akcję kredytową. W 1911 r. został podwyższony dotychczasowy kapitał zakładowy z 600 tys. marek do 1,5 min marek. Odbyło się to poprzez emisję nowych akcji, które bardzo szybko znalazły nabywców Znaczną część akcji zakupili mieszczanie. Zbywanie akcji na początku XX w w niczym już nie przypominało sytuacji sprzed czterdziestu lat, kiedy to Jan hr. Działyński dofinansował połowę kapitału zakładowego, by bank w ogóle mógł rozpocząć działalność. Ekonomiczny rozwój banku wymagał właściwej oprawy. W 1898 r siedzibę spółki przeniesiono z Bazaru do własnego budynku przy pi. Wolności (dawny Wilhelmplatz), a w latach 1911-12 na tej samej parceli został wybudowany okazały gmach banku 43 . J Śladem Banku Włościańskiego poszli twórcy drugiej akcyjnej spółki rolniczej - Banku Ziemskiego, zawiązanego w 1886 r. W tym przypadku już w statucie zapisano, że celem banku są wyłącznie czynności związane z parcelacją oraz obrotem gruntami rolnymi. W 1902 r. rozszerzono działalność na czynności depozytowe oraz obrót papierami wartościowymi. W prace Banku Ziemskiego zaangażowali się - podobnie jak w innych poznańskich instytucjach - czołowi Wielkopolanie. W pierwszej dyrekcji zasiedli kupiec Aleksander Chrzanowski oraz dr Teodor Kalkstein, ziemianin.

Szlachetny cel - jakim była pomoc polskiemu rolnictwu - znalazł żywy oddźwięk wśród rodaków w całym kraju. Do 1914 r. akcje pięciu emisji Banku Ziemskiego w 70% wykupili mieszkańcy Królestwa Polskiego i Galicji. Należy przy tym zaznaczyć, że zainteresowanie akcjami poza Wielkopolską rosło, co świadczyło o ogromnym zaufaniu do poznańskiego banku. Do 1912 r. Bank Ziemski rozparcelował 150 posiadłości o powierzchni 32 804 ha, które znalazły 2318 nabywców. Ponadto przeprowadzono regulacje hipoteczne dla 186 gospodarstw, a suma udzielonego kredytu hipotecznego wyniosła ponad 2,7 min marek 44 . Krótko działała spółka akcyjna Rola, zawiązana przez poznańskich kupców w 1912 r. Jej czynności były po- Ryc 13. Bernard Chrzanowski dobne do wyżej opisanych, przy czym twórcy Roli zamierzali podjąć się również organizowania spółdzielni. Ich członkami mieli być przede wszystkim rolnicy osiedli na gruntach rozparcelowanych przez bank. Niespokojny czas przed wybuchem I wojny światowej oraz niewielki kapitał zakładowy (25 tys. marek) spowodowały, że bank nie rozwinął szerszej działalności. Po kilku latach funkcjonowania spółka zmieniła charakter gospodarczy i wycofała się z rynku bankowości Poznańskiego (aneks nr l) 45. Sytuacja polityczna, tendencje zmian w formie prowadzenia gospodarstw rolnych i szczupła baza polskich banków akcyjnych zadecydowały, że dużą popularność zdobyły spółdzielnie, które zawiązywały się w celu parcelacji dużych majątków ziemskich. Polskie instytucje tego typu były zrzeszone w Banku Związku Spółek Zarobkowych, jako tzw. spółki ziemskie. Były to: Spółka Ziemska; Spółka Rolników Parcelacyjna, której nazwę zmieniono na Bank Kredytowy; Bank Parcelacyjny oraz Związek Ziemian. Wymienione spółdzielnie działały według bardzo podobnie określonych zasad. Najpierwangażowano kapitał w zakup dużej posiadłości, następnie ją parcelowano i sprzedawano w formie mniejszych gospodarstw. Ponadto instytucje przyjmowały oszczędności i udzielały kredytów oraz zajmowały się prowadzeniem kont. Regułą było również to, że rozszerzanie czynności bankowych następowało stopniowo i najczęściej wiązało się z osłabieniem działalności parcelacyjnej po 1904 r. Każda ze spółdzielni parcelacyjnych posiadała jednakże cechy specyficzne.

Bank Parcelacyjny wyróżniał się liczbą członków, która w 1912 r. doszła do prawie 1550 osób. Duże zasługi dla rozwoju banku położył jego współzałożyciel i wieloletni dyrektor - Ignacy Sikorski, uprzednio egzekutor sądowy. Pod jego kierownictwem bank realizował tzw. parcelację sąsiedzką, polegającą

Anna Bitner-Nowakna sprzedaży Polakom ziemi parcelowanej w pobliżu ich gospodarstw. W ten sposób bank przyczyniał się do zwiększania efektywności gospodarstw już istniejących. Na szeroką skalę wytyczano także małe gospodarstwa włościańskie, które miały być zalążkami większych posiadłości. Od 1900 r. Bank Parcelacyjny rozpoczął sprzedaż hipotek tworzonych gospodarstw. Część z nich zakupiły banki niemieckie, które w ten sposób pośrednio finansowały dalszą parcelację przeprowadzaną w myśl powiększania polskiego stanu posiadania. Bank Parcelacyjny charakteryzował się również skutecznością w rozwoju czynności depozytowych. W 1908 r. suma złożonych w banku oszczędności wyniosła ponad 4,2 min marek 46 . Najwyższe obroty natomiast notował Bank Kredytowy. Do 1910 r. spółdzielnia najszerzej realizowała działalność parcelacyjną, chociaż od początku XX w. systematycznie wprowadzano ogólne czynności bankowe. Władzom banku nie powiodła się natomiast próba specjalizacji w zakresie budownictwa. Od 1913 r. bank zwrócił się w kierunku przemysłu, przeznaczając na ten dział gros kredytu gospodarczeg0 47 . Związek Ziemian został utworzony w celu udzielania pomocy właścicielom podupadłych majątków ziemskich, służąc im poradą fachową i pomocą administracyjną. Od 1902 r. Związek Ziemian został wpisany do rejestru jako spółdzielnia zajmująca się parcelacją, obrotem gruntami, wydzierżawianiem majątków oraz czynnościami depozytowo-kredytowymi. Na mniejszą skalę podjęto również handel artykułami rolnymi. Instytucja nadal też wspierała radą rolników znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej. W takich przypadkach kierowano do nich przedstawiciela Związku Ziemian, który pomagał właścicielowi w administrowaniu majątkiem 48 . Najmniejszą spośród omawianych spółdzielni była Spółka Ziemska. Jeszcze w 1908 r. spółdzielnia liczyła 321 członków, a w 1912 r. już tylko 141. Przed I wojną światową obroty instytucji wynosiły zaledwie kilkadziesiąt tysięcy marek rocznie 49. Banki parcelacyjne zakładali i największą inicjatywę w ich prowadzeniu wykazywali ziemianie - grupa społeczna bezpośrednio zainteresowana przeprowadzanymi regulacjami. Ziemianie mieli wpływ na wycenę posiadłości, warunki sprzedaży, ekonomiczne zabezpieczenie przez bank transakcji oraz podział gruntów umożliwiający pozostawienie określonego areału dotychczasowemu właścicielowi. Takich okoliczności nie gwarantowały im instytucje niemieckie. Zaangażowanie ziemian w czynności parcelacyjne wynikało również z doświadczenia ubiegłych dziesięcioleci. Polacy szczególnie żywo mieli w pamięci akcję wydziedziczania przeprowadzoną przez władze pruskie w latach 30. XIX w. U działy spółdzielni parcelacyjnych natomiast nabywali przedstawiciele wszystkich grup społeczno-zawodowych. Na początku XX w. największy odsetek spółdzielców stanowili przedstawiciele rolnictwa (ok. 60%), reprezentanci przemysłu i rzemiosła (do 10%) oraz osoby związane z innymi zawodami pozarolniczymi (ponad 30% )50. Wyjątkową pozycję w systemie organizacyjnym bankowości zajmowały banki pełniące funkcje centrali mniejszych instytucji omawianej materii.

