WIELKIE I MAŁE PIENIĄDZE Bankowość w Poznaniu w XIX i na początku XX w. ANNA BITNER-NOWAK R nkCjonowanie aparatu bankowego jest uzależnione od szeregu elementów natury ekonomicznej oraz prawnoadministracyjnej. Czynniki te w szczególny sposób oddziaływały na rozwój bankowości w Poznaniu w XIX w. Stolica Wielkopolski, zarazem siedziba naczelnych władz prowincji poznańskiej, wzięła wówczas na siebie rolę centrum bankowości Poznańskiego. Dodajmy, że była to rola trudna. Bankowość stanowiła bowiem ten rodzaj systemu gospodarczo-finansowego, przed którym kształtujące się stosunki kapitalistyczne i doba przemysłowa postawiły zadania dotychczas nieznane, bądź też realizowane w ograniczonym zakresie. Wielkość inwestycji niezbędnych do prowadzenia nowoczesnego przedsiębiorstwa - wyposażonego w odpowiednie maszyny, stosującego nowe technologie i organizację pracy - wymagała dużych nakładów kapitałowych. Zabezpieczyć je mógł tylko kredyt obsługiwany przez sprawny aparat bankowy. Jego rozwój w Poznaniu przypadł na niepomyślny pod względem ekonomicznym i politycznym okres w dziejach Wielkopolski. Podstawy funkcjonowania gospodarki dzielnicy uległy w dużym stopniu zachwianiu na skutek obciążeń fiskalnych okresu napoleońskiego, utraty rynków zbytu po 1815 r., upadku manufaktur i emigracji ich właścicieli, kryzysu wielu dziedzin rzemiosła i ogólnego załamania się życia ekonomicznego regionu szukającego drogi do wejścia na tory gospodarki kapitalistycznej. Wejście to utrudniała polityka zaborczych Prus, które, w dążeniu do supremacji ekonomicznej nad krajami niemieckimi, podejmowały kroki mobilizujące rozwój gospodarczy Prus kosztem terenów nowo anektowanych. Po zjednoczeniu Niemiec nasiliły się tendencje germanizacyjne w Poznańskiem, które oznaczały wzmożenie środków w celu przejmowania przez Niemców polskich przedsiębiorstw, a nie integrację z Rzeszą poprzez takie dofinansowania gospodarki Wielkopolski, by ta dorównywała tempem i formami rozwoju regionom o wyższej randze gospodarczej. Wskazane okoliczności spowodowały, że obok Anna Bitner-Nowakzadania zaspokojenia ekonomicznych i społecznych potrzeb Poznańskiego w zakresie obsługi finansowej, instytucje bankowe - tworzone przez Poznańczyków - wzięły udział w zmaganiach o narodowe oblicze gospodarki Wielkopolski. Zasygnalizowane uwarunkowania będą towarzyszyły nam w trakcie rozważań nad rozwojem bankowości. Jej charakterystyka stanowi pretekst do odpowiedzi na pytanie, czy Poznań wykorzystał swój potencjał ekonomiczny, społeczny oraz administracyjny i sprostał roli organizatora aparatu bankowego na miarę możliwości miasta o cechach stołeczności oraz w jakim stopniu poznańska bankowość odpowiadała współczesnym standardom europejskim. Badania nad dziejami bankowości dowodzą złożoności problemu pod względem merytorycznym. Nazwę "bank" przyjmowało bowiem szereg zakładów, których dzisiaj nie zaliczylibyśmy do instytucji interesującego nas typu. W XIX w. bankami powszechnie nazywały się towarzystwa ubezpieczeń gospodarczych osobowych czy też niektóre placówki trudniące się na szeroką skalę obrotem towarów. Wskazane zakłady - obok zasadniczej działalności - udzielały kredytu swojej klienteli bądź też pośredniczyły w jego uzyskaniu. Swoistym rodzajem instytucji bankowych były natomiast tzw. towarzystwa kredytowe - forma dzisiaj nie praktykowana. Nie omawiając w tym miejscu bliżej struktury organizacyjnej bankowości, należy wskazać, że w końcu XIX i na początku XX w. była ona o wiele bogatsza i bardziej złożona aniżeli dzisiaj. Wpłynęły na to różnorodność form prawnych instytucji bankowych oraz podejmowanie działalności przypisanej innym działom gospodarki, takiej jak: handel, pośrednictwo w obrocie towarów, parcelacja posiadłości rolnych, budownictwo itp. W niniejszym opracowaniu za instytucje bankowe będziemy uważać wszelkiego typu przedsięwzięcia, które posiadały osobowość prawną i w świetle statutów zajmowały się biernymi i czynnymi operacjami pieniężnymi, udzielaniem kredytu i regulowaniem stosunków hipotecznych poprzez finansową ich obsługę oraz operacjami usługowymi polegającymi na wykonywaniu przekazów pieniężnych i wymianie pieniędzy. Dyskusje związane z zakwalifikowaniem poszczególnych jednostek do aparatu bankowego wynikają przede wszystkim z ówczesnej sytuacji prawnej regulującej omawianą materię. Centralne władze Prus, a później Rzeszy, nie wydawały bowiem unormowań (w sensie np. obecnej Ustawy o prawie bankowym), które ogólnie określałyby pojęcie banku, zasady jego tworzenia i organizacji. Regulamin bankowy z 1846 r. dotyczył wyłącznie zasad funkcjonowania Banku Pruskiego (Preussische Bank), któremu od 1 stycznia 1847 r. nadano przywilej centralnego banku państwa. U stawa bankowa z 1875 r. odnosiła się do Banku Rzeszy (Reichsbank) i banków emisyjnych, a w postanowieniach ogólnych dotyczyła środków płatniczych, określała ich nominały oraz