N aj słynniej szym z nich był Bank Związku Spółek Zarobkowych - pierwsza tego rodzaju instytucja na ziemiach polskich. Myśl utworzenia banku, który skupiałby polskie spółdzielnie, posiadała podtekst ekonomiczny i polityczny. Spółdzielnie polskie działały w niesprzyjających warunkach politycznych i tylko jednostki o trwałych podstawach ekonomicznych mogły liczyć na powodzenie. Polscy działacze życia społeczno-ekonomicznego zdawali sobie sprawę z tego, że jeżeli rodzima spółdzielczość nie znajdzie oparcia w polskim banku, to będzie musiała zwrócić się w stronę instytucji niemieckich. Te chętnie widziałyby spółdzielczego kontrahenta, gdyż gwarantował on trwały związek z bankami i szerokie pole do obsługi finansowej. Bez wątpienia spółdzielnie były lepszym i pewniejszym klientem aniżeli osoby prywatne. Podobne ekonomiczne pobudki towarzyszyły bankom polskim, które próbowały przejąć funkcje centrali spółdzielczości. Najpoważniejszy krok w tym kierunku podjął Bank Włościański, ale "wzajemny stosunek nie zadowalał ani jednej ani drugiej strony51" . W połowie lat 80. XIX w. władze Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych - z księdzem Augustynem Szamarzewskim na czele - przystąpiły do tworzenia banku, nad którym mogłyby sprawować pieczę. Na przełomie 1885/1886 r. został zarejestrowany Bank Związku Spółek Zarobkowych jako spółka akcyjna. Jej rozwój ekonomiczny był imponujący. Wystarczy powiedzieć, że u progu XX w. instytucja wysunęła się na pierwsze miejsce wśród polskich banków Poznania. Kilkakrotnie podwyższano kapitał zakładowy, który od 1909 r. wynosił 6 min marek. W latach 18901913 depozyty wzrosły 18-krotnie, a udzielone pożyczki 12-krotnie. Na stałym poziomie 6% utrzymywała się dywidenda wypłacana akcjonariuszom. Akcje Banku Związku Spółek nabywały spółdzielnie i osoby prywatne z ziem polskich zaboru pruskiego. Ze stanu kapitału akcyjnego na 1914 r. wynika, że ponad 74% wartości akcji wykupiły spółdzielnie. W 1912 r. na 211 takich spółdzielni - 142 działało w Poznańskiem, 56 na Pomorzu Gdańskim, 12 na Górnym Śląsku, a jedna spółdzielnia (Bank Skarbona) pochodziła z Berlina. Do spółdzielni należały również największe pakiety. Pod tym względem wyróżniały się: Bank Ludowy z Kościana, Bank Przemysłowców z Poznania oraz Bank Ludowy ze Śremu. Spółdzielcza klientela korzystała z szeregu przywilejów, do których należała m.in. uproszczona procedura przyznawania pożyczek. W ten sposób Bank Związku Spółek spełniał swoje zadanie wobec spółdzielni, tj. przyczyniał się do finansowania i ożywiania ich działalności usługowej i produkcyjnej. Szczególne znaczenie miało oddziaływanie banku na spółdzielnie kredytowe, które w codziennych czynnościach finansowych opierały się na wytycznych swojej centrali. Prywatni akcjonariusze omawianej instytucji wywodzili się przede wszystkim z kręgów ziemiaństwa, inteligencji i kupiectwa. Jednakże gdy weźmiemy pod uwagę fakt, że Bank Związku Spółek pośrednio uczestniczył w transakcjach rzeszy spółdzielców, to dochodzimy do wniosku, że jego klientelę stanowiły dosłownie wszystkie grupy społeczno-zawodowe Wielkopolski. Takim zasięgiem społecznym nie mógł pochwalić się żaden inny bank poznański 52.

Anna Bitner-Nowak

Z dziesięcioletnim opóźnieniem w stosunku do Polaków rozpoczęły funkcjonowanie niemieckie centrale finansowe spółdzielczości. Pierwszą, a zarazem największą konkurentką Banku Związku Spółek Zarobkowych była utworzona w 1895 r. Provinzial Genossenschaftskasse f tir Posen (Prowincjonalna Kasa Spółdzielcza). Już w 1900 r. zrzeszała ona prawie 290 spółdzielni różnego rodzaju oraz kilka osób prywatnych. Wśród tych ostatnich znajdował się H. Wilamowitz- M611endorf, naczelny prezes prowincji poznańskiej w latach 1890-99, członek Rady Nadzorczej spółdzielni. Genossenschaftskasse - jakkolwiek zarejestrowana jako samodzielna jednostka - faktycznie była filią Preussische Central-Genossenschaftskasse (Pruskiej Centrali Kas Spółdzielczych) i u niej posiadała otwarte konto kredytowe. Pomimo takiego zabezpieczenia, u progu XX w. Genossenschaftskasse ustępowała Bankowi Związku Spółek pod względem wskaźników ekonomicznej działalności, min. wysokości wkładów i bieżących rachunków oraz zdyskontowanych weksli. Niemiecka centrala wykazywała się natomiast stosunkowo wysokimi obrotami, na co pozwalał jej kredyt zaciągnięty w pruskiej centrali. W 1900 r. dług banku wobec Preussische Central-Genossenschaftskasse wyniósł przeszło 2,6 min marek. W kierownictwie banku zasiadali pruscy urzędnicy oraz niemieccy ziemianie z Wielkopolski 53 . Funkcję centrali finansowej spółdzielczości pełnił również Posensche Landes-Genossenschaftsbank (Poznański Spółdzielczy Bank Krajowy) powołany w 1899 r. Instytucja ta, podobnie jak Bank Związku Spółek, przyjmowała udziałowców spółdzielczych oraz osoby prywatne 54 . W 1898 r. została utworzona spółdzielnia Provinzial Handwerker Genossenschaft f tir Bank und Grosshandelsgeschafte (Prowincjonalna Spółdzielnia obsługi bankowej i handlowej rzemiosła). Dwukrotna zmiana jej nazwy - Provinzialhandwerkerbank zu Posen (Prowincjonalny Bank Rzemieślniczy), a potem Ostdeutsche Verbandsbank (Wschodnioniemiecki Bank Związkowy) - była związana z rozszerzaniem zakresu działania instytucji. Bank został powołany jako centrala finansowa spółdzielczości rzemieślniczej i "podobnych organizacji stanu średniego", tj. spółdzielni kredytowych, osadniczych i mieszkaniowych. Kompetencje terytorialne spółdzielni obejmowały tereny Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego i Prus Wschodnich. Od pierwszej dekady XX w. Handwerkerbank coraz szerzej angażował się również w kredytowanie przedsiębiorstw prywatnych, a jako Ostdeutsche Verbandsbank rozpoczął udzielanie kredytu hipotecznego. Kierownictwo banku spoczywało w rękach niemieckich urzędników i kupców 55 . Jak wskazano wyżej, poważne miejsce w organizacji bankowości Poznania zajmowały instytucje spółdzielcze. Kilka z nich zyskało rangę znaczących banków, ale większość pozostała - zgodnie zresztą z zamierzeniem organizatorów - na poziomie niewielkich kas oszczędnościowo-pożyczkowych. Jednakże i te małe instytucje traktuje się w literaturze przedmiotu jako składnik systemu bankowości 56 . W rozwoju spółdzielczości kredytowej Poznania możemy dostrzec cechy, które wyróżniały w XIX w. stolicę od niewielkich miast Wielkopolski. W ośrodkach Poznańskiego instytucje omawianego typu, wraz z kasami komunalnymi,

Ryc. 14. Budynek dawnego Posener Landgenossenschaftsbank. Obecnie Collegium Iuridicum U AM. Widok ogólny, stan z 1909 r.