parytet w stosunku do złotal. W 1850 r. wydano U stawę o tworzeniu banków rentowych, a w 1899 r. regulującą czynności banków hipotecznych. Z przepisów uzupełniających należy wskazać ustawę z 1881 r. dotyczącą przemysłu zastawniczego, ustawę o depozytach z 1896 r., ustawę giełdową z 1896 r. oraz prawo wekslowe z 1902 r. 2 Wspomniane unormowania zasadniczo regulowały funkcjonowanie największych banków bądź też powołanych w celu wypełniania zadań określonych przez państwo, jak banki emisyjne oraz rentowe. Przedsięwzięcia inicjowane społecznie opierały swoją działalność na systemie rejestracyjnym, co sprawiało, że pod względem prawnym panował liberalizm. Banki spółdzielcze tworzono na podstawie prawa stowarzyszeniowego, potem korzystały z prawa spółdzielczego z lat 1868 oraz 1889 i były wpisywane do sądowego rejestru spółdzielni. Banki o ustroju spółek akcyjnych wpisywano do sądowego rejestru handlowego. Pozostałe formy aparatu bankowego działały w oparciu o właściwe im statuty zatwierdzane przez władze prowincji. Wszystkie banki obowiązywało przestrzeganie przepisów prawa handlowego. W niniejszym opracowaniu instytucje bankowe pogrupowano w zależności od ich ustroju, organu założycielskiego, rodzaju realizowanych czynności oraz pozycji na rynku bankowości Poznańskiego. Jako pierwsze, ze względu na znaczenie w państwowym systemie bankowym, wymienia się oddziały centralnych banków państwowych oraz lokalny bank emisyjny, czyli instytucje podlegające prawu bankowemu. Następnie zostaną scharakteryzowane banki z siedzibami w Poznaniu: kasy komunalne, towarzystwa kredytowe, prywatne banki akcyjne oraz duże banki spółdzielcze, kasy oszczędnościowo-pożyczkowe o ustroju spółdzielni, ale ograniczonym zakresie działania, domy bankowe i kantory. Strukturę bankowości uzupełniają filie prywatnych banków spoza Wielkopolski. Bankowość państwowa była reprezentowana przez zaborcę. Naczelnym władzom państwowym Prus, a później Rzeszy, podlegały też centralne banki tych państw, które obligatoryjnie otwierały swoje siedziby w Poznaniu. W 1849 r. w stolicy Wielkopolski uruchomiono oddział Banku Pruskiego. Przyznawał on pożyczki w wysokości przekraczającej 500 talarów i obsługiwał przede wszystkim sfery kupieckie 3 . N a mocy umowy zawartej między kanclerzem Rzeszy i rządem Prus, z dniem 1 stycznia 1876 r. Bank Pruski został wchłonięty przez Bank Rzeszy4. Od tego czasu w Poznaniu znajdował się główny oddział Banku Rzeszy5. W 1851 r. został powołany państwowy Rentenbank (Bank Rentowy). Banki tego typu tworzono we wszystkich prowincjach pruskich jako instytucje służące realizacji Ustawy o regulacji zobowiązań dworsko-włościańskich 6 . Bank udzielał pożyczek w listach zastawnych na spłatę stosownych świadczeń oraz na zakładanie nowych gospodarstw. Listy zastawne podlegały umożeniu po 40 lub 55 latach, a ich nabywcy mogli spłacać listami swoje zobowiązania finansowe. Od 1891 r. instytucja została upoważniona do finansowania akcji zakładania tzw. włości rentowych. Bank Rentowy podlegał kontroli ministrów do spraw finansowych oraz gospodarczych, a bezpośredni nad nimi nadzór sprawowały państwowe władze szczebla prowincjC. Przez ponad trzydzieści lat funkcjonował w Poznaniu bank emisyjny. Przywilej emisji banknotów (tzw. biletów, not bankowych) uzyskał Prowincjonalny Bank Akcyjny Wielkiego Księstwa Poznańskiego (Provinzial-Aktienbank des Grossherzogthums Posen; Bank Prowincjonalny) utworzony w 1857 r. Przyznanie poznańskiemu bankowi prawa emisyjnego bez wątpienia nadawało Anna Bitner-Nowakc. Ryc. 1. Wzór tzw. listu zastawnego Banku Rentowego ." . Wzór do listu rentowego. (Królewski herb.) Litt. A. JW-........ iOOO Talarówl Y s i ą c talarów w Praskiej grubej monecie okazicielowi tego listu rentowego od urządzonego na mocy ustawy z dnia. . . . . . . . . . . . . . . pod gwarancyą Rządu banku rentowego dla prowincji. . . . . . . . . . . . . . . . . po nastąpionem wylosowaniu stosownie do wymienionej ustawy w gotowiźnie wypłacone, i aż do tego czasu corocznie czterema procentami w półrocznych terminach dnia 1. Kwietnia i dnia l. Października prowizyą opłacane będą. Bankowi rentowemu waluta w rentach przekazaną została. . . . . . . . . . . . .dnia . . . . . . . . . . . . . . . .l 8 . . Dyrekcya banku rentowego dla prowincyi.................... Wzór do kuponu. Wpisany i t. dM Ł d. VIII. (VII. VI. i t. d.) kupon prowizyjny listu rentowego Litt. . . . . . . .(3llHft mil UJ ibw IirimJ sIw Haftpflicht Check -Canto -Gegenbuch '-Mit tAPtAi ai AĄ o QM4/UJVił, (*H MH'i (A **U-%AytJ$A, , ISiMliifi-inifiii iiiil »Ift* leljlni HHI»\ bankową "przemysłu i gospodarki", udzielała niewielkich pożyczek przedsiębiorcom, rzemieślnikom i kupcom. W 1906 r. zmieniła stanowisko na spółdzielnię z ograniczoną odpowiedzialnością. Stowarzyszony mógł nabyć dwa udziały z odpowiedzialnością tysiąca marek za udział. Pierwszym i wieloletnim dyrektorem banku był Robert Seidel 32 . W 1895 r. została utworzona spółka akcyjna Kreditanstalt fur stadtischer Hausbesitzer der Provinz Po sen und Westpreussen (Zakład Kredytowy dla właścicieli domów w miastach prowincji poznańskiej i Prus Zachodnich z siedzibą w Poznaniu). Kapitał założycielski w wysokości 2 min marek pochodził w przewadze z budżetu państwa. Zakład Kredytowy udzielał pożyczek swoim członkom - właścicielom nieruchomości w miastach, zajmował się regulacją długów hipotecznych zaciągniętych w innych bankach oraz uzyskał prawo poręczania pożyczek swoimi poświadczeniami. Od założenia banku, przez szereg lat na jego czele stał Karl Kohnke 33 . Anna Bitner-Nowak o wiele poważniejszym konkurentem polskiej bankowości okazał się Ostbank f tir Handel und Gewerbe (Bank Wschodni dla Handlu i Przemysłu; Ostbank), zarejestrowany jako spółka akcyjna w 1898 r. 34 W literaturze przedmiotu bank przedstawiany jest jako najpotężniejsza instytucja w Poznaniu, która "sama jedna posiadała kapitał większy od wszystkich banków polskich 35 ". Porównanie to dotyczyć może tylko polskich banków akcyjnych, bez uwzględnienia stanu finansów bankowości spółdzielczej. Przyznać natomiast trzeba, że prężność Ostbanku była zadziwiająca. Instytucja rozpoczęła działalność z kapitałem zakładowym 8 min marek, a już na początku XX w. osiągnął on stan 18 min marek. Finansowe powodzenie spółka zawdzięczała poparciu władz państwowych oraz banków berlińskich, które "zniewolone zostały do popierania Ostbanku". Odbywało się to przede wszystkim poprzez wykupywanie akcji poznańskiej instytucji. W 1908 r. ok. 75% akcji Ostbanku należało do czterech berlińskich banków i bliżej nieznany udział posiadał także Bank fur Handel und Industrie w Darmsztadzie 36 . Jeżeli weźmiemy pod uwagę fakt, że kapitał zakładowy Ostbanku wzrastał na skutek emisji akcji, to znajdziemy odpowiedź na pytanie, gdzie kryła się tajemnica siły ekonomicznej spółki. W parze z ekspansją finansową szedł rozwój terytorialny. Do 1914 r. Ostbank uruchomił prawie 40 oddziałów i ajentur na terenie Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego i Pomorza Wschodniego. Co ciekawe, statutowo określone funkcje banku nie zawierały czynności bankowych. Spółka stawiała sobie za cel wspomaganie handlu i przemysłu oraz prowadzenie operacji handlowych, łącznie z obrotem nieruchomościame 7 . Łączono zatem - podobnie jak w Banku Kwilecki, Potocki i Spółka - czynności bankowe z handlowymi. W praktyce Ostbank często również pośredniczył w nawiązywaniu kontaktów między przedstawicielami sfer przemysłowo- handlowych a bankami niemieckimi spoza Poznania. Podobną rolę do spełnienia miała inna niemiecka instytucja - Deutsche Mittelstandskasse (Niemiecka Kasa Stanu Średniego) - zarejestrowana w 1904 r. jako spółka akcyjna. W tym przypadku władze banku oraz pruskiej administracji na szczeblu lokalnym i centralnym w ogóle nie kryły politycznej roli instytucji. Już w statucie zadania Mittelstandskasse określono następująco: prowadzenie operacji związanych z obsługą długu hipotecznego rolników, organizacja osadnictwa chłopskiego oraz powiększanie niemieckiego stanu posiadania w prowincji poznańskiej poprzez pośrednictwo w kupnie-sprzedaży gruntów, gospodarstw rolnych i przedsiębiorstw. Sprawa Mittelstandskasse (oraz równocześnie powołanego w tym samym celu gdańskiego Bauernbanku) niejednokrotnie stawała na porządku wspólnych posiedzeń pruskich ministrów rolnictwa, spraw wewnętrznych oraz finansów. Z ich dyskusji dowiadujemy się, że na fundusz założycielski Mittelstandskasse (1,5 min marek) złożyli się: budżet państwa, Provinzial-Genossenschaftskasse, Posensche Landes-Genossenschaftsbank oraz berliński Landbank. Mittelstandskasse objęła swą działalnością w pierwszym rzędzie wieś. U dzielano kredytu hipotecznego właścicielom gospodarstw bez względu na ich narodowość, ale pod określonymi warunkami. Przede wszystkim pożyczkobiorca musiał podpisać zobowiązanie, że w przypadku nie spłacenia długu lub sprzedaży ziemi prawo pierwokupu będzie przysługiwało Komisji Kolonizacyjnej lub państwu. Ponadto rolnik wnosił o zmianę statusu swojego gospodarstwa na osadniczą parcelę Komisji Kolonizacyjnej, która z powrotem formalnie przekazywała grunty kredytobiorcy. Wszelkie transakcje finansowe, tj. regulację hipotek i długów gospodarstwa, przeprowadzano tak, że kredytobiorca z reguły nie otrzymywał gotówki. Mittelstandskasse wyszukiwała klientelę głównie spośród już zadłużonych rolników. W przypadku Polaków chodziło o gospodarzy, co do których istniało duże prawdopodobieństwo niewypłacalności w określonym umową terminie. W ten sposób Mittelstandskasse realizowała zasadniczy cel - przejmowanie ziemi z rąk polskich i sprzedaż jej na dogodnych warunkach Niemcom. Z informacji źródłowych jednakże nie wynika, jak duży udział w transakcjach z Mittelstandskasse mieli Polacy. Wiadomo tylko, że