stanowiły podstawę lokalnej bankowości. Tylko w kilku największych miastach uruchomiono filie prywatnych banków, przeważnie niemieckich. W Poznaniu natomiast kasy oszczędnościowo-pozyczkowe uzupełniały system bankowości i odegrały charakterystyczną rolę społeczno-ekonomiczną. Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-pozyczkowe zawiązywały się stosunkowo późno, bo od lat 90. XIX w., przy czym większość z nich powstała dopiero na początku XX w. Wynikało to z faktu, że kasy tworzono z myślą o ludności niezamożnej, w tym pracownikach najemnych zatrudnionych w różnych działach gospodarki. Grupy te nie korzystały z usług dużych banków. Wiele osób należało natomiast do przycechowych lub przyfabrycznych kas samopomocowych oraz tzw. kas drobnych oszczędności działających przy stowarzyszeniach gospodarczych i organizacjach charytatywnych. Rozwój stosunków kapitalistycznych i towarzyszące im zróżnicowanie materialne pracowników najemnych spowodowały, że dla części zatrudnionych kasy samopomocowe przestały być wystarczającą formą realizacji obrotu pieniężnego. Na popularności zyskiwało hasło oszczędzania, wzrastała także świadomość korzyści płynących z przynależności do instytucji gromadzących nawet niewielkie wkłady i udzielających oprocentowanych pożyczek. Te można było przeznaczyć na remont domu, modernizację wyposażenia mieszkania lub zakup sprzętu pomocnego w warsztacie pracy. Były to inwestycje przekraczające możliwość pokrycia ich z bieżących poborów. Wskazane elementy złożyły się na potrzebę powoływania instytucji zabezpieczających niewysoki kredyt osobisty. Zadaniu temu sprostały właśnie

Anna Bitner-Nowakspółdzielcze kasy oszczędnościowo-pożyczkowe. Już w momenCIe tworzenia uległy one zróżnicowaniu narodowościowemu. Polskie spółdzielnie pełniły rolę gminnych (dzielnicowych) kas oszczędnościowo-pożyczkowy eh. Ich siedziby znajdowały się na peryferiach miasta. Były to: Skarbona (ul. Warszawska), Bank Pożyczkowy (ul. Głogowska), Kasa Pożyczkowa (ul. Górna Wilda) oraz Bank Ludowy (ul. Dąbrowskiego). Spółdzielnie zrzeszyły się w Banku Związku Spółek Zarobkowych. Z wyjątkiem placówki jeżyckiej, pozostałe w statutach krótko określiły cel swojej działalności, jako "udzielanie kredytu osobistego". Jedynie Bank Ludowy miał ambicje prowadzenia szerszych czynności bankowych, takich jak dyskontowanie weksli oraz obrót papierami wartościowymi. Spółdzielnia jeżycka była też największa spośród omawianych. W 1912 r. zrzeszała ok. 1100 członków, a liczba deponentów wynosiła ok. 1500. Trzy pozostałe kasy zrzeszały wówczas łącznie prawie 570 osób. Spółdzielcy zamieszkiwali w dzielnicach siedzib swoich banków, ale wywodzili się ze wszystkich grup społeczno-zawodowych charakterystycznych dla miasta. Przed wybuchem I wojny światowej udział osób związanych z rolnictwem, dalej przemysłem i rzemiosłem oraz innymi środowiskami gospodarczymi i zawodowymi równoważył się i wynosił po ok. 30% spółdzielców. W przewadze nie posiadali oni nieruchomości, a zatem kasy zrzeszały ludność nie zamożną. W zarządach spółdzielni zasiadali rolnicy, kupcy, rzemieślnicy, właściciele niewielkich przedsiębiorstw oraz rentierzy. Wyjątek stanowiła Skarbona, której przewodziło duchowieństwo rzymskokatolickie 57 . W niemieckiej spółdzielczości możemy wskazać cechy różniące ją od ruchu polskiego. Tylko nieliczne kasy oszczędnościowo-pożyczkowe powstawały w oparciu o wspólnotę zamieszkania, natomiast w większości grupowały członków określonych zawodów. Wśród pięciu ogólnie dostępnych kas oszczędnościowo-pożyczkowych na uwagę zasługują: Eintracht - za względu na wypełnianie naj szerszych czynności bankowych, oraz Posener Landwirtschaftliche Creditgenossenschaft (Poznańska Rolnicza Spółdzielnia Kredytowa), która u progu XX w. była najliczniejszą spółdzielnią niemiecką. Skupiała ona wówczas 470 udziałowców.

Poza kasami ogólnie dostępnymi N iemcy stworzyli niewielką sieć zawodowych spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych. Zrzeszały one nauczycieli, pracowników kolei, urzędników administracji państwowej i samorządowej oraz rolników. Były to spółdzielnie mniej popularne, np. Landwirtschaftliche Beamtenkasse (Rolnicza Kasa Urzędników) zbyła do 1902 r. tylko sześć udziałów. Jedna spółdzielnia (Spar- und Bauverein) postawiła sobie za cel budowanie domów, administrowanie nimi oraz wynajem mieszkań. Akcja nie powiodła się i z czasem placówka zmieniła charakter na spółdzielnię mieszkaniową (aneks nr 1). Krótko działała spółdzielnia, która obok czynności depozytowo-kredytowych zajmowała się obrotem zwierząt rzeźnych oraz wyrobów mięsnych. Z brzmienia nazwisk osób zasiadających we władzach kasy można wnioskować, że grupowała ona członków narodowości polskiej i niemieckiej58.

Z sądowego rejestru wynika, że w końcu XIX i na początku XX w. zawiązano ogółem ok. 15 kas oszczędnościowo-pożyczkowy eh o zawężonym zakresie czynności bankowych i określonym doborze członków. Liczebnie przeważały spółdzielnie niemieckie. Wskazać jednak należy, że grupowały one mniej osób i wykazywały mniejszą samodzielność finansową niż polskie. Placówki niemieckie były silnie kredytowane przez centrale finansowe, do których przynależności zostały zobligowane statutowo. Zapisywanie się do kas zawodowych było często narzucane przez zwierzchników w zakładach pracy i traktowane jako dowód solidaryzowania się z określonym środowiskiem zawodowym i narodowościowym. N a czele spółdzielni niemieckich najczęściej stali urzędnicy, co pośrednio zapewniało nadzór państwowy nad funkcjonowaniem tych instytucji. Pobudka zewnętrznego podkreślenia przynależności do wspólnoty narodowościowej towarzyszyła również Polakom wstępującym do swoich spółdzielni. Podobne dla obu grup narodowych były ekonomiczne motywy zrzeszania. Niezależnie też

Anna Bitner-Nowak

od finansowego udziału kas oszczędnościowo-pożyczkowych w bankowości Poznańskiego, wskazać należy na ich rolę jako instytucji wprowadzających uboższe sfery społeczeństwa w orbitę bankowości i wyrabianie w nich nawyku korzystania z usług placówek obrotu finansowego. Wraz z rozwojem instytucjonalnych form bankowości spadała ranga bankierów i prywatnych kantorów. W skali powszechnej siłę napędową bankierstwa stanowili przede wszystkim kupcy, a w polskiej tradycji także szlachta. Wielkopolskie kupiectwo okazało się zbyt słabe kapitałowo, by stworzyć domy bankowe na miarę działających w stolicach sąsiednich regionów. Jednakże przez cały omawiany okres funkcjonowały w Poznaniu niewielkie prywatne przedsięwzięcia, które prowadziły ograniczoną obsługę finansową. Stabilna ich liczba kształtowała się na poziomie 8-10. Nazwiska bankierów pojawiały się w historii miasta i znikały po kilkunastu lub kilkudziesięciu latach. Były jednakże rodziny, które przez całe stulecie zapisywały się w dziejach poznańskiej bankowości. Do takich należeli Mamrothowie oraz Saulowie. Pozycja bankierów na rynku finansowym Poznania była zróżnicowana. Wiadomo, że w połowie XIX w. największymi kapitałami obracali E. Schmadicke oraz M. Kantorowicz. Na początku lat 70. zbankrutował dotychczas liczący się bankier Litthauer 59 . W II połowie XIX w. prywatnym przedsięwzięciom coraz trudniej było sprostać zakresowi czynności niezbędnych do obsługi życia ekonomicznego Wielkopolski. Chodziło przede wszystkim o kredyt gospodarczy, który mogły zapewnić tylko duże banki. Na świadczenie dla nich usług decydowali się niektórzy bankierzy szukający sposobu szerszego uczestniczenia w operacjach bankowych czy po prostu utrzymania się na rynku. Naprzeciw ich stanowisku wychodziły władze banków, które chętnie korzystały z usług osób znanych w poznańskim życiu finansowym. Tym sposobem Goldschmidt i Kuttner podjęli się roli przedstawicieli gdańskiego banku Danziger PrivatAktien-Bank, a Hermanna Saula (z zachowaniem jego firmy) od końca XIX w.

przejął poznański Ostbank fur Handel und Gewerbe 60 . Inni ratowali swoją pozycję poprzez zawiązywanie prywatnych spółek (aneks nr 2). Z nich wykształciło się następnie kilka małych domów bankowych. Najpoważniejsze znaczenie uzyskał Bank KratochwilI i Pernaczyński. Spółka ta została uruchomiona w 1902 r. i zajmowała się głównie dyskontowaniem weksli ziemiańskich. Właściciele dużych posiadłości rolnych stanowili też podstawową klientelę banku 6l . Pozostałe domy bankowe trudniły się podobnymi czynnościami, natomiast kantory przede wszystkim udzielały niewielkich pożyczek. Ważne miejsce na rynku kredytowym Poznańskiego zajmowały banki zamiejscowe. Ich pojawianie się było naturalnym procesem poszukiwania klienteli przez dynamicznie rozwijającą się bankowość zachodniej Europy. Sprzyjało temu stosunkowo późne zakładanie banków lokalnych oraz popieranie przez władze państwowe obcych instytucji. Banki spoza Wielkopolski działały poprzez filie (oddziały), komandyty, kasy wkładowe oraz ajencje. Poznańskie nie było na tyle atrakcyjnym partnerem gospodarczym i rynkiem zbytu usług bankowych, by mogło utrzymać się tutaj wiele oddziałów. Szereg banków uruchamiało zatem ajencje. Najczęściej powierzano je kupcom, jako przedstawicielom sferynajbardziej mobilnej w życiu gospodarczym i obeznanej z zasadami kontraktów finansowych. Z czasem wykształciła się grupa ajentów zawodowych. Banki zamiejscowe szerzej wkroczyły na rynek Poznańskiego w końcu I połowy XIX w. Z danych urzędowych i ksiąg adresowych wynika, że od lat 50. XIX w. do połowy XX w. funkcjonowało w Poznaniu ogółem ok. 20 banków, nie wliczając oddziałów Banku Pruskiego i Banku Rzeszy. Wszystkie instytucje miały siedziby w Niemczech oraz na ziemiach polskich zaboru pruskiego (aneks nr 3). Niektóre banki zapuszczały korzenie w stolicy Wielkopolski na kilkadziesiąt lat, inne likwidowały ajencje po kilkunastu latach. Najwytrwalszymi partnerami Poznańczyków okazały się: Deutsche Hypothekenbank z Meiningen, Mecklenburgische Hypotheken und Wechselbank ze Schwerin, Preussische Zentral- Boden - Kredit- Aktien Bank z Berlina, Schlesische Boden- Kredit-Aktien- Bank z Wrocławia oraz Deutsche Grund- KreditBank z Goth y 62.

Wobec ogromnego rozwoju bankowości w Niemczech liczba instytucji uruchamiających placówki w Poznaniu była niewielka. Przyczyna tego tkwiła głównie w niższym, w porównaniu do Niemiec, poziomie struktur wielkoprzemysłowych Poznańskiego oraz mniejszej zamożności tutejszego społeczeństwa. Trudno jest ocenić zakres operacji finansowych dokonywanych przez zamiejscowe instytucje. Wiadomo, że wykupywały one akcje poznańskich banków niemieckich. W ten sposób banki z Niemiec przyczyniały się nie tylko do organizacyjnego wzmocnienia poznańskich instytucji, ale również pośrednio uczestniczyły w ich czynnościach finansowych. Banki zamiejscowe bardzo ostrożnie natomiast zawierały transakcje z wielkopolskimi przedsiębiorcami i korporacjami (gminami). Zdarzały się przypadki popierania przez władze państwowe prowincji starań Poznańczyków o uzyskanie pożyczek w obcych bankach. Omawiając kwestię udziału zamiejscowych instytucji w organizacji bankowości w Poznaniu, nie sposób pominąć również względów politycznych i zadań, jakie państwowe władze im wyznaczały, zwłaszcza od początku XX w. Niemieckie banki realizowały w Wielkopolsce przede wszystkim obsługę hipoteczną. W związku z tym władze prowincji w korespondencji z ministerstwami postulowały, by banki stworzyły szersze możliwości uzyskania taniego kredytu dla niemieckich właścicieli nieruchomości. Duże nadzieje w tym względzie wiązano zwłaszcza z bankiem wrocławskim 63. Na strukturę organizacyjną bankowości Poznania w XIX w. składały się duże banki i małe kasy. Razem stanowiły barometr stopnia rozwoju społeczno-ekonomicznego i wskaźnik charakteru gospodarczego regionu. Rolnicza struktura Wielkopolski znalazła odzwierciedlenie w przedmiotowej specjalizacji najważniejszych banków. Zdecydowana większość z nich pierwotnie nastawiła się na obsługę rolnictwa i obrót płodami rolnymi. Stosunkowo szybko jednakże dostrzeżono korzyści płynące z zaangażowania się w przemysł i w tym kierunku zmierzały największe, głównie akcyjne, banki. Ich udział w przemyśle w pierwszym rzędzie sprowadzał się do wykupywania akcji przedsiębiorstw i na tym polu odnotowywano coraz większe sukcesy. Rzadko

Anna Bitner-Nowak

Ryc. 16. Widok na most Teatralny z budynkiem Deutsche Pfandbriefanstalt. Kartka pocztowa sprzed 1918 r.

natomiast banki stawały się wyłącznymi właścicielami zakładów przemysłowych lub handlowych. Z polskich instytucji najbardziej dynamicznie wskazany rodzaj działalności realizowały Bank Rolniczo- Przemysłowy i Bank Włościański, inwestujące w przemysł rolno-spożywczy, oraz Bank Związku Spółek Zarobkowych, posiadający największy pakiet akcji fabryki Cegielskiego. Zespolenie wielkopolskiego kapitału bankowego i przemysłowego było - w porównaniu do tendencji ogólnoeuropejskich - niewielkie, podobnie jak proces ogólnej koncentracji bankowości oraz przemysłu. Spowodowały to niewysoki finansowy potencjał banków oraz słaby rozwój ustrojowych form przemysłu. Podczas gdy na zachodzie Europy banki powstawały w celu obsługi już działających akcyjnych przedsiębiorstw, w Poznańskiem banki często musiały dopiero przyczyniać się do organizacyjnej modernizacji przemysłu. Politykę banków kształtowało ich kierownictwo. Wyżej wskazaliśmy na różnice w składzie władz oraz akcjonariuszy, jakie zarysowały się między instytucjami polskimi a niemieckimi. W tym miejscu należałoby więcej uwagi poświęcić bankom polskim. W tworzeniu największych spółek akcyjnych dominujące stanowisko zajmowało ziemiaństwo. Ono bowiem w połowie XIX w. dysponowało kapitałem umożliwiającym zaangażowanie w bankowość, jak również najbardziej było zainteresowane kredytowaniem rolnictwa. Jednocześnie ziemiaństwo odczuwało coraz większą potrzebę związków gospodarczych z przemysłem, który stanowił potencjalnie dobre zabezpieczenie ulokowanych kredytów. Tym bardziej że część funkcjonujących w Poznańskiem przedsiębiorstw opierała się właśnie na kapitale ziemian. Zwrócenie się więc banków