do 1910 r. zamieniono 2295 prywatnych gospodarstw o pow. 42 728 ha na gospodarstwa rentowe. Pomimo że instytucja została powołana przede wszystkim po to, ażeby rozszerzać niemieckie wpływy na rolnictwo, to "ulubioną działalnością Mittelstandskasse" - jak to określały władze prowincji poznańskiej - była pomoc przemysłowcom. W takich przypadkach brano pod uwagę stan ekonomiczny przedsiębiorstwa oraz cechy osobiste właściciela. W pierwszym rzędzie starano się kredytować zadłużone polskie zakłady, których renoma gwarantowała przejęcie także ich klienteli. Wreszcie trzecią sferą działalności banku było finansowanie niemieckich spółek parcelacyjnych oraz kas oszczędnościowo-pożyczkowy eh 38 . Mittelstandskasse - pod wieloletnim kierownictwem Leo Wegenera, działającego w tej instytucji do 1932 r. - wrosła w świadomość współczesnych jako najbardziej agresywny i antypolski bank w Poznaniu. Mniejszą sławę w historii poznańskiej bankowości zdobyły banki akcyjne, które już z samego założenia postanowiły wyspecjalizować się wyłącznie w dziedzinie handlu lub budownictwa. Niektóre z nich współcześnie były bardziej znane z działalności usługowej we wspomnianych dziedzinach gospodarki niż jako banki. Zdarzały się nawet przypadki, że wybrana działalność usługowa tak dalece zdominowała funkcje finansowe, że banki zamieniały się w przedsiębiorstwa. W kilku przypadkach jedynie zawieszono człon "bank", by w sprzyjających okolicznościach do niego powrócić. Taką instytucją był np. Bank Rolniczo- Przemysłowy Kwilecki, Potocki i Sp. (aneks nr 1). Jak okazało się po latach, pozostał on bezkonkurencyjnym w swoim czasie bankiem o specjalizacji handlowej. Pozostałe banki handlowe miały mniej szczęścia. Krótki ich przegląd zacznijmy od niemieckiego konkurenta Banku RolniczoPrzemysłowego, tj. Ostdeutsche Produkten Bank (Wschodnioniemiecki Bank Spożywczy). Został on utworzony w 1872 r. przy poważnym udziale poznańskiego Ostdeutsche Bank (Bank Wschodnioniemiecki) oraz wrocławskiego Disconto Bank, które przejęły połowę z 2 min marek kapitału akcyjnego Produkten Bank. Jego głównym zadaniem miał być obrót artykułami przetwórstwa rolniczego. Produkten Bank od początku borykał się z trudnościami finansowymi, którym nie zapobiegła nawet specjalizacja w handlu wyłącznie spirytusem. Anna Bitner- Nowak Wkrótce też zrezygnowano z operacji bankowych i w 1874 r. na bazie banku powstało Posener Spiritaktiengesellschaft (Poznańskie Towarzystwo Spirytusowe) jako przedsiębiorstwo handlowe. Jego dalsze dzieje i powrót do czynności bankowych związane były z Berlinem, dokąd przeniesiono siedzibę spółki 39 . Obrót płodami rolnymi i artykułami potrzebnymi dla rolnictwa pozostał też głównym zadaniem spółki akcyjnej "Gleba" Bank Rolniczy Poznań, utworzonej w 1895 r. Bank rozpoczął działalność z kapitałem 7 tys. marek, który później sukcesywnie podwyższano (do 75 tys. marek w 1901 r.), głównie poprzez wypuszczanie akcji o wartości tysiąca marek 40 . Gleba działała na niewielką skalę, a w okresie międzywojennym zmieniła swój charakter (aneks nr 1). Zaledwie kilka lat utrzymał się na rynku Bank Agrarny (aneks nr 1). Spółka została utworzona w maju 1914 f., czyli tuż przed wybuchem wojny. Twórcy przedsięwzięcia, a przede wszystkim jego dyrektor, ziemianin Tadeusz Chrzanowski, mieli ambitne plany podjęcia wszelkich czynności bankowych z jednoczesnym ukierunkowaniem na specjalizację handlową. Kryzysowe lata wojny nie pozwoliły na rozwinięcie szerszej działalności słabej finansowo instytucji 4l . Drugim działem, w którym próbowały wyspecjalizować się banki akcyjne, było budownictwo. Zadaniu temu nie sprostała żadna instytucja o omawianym ustroju. Najpoważniejszą próbę podjął Poznański Bank Budownictwa (Posener Baubank) zawiązany w 1872 r. Organizatorzy banku, mając na uwadze "panujący brak mieszkań", postanowili zająć się kupowaniem parcel, "na których będą powstawać budynki obstawiające ulice 42 ". Spółka nie wpisała się jednak w znaczniejszy sposób w historię poznańskiej bankowości. Lepiej powiodło się bankom, które z założenia służyły polskiemu rolnictwu i tę gałąź gospodarki obrały jako specjalizację. Instytucje prowadziły czynności bankowe na rzecz regulacji hipotecznych gospodarstw rolnych oraz kredytowały ich właścicieli. Ponadto banki rolnicze zajmowały się obrotem gruntami rolnymi, ze szczególnym uwzględnieniem działalności parcelacyjnej. Polegała ona na wykupywaniu zagrożonych ekonomicznie majątków, które następnie parcelowano i sprzedawano Polakom. Akcja ta miała na celu obronę polskiego stanu posiadania na wsi. Najbardziej wszechstronną instytucją omawianego typu okazał się Bank Włościański powołany jako spółka akcyjna w 1872 r. W jego utworzenie zaangażowali się działacze polskiego życia narodowogospodarczego , m.in. ziemianin Mieczysław Kwilecki, ziemianin dr Zygmunt Szułdrzyński, dr Juliusz Au - dyrektor szkoły rolniczej w Żabikowie, bankowiec Mieczysław Łyskowski, Jan Działyński, handlowiec Władysław Jerzykiewicz, ksiądz Augustyn Szamarzewski. Kolejnymi dyrektorami banku byli: Mieczysław Łyskowski, Rakowicz, Sylwester Buski (naj dłużej urzędujący dyrektor w latach 1878-1909) oraz Kazimierz Hącia. Do końca XIX w. bank skupiał się przede wszystkim na udzielaniu kredytu rolnikom i regulacji stosunków hipotecznych na wsi. Z sumy udzielonych wówczas pożyczek hipotecznych ponad 90% zaangażowano w rolnictwo, a pozostałą część w nieruchomości miejskie. Już od lat 70. XIX w. podjęto także realizację transakcji czekowych i lombardowych, udzielanie kredytu wekslowego orazobrót papierami wartościowymi. Ta ostatnia czynność przynosiła bankowi znaczne zyski przez cały okres jego trwania. Nie powiodła się natomiast próba objęcia funkcji centralnego banku polskiej spółdzielczości. Tymczasem na rynku kredytu wyrósł Bankowi Włościańskiemu poważny konkurent. Był nim wspomniany wyżej Bank Prowincjonalnego Ziemstwa Kredytowego, który objął działalnością rolników mniejszych gospodarstw - dotychczas podstawową klientelę Banku Włościańskiego. Polska spółka o solidnych podstawach ekonomicznych postanowiła podejmować nowe czynności, by utrzymać dobrą kondycję finansową. W końcu XIX w. placówka pośredniczyła w zaciąganiu pożyczek u nowego ziemstwa poprzez udziela- Ryc. 11. Kazimierz Hącia nie drugich hipotek z własnych funduszy. W ten sposób ratowano polskich gospodarzy przed utratą gruntów w razie niewypłacalności u pierwszego wierzyciela. Przez pewien czas zajmowano się parcelacją, ale wydanie w 1904 r. ustawy o obowiązku uzyskania pozwolenia władzy państwowej na zabudowę parceli utrudniło i tę działalność. Z początkiem XX w. rozpoczął się w dziejach Banku Włościańskiego okres systematycznego rozszerzania wpływów na pozarolnicze sfery gospodarki. Największe środki zostały zaangażowane w przemysł. Bank kupował akcje lub w inny sposób dokapitalizowywał fundusze zakładowe przedsiębiorstw. Trzeba jednakże dodać, że Bank Włościański nigdy nie zrezygnował z obsługi rolnictwa. Tabela 2 Rok Fundusz rezelWOWY Rezultaty działalności Banku Włościańskiego w latach 1872-1913 Depozyty Pożyczki Dywidenda (marki) hipoteczne (%) ( marki) 1875 3206 26191 191 897 5 1880 23 515 289 528 330 327 5,66 1890 85 008 1 210 483 350 511 8,33 1900 176 721 1 331 417 604 312 9 1910 . 3 678 000 1 206 866 10 1913 322 191 . 1 943 753 10 · - brak danych Źródło: APP, OPP, sygn. 354, s. 72; R. Urban, Polski Bank Handlowy Tow. Akc. w Poznaniu 1872-1922. Monografia z okazji 50-letniego jubileuszu, Poznań 1922. Anna Bitner-Nowak Ryc. 12. Dawna siedziba Banku Włościańskiego, pi. Wolności 9, stan obecny · t K j liiriii P W ] Koniec I dekady XX w. przyniósł ogromny wzrost obrotów banku (tab. 2) Przede wszystkim odnotowano szybkie zwiększanie się depozytów, co z kolei umożliwiło energiczniejszą akcję kredytową. W 1911 r. został podwyższony dotychczasowy kapitał zakładowy z 600 tys. marek do 1,5 min marek. Odbyło się to poprzez emisję nowych akcji, które bardzo szybko znalazły nabywców Znaczną część akcji zakupili mieszczanie. Zbywanie akcji na początku XX w w niczym już nie przypominało sytuacji sprzed czterdziestu lat, kiedy to Jan hr. Działyński dofinansował połowę kapitału zakładowego, by bank w ogóle mógł rozpocząć działalność. Ekonomiczny rozwój banku wymagał właściwej oprawy. W 1898 r siedzibę spółki przeniesiono z Bazaru do własnego budynku przy pi. Wolności (dawny Wilhelmplatz), a w latach 1911-12 na tej samej parceli został wybudowany okazały gmach banku 43 . J Śladem Banku Włościańskiego poszli twórcy drugiej akcyjnej spółki rolniczej - Banku Ziemskiego, zawiązanego w 1886 r. W tym przypadku już w statucie zapisano, że celem banku są wyłącznie czynności związane z parcelacją oraz obrotem gruntami rolnymi. W 1902 r. rozszerzono działalność na czynności depozytowe oraz obrót papierami wartościowymi. W prace Banku Ziemskiego zaangażowali się - podobnie jak w innych poznańskich instytucjach - czołowi Wielkopolanie. W pierwszej dyrekcji zasiedli kupiec Aleksander Chrzanowski oraz dr Teodor Kalkstein, ziemianin. Szlachetny cel - jakim była pomoc polskiemu rolnictwu - znalazł żywy oddźwięk wśród rodaków w całym kraju. Do 1914 r. akcje pięciu emisji Banku Ziemskiego w 70% wykupili mieszkańcy Królestwa Polskiego i Galicji. Należy przy tym zaznaczyć, że zainteresowanie akcjami poza Wielkopolską rosło, co świadczyło o ogromnym zaufaniu do poznańskiego banku. Do 1912 r. Bank Ziemski rozparcelował 150 posiadłości o powierzchni 32 804 ha, które znalazły 2318 nabywców. Ponadto przeprowadzono regulacje hipoteczne dla 186 gospodarstw, a suma udzielonego kredytu hipotecznego wyniosła ponad 2,7 min marek 44 . Krótko działała spółka akcyjna Rola, zawiązana przez poznańskich kupców w 1912 r. Jej czynności były po- Ryc 13. Bernard Chrzanowski dobne do wyżej opisanych, przy