w stronę przemysłu gwarantowało ziemiaństwu podwójne zabezpieczenie lokat. U dział ziemian w prawie wszystkich spółkach i większych spółdzielniach bankowych wynikał również z ambicji utrzymania znaczącej pozycji w społeczno-gospodarczym życiu Wielkopolski. W innych bowiem dziedzinach życia organizacyjnego i ekonomicznego byli oni stopniowo wypierani przez drobnomieszczaństwo, przemysłowców i inteligencję. Dopiero na drugim miejscu wśród organizatorów bankowości znalazło się kupiectwo. Grupa ta utrzymywała znaczącą pozycję w mniejszych instytucjach. Niewielki był natomiast udział sfer przemysłowych, co odpowiadało ich potencjałowi ekonomicznemu i liczebności. Siła banków tkwiła w fachowości pracowników. Administracje bankowe były z reguły niewielkie, chociaż zaznaczyć należy szybki ich rozwój. Przykładowo, Bank Związku Spółek w 1900 r. zatrudniał 12 osób, a w 1914 r. ponad 60 64 . Następowała również stopniowa specjalizacja urzędników w wykonywaniu czynności oraz gradacja stanowisk w administracji banku. Obok ścisłego kierownictwa (dyrekcji) najwyższą pozycję zajmowali prokurenci, którzy wykonywali zadania z polecenia i w zastępstwie dyrektora. Wyższych urzędników bankowych zaliczano do grupy zawodowych bankowców. Były to z reguły osoby praktycznie nabywające nowe umiejętności. Pensje pracowników banków kształtowały się na średnim poziomie w porównaniu z zarobkami przedstawicieli innych grup zawodowych. Jedynie dyrekcja otrzymywała znaczniejsze pobory, które można przyrównać do wynagrodzenia urzędników magistratu Poznania średniego szczebla. Pozostali pracownicy otrzymywali stałe pensje, przeciętnie w wysokości zbliżonej do wynagrodzenia nauczycieli powszechnych szkół miejskich. Dodatkowo osobom zatrudnionym w bankach wypłacano premie, których wysokość zależała od wyników działalności instytucji. Niedobór wykwalifikowanej kadry, konkurencja na rynku bankowości i wzrost liczby osób ubiegających się o pożyczki powodowały, że banki korzystały z usług specjalnych biur dostarczających wiadomości o potencjalnych klientach. W 1900 r. zostało uruchomione Verein-Creditform, informujące zainteresowane strony o partnerach gospodarczych. Wkrótce też powstało Biuro Wywiadowcze "Express" K. Piechocki, reklamujące się jako pierwsza tego rodzaju polska instytucja w Niemczech. Wywiadownia miała "przyczynić się wielce do utrwalenia zdrowych stosunków kredytowych 65 ". Poznańska bankowość wchodziła w XX wiek z zasadniczo wykrystalizowaną strukturą organizacyjną i przedmiotową. W kształtowaniu się aparatu bankowego został przejęty powszechny model z dużym wpływem systemu niemieckiego. Bankowość Poznania charakteryzowała się jednakże znacznym rozproszeniem oraz nie spotykanym na tak dużą skalę podziałem narodowościowym. Rozdrobnienie bankowości spowodowało, że chociaż poznańskie instytucje pracowały z zyskiem i od końca XIX w. cechowała je naj silniej sza dynamika wzrostu w porównaniu z instytucjami ziem polskich, to nie posiadały przedstawiciela w grupie wielkich banków środkowoeuropejskich. Pozycję taką można było zdobyć tylko poprzez koncentrację i tworzenie tzw. grup

Anna Bitner-Nowak

bankowych, stanowiących rodzaj holdingu. Temu procesowi poznańska bankowość nie sprostała. Polskie instytucje starały się natomiast zdobyć klientelę również poza granicami Polski. Wybór padł na prowincję westfalską i nadreńską, w których Bank Parcelacyjny, Bank Przemysłowców oraz Bank Związku Spółek Zarobkowych uruchomiły przed I wojną światową po kilka filii i kas depozytowych. Oddziały te szybko zdobyły wpływy wśród polskich robotników 66 . Poznań także nie czekał długo na odegranie znaczącej roli w skali ogólnopaństwowej. Stał się bowiem jednym z ważniejszych ośrodków bankowości w Polsce w okresie międzywojennym i z powodzeniem realizował cel poznańskich bankowców XIX wieku - poprzez gromadzenie małych pieniędzy dostarczać gospodarce wielkie pieniądze.

PRZYPISY:

1 Regulamin bankowy z 5 października 1846 r., (w:) Gesetz-Sammlung fur die K6niglichen Preussischen Staaten (Zbiór Praw dla Państw Królestwa Pruskiego) Icyt.: GesetzSammlung/, R. 1846, nr 34; Ustawa bankowa (Bankgesetz) z 14 marca 1875 r., (w:) ReichsGesetzblatt, R. 1875, nr 15.

2 Gesetz-Sammlung, R. 1850, nr 9; K. E. Born, Geld und Banken im 19. und 20. Jahrhundert. Stuttgart 1977, s. 327; J. Gliniecka, J. Harasimowicz, R. Krasnodębski, Polskie prawo bankowe (1918-1996). Warszawa 1996, s. 10; S. Karpiński, Wykłady o bankowości, Warszawa 1916, s. 50; H. N owak, Bankowość w Polsce, Warszawa 1932, s. 105.

3 L. Bernhard, Das polnische Gemeinwesen im preussischen Staat. Die Polenfrage. Leipzig 1907 Icyt.: L. Bernhard, Das polnische Gemeinwesen...I, s. 99. 4 Umowa względem odstąpienia banku Pruskiego Państwu Niemieckiemu (Rzeszy Niemieckiej) z dnia 17/18 maja 1875 r., (w:) Gesetz-Sammlung, R. 1875, nr 17; Reichs-Gesetzblatt, R. 1875, nr 8; Ustawa o funkcjonowaniu Banku Rzeszy, (w:) Reichs-Gesetzblatt, R. 1875, nr 15. 5 Adressbuch fur die Stadt Posen, 1876.

6 U stawa tycząca się ablucji ciężarów realnych i uregulowania stosunków między dziedzicami i włościanami z dnia 2 marca 1850 r., (w:) Gesetz-Sammlung, R. 1849, nr 10. 7 Ustawa względem zaprowadzenia banków rentowych z dnia 2 marca 1850 r., (w:) Gesetz-Sammlung, R. 1849, nr 10; J. Majewski, Zaczątki i rozwój nowoczesnego systemu kredytowego, (w:) Dzieje Poznania, t. II: 1793-1918. Pod red. J. Topolskiego i L. Trzeciakowskiego, Warszawa- Poznań 1994, s. 173; Grundriss zur deutschen Verwaltungsgeschichte 1815-1945. Pod red. W. Hubatsch, D. Stutten. Marburg/Lahn 1975 Icyt.: Grundriss zur deutschen Verwaltungsgeschichte...I, s. 8. 8 U strój Banku Prowincjonalnego opierał się na zasadach U stawy o towarzystwach akcyjnych z 9 listopada 1843 r. 9 Gesetz-Sammlung, R. 1857, nr 21.

10 Gesetz-Sammlung, R. 1867, nr 20; Reichs-Gesetzblatt, R. 1875, nr 15; Reichs-Gesetzblatt, R. 1891, nr 3; Ostbank fur Handel und Gewerbe 1857-1907, Posen 1907, s. 10-12.

11 L. Bernhard, Das polnische Gemeinwesen..., s. 99; Cz. Łuczak, Zycie społeczno-gospodarcze w Poznaniu 1815-1918, Poznań 1965, s. 168; J. Majewski, Zaczątki i rozwój..., s. 173. 12 Archiwum Państwowe w Poznaniu Icyt.: APP I, Oberpdisidium der Provinz Po sen Icyt.: OPP I, sygn. 3460, s. 20-25; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 188-190.

13 APP, OPP, sygn. 3459, s. 268-269; Zeitschrift des K6niglich Preussischen Statistischen Bureaus, R. 1884, s. 35; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 190.

14 Amtsblatt der K6niglichen Regierung zu Po sen I cyt.: Amtsblatt Posen/, R. 1870, nr 28; Grundriss zur deutschen Verwaltungsgeschichte..., s. 8.

15 APP, Akta Wojewódzkiego Banku Pożyczkowego w Poznaniu; Amtsblatt Posen, R. 1884, nr 12; L. Bernhard, Das polnische Gemeinwesen..., s. 99; J. Majewski, Zaczątki i rozwój..., s. 173. 16 Gesetz-Sammlung, R. 1821, nr 20; Deutsche Bankgeschichte, t. II. Frankfurt am Main 1977.