czym twórcy Roli zamierzali podjąć się również organizowania spółdzielni. Ich członkami mieli być przede wszystkim rolnicy osiedli na gruntach rozparcelowanych przez bank. Niespokojny czas przed wybuchem I wojny światowej oraz niewielki kapitał zakładowy (25 tys. marek) spowodowały, że bank nie rozwinął szerszej działalności. Po kilku latach funkcjonowania spółka zmieniła charakter gospodarczy i wycofała się z rynku bankowości Poznańskiego (aneks nr l) 45. Sytuacja polityczna, tendencje zmian w formie prowadzenia gospodarstw rolnych i szczupła baza polskich banków akcyjnych zadecydowały, że dużą popularność zdobyły spółdzielnie, które zawiązywały się w celu parcelacji dużych majątków ziemskich. Polskie instytucje tego typu były zrzeszone w Banku Związku Spółek Zarobkowych, jako tzw. spółki ziemskie. Były to: Spółka Ziemska; Spółka Rolników Parcelacyjna, której nazwę zmieniono na Bank Kredytowy; Bank Parcelacyjny oraz Związek Ziemian. Wymienione spółdzielnie działały według bardzo podobnie określonych zasad. Najpierwangażowano kapitał w zakup dużej posiadłości, następnie ją parcelowano i sprzedawano w formie mniejszych gospodarstw. Ponadto instytucje przyjmowały oszczędności i udzielały kredytów oraz zajmowały się prowadzeniem kont. Regułą było również to, że rozszerzanie czynności bankowych następowało stopniowo i najczęściej wiązało się z osłabieniem działalności parcelacyjnej po 1904 r. Każda ze spółdzielni parcelacyjnych posiadała jednakże cechy specyficzne. Bank Parcelacyjny wyróżniał się liczbą członków, która w 1912 r. doszła do prawie 1550 osób. Duże zasługi dla rozwoju banku położył jego współzałożyciel i wieloletni dyrektor - Ignacy Sikorski, uprzednio egzekutor sądowy. Pod jego kierownictwem bank realizował tzw. parcelację sąsiedzką, polegającą Anna Bitner-Nowakna sprzedaży Polakom ziemi parcelowanej w pobliżu ich gospodarstw. W ten sposób bank przyczyniał się do zwiększania efektywności gospodarstw już istniejących. Na szeroką skalę wytyczano także małe gospodarstwa włościańskie, które miały być zalążkami większych posiadłości. Od 1900 r. Bank Parcelacyjny rozpoczął sprzedaż hipotek tworzonych gospodarstw. Część z nich zakupiły banki niemieckie, które w ten sposób pośrednio finansowały dalszą parcelację przeprowadzaną w myśl powiększania polskiego stanu posiadania. Bank Parcelacyjny charakteryzował się również skutecznością w rozwoju czynności depozytowych. W 1908 r. suma złożonych w banku oszczędności wyniosła ponad 4,2 min marek 46 . Najwyższe obroty natomiast notował Bank Kredytowy. Do 1910 r. spółdzielnia najszerzej realizowała działalność parcelacyjną, chociaż od początku XX w. systematycznie wprowadzano ogólne czynności bankowe. Władzom banku nie powiodła się natomiast próba specjalizacji w zakresie budownictwa. Od 1913 r. bank zwrócił się w kierunku przemysłu, przeznaczając na ten dział gros kredytu gospodarczeg0 47 . Związek Ziemian został utworzony w celu udzielania pomocy właścicielom podupadłych majątków ziemskich, służąc im poradą fachową i pomocą administracyjną. Od 1902 r. Związek Ziemian został wpisany do rejestru jako spółdzielnia zajmująca się parcelacją, obrotem gruntami, wydzierżawianiem majątków oraz czynnościami depozytowo-kredytowymi. Na mniejszą skalę podjęto również handel artykułami rolnymi. Instytucja nadal też wspierała radą rolników znajdujących się w trudnej sytuacji finansowej. W takich przypadkach kierowano do nich przedstawiciela Związku Ziemian, który pomagał właścicielowi w administrowaniu majątkiem 48 . Najmniejszą spośród omawianych spółdzielni była Spółka Ziemska. Jeszcze w 1908 r. spółdzielnia liczyła 321 członków, a w 1912 r. już tylko 141. Przed I wojną światową obroty instytucji wynosiły zaledwie kilkadziesiąt tysięcy marek rocznie 49. Banki parcelacyjne zakładali i największą inicjatywę w ich prowadzeniu wykazywali ziemianie - grupa społeczna bezpośrednio zainteresowana przeprowadzanymi regulacjami. Ziemianie mieli wpływ na wycenę posiadłości, warunki sprzedaży, ekonomiczne zabezpieczenie przez bank transakcji oraz podział gruntów umożliwiający pozostawienie określonego areału dotychczasowemu właścicielowi. Takich okoliczności nie gwarantowały im instytucje niemieckie. Zaangażowanie ziemian w czynności parcelacyjne wynikało również z doświadczenia ubiegłych dziesięcioleci. Polacy szczególnie żywo mieli w pamięci akcję wydziedziczania przeprowadzoną przez władze pruskie w latach 30. XIX w. U działy spółdzielni parcelacyjnych natomiast nabywali przedstawiciele wszystkich grup społeczno-zawodowych. Na początku XX w. największy odsetek spółdzielców stanowili przedstawiciele rolnictwa (ok. 60%), reprezentanci przemysłu i rzemiosła (do 10%) oraz osoby związane z innymi zawodami pozarolniczymi (ponad 30% )50. Wyjątkową pozycję w systemie organizacyjnym bankowości zajmowały banki pełniące funkcje centrali mniejszych instytucji omawianej materii. N aj słynniej szym z nich był Bank Związku Spółek Zarobkowych - pierwsza tego rodzaju instytucja na ziemiach polskich. Myśl utworzenia banku, który skupiałby polskie spółdzielnie, posiadała podtekst ekonomiczny i polityczny. Spółdzielnie polskie działały w niesprzyjających warunkach politycznych i tylko jednostki o trwałych podstawach ekonomicznych mogły liczyć na powodzenie. Polscy działacze życia społeczno-ekonomicznego zdawali sobie sprawę z tego, że jeżeli rodzima spółdzielczość nie znajdzie oparcia w polskim banku, to będzie musiała zwrócić się w stronę instytucji niemieckich. Te chętnie widziałyby spółdzielczego kontrahenta, gdyż gwarantował on trwały związek z bankami i szerokie pole do obsługi finansowej. Bez wątpienia spółdzielnie były lepszym i pewniejszym klientem aniżeli osoby prywatne. Podobne ekonomiczne pobudki towarzyszyły bankom polskim, które próbowały przejąć funkcje centrali spółdzielczości. Najpoważniejszy krok w tym kierunku podjął Bank Włościański, ale "wzajemny stosunek nie zadowalał ani jednej ani drugiej strony51" . W połowie lat 80. XIX w. władze Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych - z księdzem Augustynem Szamarzewskim na czele - przystąpiły do tworzenia banku, nad którym mogłyby sprawować pieczę. Na przełomie 1885/1886 r. został zarejestrowany Bank Związku Spółek Zarobkowych jako spółka akcyjna. Jej rozwój ekonomiczny był imponujący. Wystarczy powiedzieć, że u progu XX w. instytucja wysunęła się na pierwsze miejsce wśród polskich banków Poznania. Kilkakrotnie podwyższano kapitał zakładowy, który od 1909 r. wynosił 6 min marek. W latach 18901913 depozyty wzrosły 18-krotnie, a udzielone pożyczki 12-krotnie. Na stałym poziomie 6% utrzymywała się dywidenda wypłacana akcjonariuszom. Akcje Banku Związku Spółek nabywały spółdzielnie i osoby prywatne z ziem polskich zaboru pruskiego. Ze stanu kapitału akcyjnego na 1914 r. wynika, że ponad 74% wartości akcji wykupiły spółdzielnie. W 1912 r. na 211 takich spółdzielni - 142 działało w Poznańskiem, 56 na Pomorzu Gdańskim, 12 na Górnym Śląsku, a jedna spółdzielnia (Bank Skarbona) pochodziła z Berlina. Do spółdzielni należały również największe pakiety. Pod tym względem wyróżniały się: Bank Ludowy z Kościana, Bank Przemysłowców z Poznania oraz Bank Ludowy ze Śremu. Spółdzielcza klientela korzystała z szeregu przywilejów, do których należała m.in. uproszczona procedura przyznawania pożyczek. W ten sposób Bank Związku Spółek spełniał swoje zadanie wobec spółdzielni, tj. przyczyniał się do finansowania i ożywiania ich działalności usługowej i produkcyjnej. Szczególne znaczenie miało oddziaływanie banku na spółdzielnie kredytowe, które w codziennych czynnościach finansowych opierały się na wytycznych swojej centrali. Prywatni akcjonariusze omawianej instytucji wywodzili się przede wszystkim z kręgów ziemiaństwa, inteligencji i kupiectwa. Jednakże gdy weźmiemy pod uwagę fakt, że Bank Związku Spółek pośrednio uczestniczył w transakcjach rzeszy spółdzielców, to dochodzimy do wniosku, że jego klientelę stanowiły dosłownie wszystkie grupy społeczno-zawodowe Wielkopolski. Takim zasięgiem społecznym nie mógł pochwalić się żaden inny bank poznański 52. Anna Bitner-Nowak Z dziesięcioletnim opóźnieniem w stosunku do Polaków rozpoczęły funkcjonowanie niemieckie centrale finansowe spółdzielczości. Pierwszą, a zarazem największą konkurentką Banku Związku Spółek Zarobkowych była utworzona w 1895 r. Provinzial Genossenschaftskasse f tir Posen (Prowincjonalna Kasa Spółdzielcza). Już w 1900 r. zrzeszała ona prawie 290 spółdzielni różnego rodzaju oraz kilka osób prywatnych. Wśród tych ostatnich znajdował się H. Wilamowitz- M611endorf, naczelny prezes prowincji poznańskiej w latach 1890-99, członek Rady Nadzorczej spółdzielni. Genossenschaftskasse - jakkolwiek zarejestrowana jako samodzielna jednostka - faktycznie była filią Preussische Central-Genossenschaftskasse (Pruskiej Centrali Kas Spółdzielczych) i u niej posiadała otwarte konto kredytowe. Pomimo takiego zabezpieczenia, u progu XX w. Genossenschaftskasse ustępowała Bankowi Związku Spółek pod względem wskaźników ekonomicznej działalności, min. wysokości wkładów i bieżących rachunków oraz zdyskontowanych weksli. Niemiecka centrala wykazywała się natomiast stosunkowo wysokimi obrotami, na co pozwalał jej kredyt zaciągnięty w pruskiej centrali. W 1900 r. dług banku wobec Preussische Central-Genossenschaftskasse wyniósł przeszło 2,6 min marek. W kierownictwie banku zasiadali pruscy urzędnicy oraz niemieccy ziemianie z Wielkopolski 53 . Funkcję centrali finansowej spółdzielczości pełnił również Posensche Landes-Genossenschaftsbank (Poznański Spółdzielczy Bank Krajowy) powołany w 1899 r. Instytucja ta, podobnie jak Bank Związku Spółek, przyjmowała udziałowców spółdzielczych oraz osoby prywatne 54 . W 1898 r. została utworzona spółdzielnia Provinzial