17 Gesetz-Sammlung, R. 1846, nr 15.

18 S. Karwowski, Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. II: 1852-1863. Poznań 1919, s. 318; A. M. Skałkowski, JózefSzułdrzyński 1801-1859, Poznań 1939, s. 37-40.

19 W nomenklaturze urzędowej używano nazwy Posener Landschaft (Ziemstwo Poznańskie); Statut nowego towarzystwa kredytowego dla prowincyi Poznańskiej, (w:) Gesetz-Sammlung, R. 1857, nr 25. 20 Amtsblatt Posen, R. 1866, nr 50.

21 M. Mott y, Przechadzki po mieście, t. I, Warszawa 1957, s. 143.

22 Ziemianin, R. 1881, nr 26; Amtsblatt Posen, R. 1884, nr 38; R. 1899, nr 21; H. Nowak, Bankowość..., s. 145; H. Sitarek, Rola kredytu w rozwoju gospodarki Wielkopolski na przełomie XIX i XX wieku. Bank Związku Spółek Zarobkowych w Poznaniu 1885-1918, Warszawa- Poznań 1977, s. 33-34. 23 Sąd Rejonowy w Poznaniu, Wydze XIV Gospodarczy-Rejestrowy, Handelsregister, Abt.

B, t. III jcyt.: Handelsregisterj; J. Majewski, Zaczątki i rozwój..., s. 171.

24 S. Ochociński, Rola Związku Spółdzielni Zarobkowych i Gospodarczych w Poznaniu w rozwoju wielkopolskiego systemu spółdzielczości kredytowej, (w:) Wielkopolski system spółdzielczości kredytowej. Pod red. S. Ochocińskiego, Warszawa- Poznari 1985, s. 61. 25 O Banku Przemysłowców na podstawie: Sąd Rejonowy w Poznaniu, Wydze XIV Gospodarczy- Rejestrowy, Genossenschaftsregister des K6niglichen Amtsgerichts in Posen, t. I jcyt. Genossenschaftsregisterj; Sprawozdanie Banku Przemysłowców w Poznaniu z czynności w roku 1896. Poznań 1897; K. Bajoński, Bank Przemysłowców. Jego zadania społeczne dawniej i w chwili obecnej. Poznań 1922, s. 9; Bank Przemysłowców w Poznaniu. Pięćdziesięciolecie 1861-1911. Poznań 1911; T. Filipowicz, Moje wspomnienia (1860-1932), Poznań 1933, s. 89-90; A. Galos, S. Ingiot, W. N ajdus, S. Piechowicz, Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego, cz. I: do 1918 r. Pod red. S. Inglota, Warszawa 1966; S. Ochociński, Podstawy i zasady wielkopolskiej spółdzielczości kredytowej do roku 1918, Poznań 1965, s. 65; 184. 26 J. Majewski, Zaczątki i rozwój..., s. 172; S. Ochociński, Rola Związku Spółdzielni..., s. 58; S. Karwowski, Historya..., t. II, s. 259-263. Szerzej o działalności Tellusa w artykule: R. Macyra, Tellus - szlachetne cele, smutny koniec.

27 S. Karwowski, Historya..., t. II, s. 263.

28 APP, OPP, sygn. 8714; Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie jcyt.: GStPKj, Rep 89 H (Geheimes Zivilkabinett), 2.2.1 jcyt.: Rep. 89 Hj, nr 16148 (M); H. Nowak, op. cit., s. 17.

29 Handelsregister, t. I; 30 O Banku Rolniczo-Przemysłowym na podstawie: Handelsregister, t. I; S. Ochociński, Rola Związku Spółdzielni..., s. 59; H. Sitarek, Rola kredytu..., s. 40.

31 APP, OPP, sygn. 354; Genossenschaftsregister, t. I; Sprawozdanie Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych na Poznańskie i Prusy Zachodnie za rok 1912, Poznań 1913 jcyt: Sprawozdanie Związku Spółek...j; S. Karwowski, Historya..., t. II, s. 459. 32 Genossenschaftsregister, t. I; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 168.

33 APP, OPP, sygn. 3575; Handelsregister, t. II; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 184.

34 W literaturze przedmiotu spotykamy informacje, że Ostbank powstał w 1857 r. lub 1890 r. jako sukcesor Prowincjonalnego Banku Akcyjnego Wielkiego Księstwa Poznańskiego.

Autorka cytuje za: Handelsregister, t. I; Również W. Seydlitz podaje 1898 r. jako datę założenia Ostbanku, (w:) Bank Związku Spółek Zarobkowych. Pogląd na 50-letnią działalność, Warszawa 1937 jcyt: W. Seydlitz, Pogląd...j, s. 15.

35 H. Nowak, op. cit, s. 119.

36 Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 183; Riesser, Historja rozwoju wielkich banków niemieckich ze szczególnym uwzględnieniem dążności koncentracyjnych, Warszawa 1907 jcyt.: Riesser, Historja banków niemieckich...j, s. 132; H. Seydlitz, Pogląd..., s. 15.

Anna Bitner-Nowak

37 Handelsregister, t. I.

38 O Mittelstandskasse na podstawie: APP, OPP, sygn. 9891; APP Polizeiprasidium Po sen Icy1.: ppp I, sygn. 4613; Bundesarchiv Abteilungen Potsdam, Reichskanzlei, sygn. 1000; GStAPK, Rep. 30 I (Regierung Bromberg), nr 684; Handelsregister, t. I; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 185; J. Majewski, Zaczątki i rozwój..., s. 173-174.

39 Siedzibę spółki przeniesiono do Berlina w 1900 r., pozostawiając w Poznaniu oddział Spritaktiengesellschaft. W 1910 r. firma przyjęła nazwę Bank fur Sprit und Produktenhandel, którą zmieniono już w 1911 r. na Spritbank Aktiengesellschaft; APP, OPP, sygn. 8714; GStAPK, Rep. 89 H, nr 16148; Handelsregister, t. I; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 167.

40 Handelsregister, t. I.

41 Handelsregister, t. III.

42 APP, OPP, sygn. 8714; GStAPK, Rep. 89 H, nr 16148.

43 O Banku Włościańskim na podstawie: APP, OPP, sygn. 354; Handelsregister, t. I; H.

Nowak, Bankowość..., s. 16; H. Sitarek, Rola kredytu..., s. 42; R. Urban, Polski Bank Handlowy Tow. Akc. w Poznaniu 1872-1922. Monografia z okazji 50-letniego jubileuszu, Poznań 11922/.

44 Handelsregister, t. I; S. Karwowski, Historya..., t. II, s. 444.

45 Handelsregister, t. III.

46 APP, PPP, sygn. 354; Genossenschaftsregister, t. I; S. Karwowski, Historya..., t. III, s.

81-82; S. Ochociński, Podstawy i zasady..., s. 114.

47 Genossenschaftsregister, t. I.

48 APP, O PP, sygn. 354; Genossenschaftsregister, t. I; H. N owak, Bankowość..., s. 83-84; S. Ochociński, Podstawy i zasady..., s. 111-112.

49 APP, OPP, sygn. 354; Genossenschaftsregister, t. I, Sprawozdanie Związku Spółek za 1912 r.

50 Sprawozdanie Związku Spółek za 1912 r.

51 W. Seydlitz, Pogląd..., s. 3.

52 O Banku Związku Spółek Zarobkowych na podstawie: APP, Bank Związku Spółek Zarobkowych, sygn. 4; 5; 21; Handelsregister, t. I; S. Ochociński, Podstawy i zasady..., s.

95-96; W. Seydlitz, Pogląd...; H. Sitarek, op. cit..; Szerzej o Banku Związku Spółek Zarobkowych w artykule: Z. Szymańska, Sukces poznańskiej gospodarności - Bank Związku Spółek Zarobkowych 1885-1949.

53 Genossenschaftsregister, 1.1; Geschafts- Bericht der Provinzial- Genossenschaftskasse fur Posen fur das Jahr 1900. Posen 1901 Icyt.: Geschafts-Bericht der Provinzial-Genossenschaftskasse...I. 54 Genossenschaftsregister, t. I.

55 GStAPK, Rep. 120 (Ministerium fur Handel und Gewerbe), Abt. XV, Fach 1, nr 5, Bd 1-5, adhib 4; Genossenschaftsregister, t. I; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 177.

56 K. E. Bom, Geld und Banken im 19. und 20. Jahrhunder1. Stuttgart 1977; H. Nowak, Bankowość... 57 Genossenschaftsregister, t. I-II; Sprawozdanie Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych za 1912 r. 58 Genossenschaftsregister, t. I-II; Geschafts- Bericht der Provinzial-Genossenschaftskasse, 1900.

59 S. Karwowski, op. cit., t. II, s. 262; Cz. Łuczak, op. cit., s. 195.

60 Adressbuch der Residenzstadt Posen, 1914; Riesser, HistoIja banków niemieckich..., s. 133. 61 M. Manteuffel, Bankowość w Polsce. Warszawa 1930, s. 15.

62 Księgi adresowe Poznania z lat 1876-1914.

63 APP, OPP, sygn. 3775.

64 Z. Kaczmarek, Bank Handlowy w Warszawie S. A. 75 lat Oddziału w Poznaniu, Poznań 1996, s. 11.

65 Przemysłowiec, R. 1911, nr 43; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 196.

66 Cz. Łuczak, Od Bismarcka do Hitlera. Polsko-niemieckie stosunki gospodarcze, Poznań 1988, s. 128.

ANEKS NR l

Spis instytucji bankowych z siedzibami w Poznaniu, utworzonych w latach 1815-1914

Bank Agrarny; SA (1914-1922) Bank Bniński, Chłapowski i Plater "Tellus"; SA komandytowa (1862-1873) Bank Dyskontowy jDisconto-Bankj; Sp. (1908-1924) Bank Kredytowy; Sp. (1913-1935), patrz Spółka Rolników Parcelacyjna Bank Ludowy jJeżycej Sp. (1894-1951 poło z Gminną Kasą Spółdzielczą w Poznaniu) Bank Parcelacyjny; Sp. (1897-1918 Bank Wielkopolski - 1934) Bank Potworowski, Małecki, Plewkiewicz i Spółka; SA (1872-1873) Bank Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego jPosener Landschaftliche Bankj (1896-1913 SA - 1949), patrz Kasa PożYczkowa Ziemstwa Poznańskiego Bank Pożyczkowy; Sp. (1907-1938 Bank Pożyczkowy Spółdzielczy - 1951 Gminna Kasa Spółdzielcza w Poznaniu - 1956 Kasa Spółdzielcza w Poznaniu - 1958 Bank Ludowy w Poznaniu Spółdzielnia Oszczędnościowo- Pożyczkowa) Bank Przemysłowców; Sp. (1890-1920 SA - 1929), patrz Towarzystwo PożYczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania Bank Przemysłowców miasta Poznania; Sp. (1888-1890 Bank Przemysłowców - 1920 SA - 1929), patrz Towarzystwo PożYczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania Bank Rentowy jRentenbankj (zał. 1851) Bank Rolniczo-Przemysłowy Kwilecki, Potocki i Sp.; SA komandytowa (18701912 Kwilecki, Potocki i Sp. SA - 1920 Bank Kwilecki, Potocki i Spółka - 1950) Bank Włościański; SA (1872-1917 Bank Handlowy w Poznaniu - 1921 Polski Bank Handlowy) Bank Ziemski; SA (1886-1921 poło z Bankiem Cukrownictwa) Bank Związku Spółek Zarobkowych; SA (1886-1949 siedzibę przeniesiono do Warszawy) Deutsche Mittelstandskasse zu Posen jNiemiecka Kasa Stanu Średniegoj SA (1904 - uchwałą walnego zgromadzenia w 1932 r. postanowiono spółkę rozwiązać, wznowiła działalność w 1940 r. - 1953) Eisenbahn Spar- und Darlehnskasse jKasa Oszczędnościowo- Pożyczkowa Pracowników Koleij Sp. (1908-1919 Die Spar und Darlehnskasse fur den ehemeligen Bezirk preussischen Eisenbahndirektion, siedzibę przeniesiono do Wrocławia), patrz Spar- und Darlehnskasse von Eisenbahn Beamten und Arbeiteren im Eisenbahns- Direktion Posen " Familia"; S p.

Fleisch und Fleischwaaren Herstellungs- und Verkaufsgenossenschaft und Sparverein jSpółdzielnia Obrotu Mięsem i Wyrobami Mięsnymi oraz Towarzystwo Oszczędnościowej Sp. (1901-1906)

Anna Bitner-Nowak

Gewerbliche Genossenschaftsbank jSpółdzielczy Bank Przemysłuj patrz Sparund Darlehnskasse "Eintracht" "Gleba" Bank Rolniczy Poznań; SA (1895-1926 "Gleba" Towarzystwo Rolniczo-Naukowe SA - 1953) Kasa Pożyczkowa jWildaj Sp. (1909-1951) Kasa Pożyczkowa Ziemstwa Poznańskiego jPosener landschaftliche Darlehnkassej (1888-1896 Bank Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego - 1913 SA - 1949) Kasa Wzajemnej Pomocy; Sp. (1887-1918 Bank Wzajemnej Pomocy - 1930 Spółdzielczy Bank Wzajemnej Pomocy - jl940 Genossenschaftsbank "Gegenseitige Hilfe"j - 1951) Konsum- und Spar-Verein "Selbsthulfe" fur Posen und Umgegend jZwiązkowa Samopomocowa Spółdzielnia Oszczędnościowa dla Poznania i Okolicyj Sp. (1911-1915) Kreditanstalt fur stadtische Hausbesitzer der Provinz Po sen und Westpreussen, Po sen jZakład Kredytowy dla właścicieli domów w miastach Prowincji Poznańskiej i Prus Zachodnichj SA (1895-1938) Kriegskreditbank Posen jKredytowy Bank Wojenny w Poznaniuj SA (19141920 postępowanie likwidacyjne - 1934) Kwilecki, Potocki i Sp.; SA (1912-1920 Bank Kwilecki, Potocki i Spółka - 1950), patrz Bank Rolniczo-Przemysłowy Kwilecki, Potocki i Sp.

Landwirtschaftliche Beamtenkasse jRolnicza Kasa Urzędnikówj Sp. (1897-1919) Miejska Kasa Oszczędności jDie stadtische Sparkassej (1827, 1838-1923 Bank miasta Poznania - Komunalna Kasa Oszczędności - 1949) N owe ziemskie (landschaftowe) towarzystwo kredytowe dla prowincji poznańskiej jN euer landschaftlicher Kreditverein fur die Provinz Posenj (1857 - Poznańskie Ziemstwo Kredytowe - 1949) Ostbank fur Handel und Gewerbe jBank Wschodni dla Handlu i Przemysłuj SA (1890 - 1920 siedzibę przeniesiono do Królewca - 1921) Ostdeutsche Bank jBank Wschodnioniemieckij SA (zał. 1871) Ostdeutsche Produkten Bank (Wschodnioniemiecki Bank Spożywczyj SA (1872-1874) Ostdeutsche Verbandsbank jWschodnioniemiecki Bank Związkowyj Sp.