Handwerker Genossenschaft f tir Bank und Grosshandelsgeschafte (Prowincjonalna Spółdzielnia obsługi bankowej i handlowej rzemiosła). Dwukrotna zmiana jej nazwy - Provinzialhandwerkerbank zu Posen (Prowincjonalny Bank Rzemieślniczy), a potem Ostdeutsche Verbandsbank (Wschodnioniemiecki Bank Związkowy) - była związana z rozszerzaniem zakresu działania instytucji. Bank został powołany jako centrala finansowa spółdzielczości rzemieślniczej i "podobnych organizacji stanu średniego", tj. spółdzielni kredytowych, osadniczych i mieszkaniowych. Kompetencje terytorialne spółdzielni obejmowały tereny Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego i Prus Wschodnich. Od pierwszej dekady XX w. Handwerkerbank coraz szerzej angażował się również w kredytowanie przedsiębiorstw prywatnych, a jako Ostdeutsche Verbandsbank rozpoczął udzielanie kredytu hipotecznego. Kierownictwo banku spoczywało w rękach niemieckich urzędników i kupców 55 . Jak wskazano wyżej, poważne miejsce w organizacji bankowości Poznania zajmowały instytucje spółdzielcze. Kilka z nich zyskało rangę znaczących banków, ale większość pozostała - zgodnie zresztą z zamierzeniem organizatorów - na poziomie niewielkich kas oszczędnościowo-pożyczkowych. Jednakże i te małe instytucje traktuje się w literaturze przedmiotu jako składnik systemu bankowości 56 . W rozwoju spółdzielczości kredytowej Poznania możemy dostrzec cechy, które wyróżniały w XIX w. stolicę od niewielkich miast Wielkopolski. W ośrodkach Poznańskiego instytucje omawianego typu, wraz z kasami komunalnymi, Ryc. 14. Budynek dawnego Posener Landgenossenschaftsbank. Obecnie Collegium Iuridicum U AM. Widok ogólny, stan z 1909 r. stanowiły podstawę lokalnej bankowości. Tylko w kilku największych miastach uruchomiono filie prywatnych banków, przeważnie niemieckich. W Poznaniu natomiast kasy oszczędnościowo-pozyczkowe uzupełniały system bankowości i odegrały charakterystyczną rolę społeczno-ekonomiczną. Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-pozyczkowe zawiązywały się stosunkowo późno, bo od lat 90. XIX w., przy czym większość z nich powstała dopiero na początku XX w. Wynikało to z faktu, że kasy tworzono z myślą o ludności niezamożnej, w tym pracownikach najemnych zatrudnionych w różnych działach gospodarki. Grupy te nie korzystały z usług dużych banków. Wiele osób należało natomiast do przycechowych lub przyfabrycznych kas samopomocowych oraz tzw. kas drobnych oszczędności działających przy stowarzyszeniach gospodarczych i organizacjach charytatywnych. Rozwój stosunków kapitalistycznych i towarzyszące im zróżnicowanie materialne pracowników najemnych spowodowały, że dla części zatrudnionych kasy samopomocowe przestały być wystarczającą formą realizacji obrotu pieniężnego. Na popularności zyskiwało hasło oszczędzania, wzrastała także świadomość korzyści płynących z przynależności do instytucji gromadzących nawet niewielkie wkłady i udzielających oprocentowanych pożyczek. Te można było przeznaczyć na remont domu, modernizację wyposażenia mieszkania lub zakup sprzętu pomocnego w warsztacie pracy. Były to inwestycje przekraczające możliwość pokrycia ich z bieżących poborów. Wskazane elementy złożyły się na potrzebę powoływania instytucji zabezpieczających niewysoki kredyt osobisty. Zadaniu temu sprostały właśnie Anna Bitner-Nowakspółdzielcze kasy oszczędnościowo-pożyczkowe. Już w momenCIe tworzenia uległy one zróżnicowaniu narodowościowemu. Polskie spółdzielnie pełniły rolę gminnych (dzielnicowych) kas oszczędnościowo-pożyczkowy eh. Ich siedziby znajdowały się na peryferiach miasta. Były to: Skarbona (ul. Warszawska), Bank Pożyczkowy (ul. Głogowska), Kasa Pożyczkowa (ul. Górna Wilda) oraz Bank Ludowy (ul. Dąbrowskiego). Spółdzielnie zrzeszyły się w Banku Związku Spółek Zarobkowych. Z wyjątkiem placówki jeżyckiej, pozostałe w statutach krótko określiły cel swojej działalności, jako "udzielanie kredytu osobistego". Jedynie Bank Ludowy miał ambicje prowadzenia szerszych czynności bankowych, takich jak dyskontowanie weksli oraz obrót papierami wartościowymi. Spółdzielnia jeżycka była też największa spośród omawianych. W 1912 r. zrzeszała ok. 1100 członków, a liczba deponentów wynosiła ok. 1500. Trzy pozostałe kasy zrzeszały wówczas łącznie prawie 570 osób. Spółdzielcy zamieszkiwali w dzielnicach siedzib swoich banków, ale wywodzili się ze wszystkich grup społeczno-zawodowych charakterystycznych dla miasta. Przed wybuchem I wojny światowej udział osób związanych z rolnictwem, dalej przemysłem i rzemiosłem oraz innymi środowiskami gospodarczymi i zawodowymi równoważył się i wynosił po ok. 30% spółdzielców. W przewadze nie posiadali oni nieruchomości, a zatem kasy zrzeszały ludność nie zamożną. W zarządach spółdzielni zasiadali rolnicy, kupcy, rzemieślnicy, właściciele niewielkich przedsiębiorstw oraz rentierzy. Wyjątek stanowiła Skarbona, której przewodziło