(1912-1923), patrz Provinzial Handwerker Genossenschaftfiir Bank und Grossh andelsgeschiifte Posener Baubank jPoznański Bank Budowlany j SA (zał. 1872) Posener Beamten- Spar und Hilfsverein jPoznańskie Towarzystwo Oszczędnościowo- Zapomogowe dla Urzędników j Sp. (1900-1923) Posener Credit- Verein jPoznańskie Towarzystwo Kredytowej Sp. (1890-1917 Posener Kredit-Bank - 1920 Posener Kredit-Bank SA - 1938) Posener Landschaftliche Bank, patrz Bank Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego Posener Landwirtschaftliche Creditgenossenschaft jPoznańskia Rolnicza Spółdzielnia Kredytowa j Sp. (1896-1927) Posener Lehrer Spar- und Vorschusskasse jPoznańska Kasa Oszczędnościowo-Zapomogowa dla Nauczycielij Sp. (1912-1920 Kasa Wzajemnej Pomocy

dla Nauczycieli miasta Poznania i Okolicy - 1927 Kasa Wzajemnej Pomocy dla Nauczycieli Okręgu Szkolnego Poznańskiego - 1933) Posener Provinzial Wechsler- und Disconto Bank jPoznański Prowincjonalny Bank Wekslowo-Dyskontowyj SA (1872-1873) Posener Spar- Verein jPoznańskie Towarzystwo Oszczędnościowej Sp. (19001921) Posensche Landes-Genossenschaftsbank jPoznański Spółdzielczy Bank Krajowyj Sp. (1899-1924 Bank Spółdzielczy - j1940 Landesgenossenschaftsbankj - 1964) Provinzial-Genossenschaftskasse fur Po sen jProwincjonalna Kasa Spółdzielczaj Sp. (1895-1926 poło z Bankiem Spółdzielczym) Provinzial Handwerker Genossenschaft fur Bank und Grosshandelsgeschafte jProwincjonalna Spółdzielnia Obsługi Bankowej i Handlowej Rzemiosłaj Sp. (1898-1901 Provinzial Handwerkerbank - 1912 Ostdeutsche Verbandsbank - 1923) Provinzial Handwerkerbank jProwincjonalny Bank Rzemieślniczyj Sp. (19011912 Ostdeutsche Verbandsbank - 1923), patrz Provinzial Handwerker Gen ossensch af t fur Bank und Grosshandelsgeschiifte Prowincjonalna Kasa Zasiłkowa dla Prowincji Poznańskiej jProvinzial-Hilfskasse fur die Provinz Posenj (1852-1920 Krajowy Bank Pożyczkowy - 1927 Wojewódzki Bank Pożyczkowy w Poznaniu - 1950) Prowincjonalny Bank Akcyjny Wielkiego Księstwa Poznańskiego jProvinzialAktienbank des Grossherzogthums Posenj SA (1857-1890) "Rola"; SA (1912-1917 siedzibę przeniesiono do Berlina, dalej działalność o charakterze produkcyjno- usługowym) "Skarbona"; Sp. (1907-1924) Spar- und Bauverein jTowarzystwo Oszczędnościowo-Budowlanej Sp. (18971919 Eisenbahn- Bau- Verein Posen - 1920 Towarzystwo Budowli dla Kolejowców - 1922 Towarzystwo Budowli i Oszczędności dla Kolejowców - 1936 Spółdzielnia Mieszkaniowa Pracowników Polskich Kolei Państwowych - j1940 Wohnungsgenossenschaft der Polnischen Staatseisenbahnangestellten in Posenj - 1948 Spółdzielnia Mieszkaniowa Pracowników Polskich Kolei Państwowych - 1951 poło z Poznańską Spółdzielnią Mieszkaniową) Spar- und Darlehnsbank des Deutschen Wohlfahrtsbundes jBank Oszczędnościowo-Pożyczkowy Niemieckiego Związku Opieki Społecznejj Sp. (19121939) patrz Spar- und Darlehnsbank des ostdeutschen Wohlfahrtsbundes Spar- und Darlehnsbank des Ostdeutschen Wohlfahrtsbundes jBank Oszczędnościowo-Pożyczkowy Wschodnioniemieckiego Związku Opieki Społecznejj Sp. (1910-1912 Spar- und Darlehnsbank des Deutschen Wohlfahrtsbundes - 1939) Spar- und Darlehnskasse "Eintracht" jKasa Oszczędnościowo-Pożyczkowa "Eintracht"j Sp. (1897 - Gewerbliche Genossenschaftsbank zu Posen - 1923) Spar- und Darlehnskasse von Eisenbahn Beamten und Arbeiteren im Eisenbahns- Direktion Posen jKasa Oszczędnościowo- Pożyczkowa dla Urzędników

Anna Bitner-Nowak

i Pracowników Dyrekcji Kolei w Poznaniuj Sp. (1904-1908 Eisenbahn Sparund Darlehnskasse - 1919 Die Spar und Darlehnskasse fur den ehemeligen Bezirk der preussischen Eisenbahndirektion, siedzibę przeniesiono do Wrocławia) Spar- und Vorschussverein jTowarzystwo Oszczędnościowo-Pożyczkowej Sp.

(1897-1929) Sparkassen-Giro-Zentrale jCentrala Żyr owa Kas Oszczędnościj (1912-1921 Bank Komunalnych Kas Oszczędności - 1922 Komunalny Bank Kredytowy - 1949) Spółka Rolników Parcelacyjna; Sp. (1893-1913 Bank Kredytowy - 1935) Spółka Ziemska; Sp. (zał. 1890) Towarzystwo Kasy Oszczędności i Wzajemnej Pomocy; Sp. (zał. 1849) Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania; Sp. (18611888 Bank Przemysłowców miasta Poznania - 1890 Bank Przemysłowców - 1920 SA - 1929) Towarzystwo Ziemskie Kredytowe jlandschaftliche Kredit- Vereinj (18211878) Związek Ziemian; Sp. (1902-1919 Poznański Bank Ziemian SA - 1949)

Objaśnienie: SA - spółka akcyjna; Sp. - spółdzielnia.

Źródło: Sąd Rejonowy w Poznaniu, Wydze IV Gospodarczy- Rejestrowy, Genossenschaftsregister, t. I-III; Handelsregister, t. I-III; Księgi adresowe Poznania z lat 1876-1914; Źródła archiwalne oraz wybrane pozycje literatury przedmiotu zamieszczone w przypisach.

ANEKS NR 2

Domy bankowe i kantory działające w Poznaniu w latach 1835-1914

Alport Adolf; Brzeski & Załuski; Drwęski & Langer; Filehne Isidor; Filehne Wolff; Goldschmidt & Kuttner; Hassel Lippschutz; Hirschfeld & Wolff; Kantorowicz M.; Kaskel; Katt; KratochwilI & Pernaczyński; Kucner W.; Lis J.; Liszkowski & Zakrzewski; Litthauer; Loga & Co.; Mamroth Salomon; Mamroth, Hartwig & Co.; Ritter G.; Saul; Saul Heimann; Scheffel J.; Schmadicke; Seegall R.; Segal Ralph; Wittkowski; Wolff A. S. (później Wolff & Co.).

Źródło: Księgi adresowe Poznania z lat 1835-1914.

ANEKS NR 3

Spis instytucji bankowych spoza Wielkopolski, które od połowy XIX w.

do 1914 r. uruchomiły ekspozytury w Poznaniu

Allgemeine Rabat-Spargesellschaft (Królewiec) Anhaltische Landesbank Hypotheken-Bank (Dessau) Bank fur Sprit und Produktenhandel (Berlin) Bayerische Hypotheken-und Wechselbank (Munchen) Danziger Privat-Aktien- Bank (Gdańsk) Deutsche Grund- Kredit- Bank (Gotha) Deutsche Hypotheken - Bank (Berlin) Deutsche Hypothekenbank (Meiningen) Deutsche Pfandbriefanstalt Deutsche Zentral- Boden- Kredit-Aktien-Gesellschaft (Berlin) Główny Oddział Banku Rzeszy jReichsbank- Hauptstellej Landwirtschaftliche Zentraldarlehnskasse fur Deutschland (Berlin) Mecklenburgs sehe Hypotheken und Wechselbank (Schwerin) N orddeutsche Creditanstalt (Królewiec) Oddział Banku Pruskiego jPreussische Bankj Pommerische Hypotheken - Aktien - Bank (Kuślin) Preussische Boden - Kredit - Aktien - Bank (Berlin) Preussische Hypotheken - Aktien Bank (Berlin) Preussische Pfandbrief- Bank (Berlin) Preussische Zentral- Boden- Kredit-Aktien Bank (Berlin) Schlesiche Boden- Kredit-Aktien- Bank (Wrocław) Stettiner N at. - Hypotheken - Kredit-Gesellschaft (Szczecin) Suddeutsche Boden-Credit- Bank (Frankfurt n. Menem)

Źródło: Księgi adresowe Poznania z lat 1876-1914; Handelsregister, t. I-III; Wybrane pozycje literatury przedmiotu zamieszczone w przypisach.

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 1997 R.65 Nr2 ; Banki poznańskie dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry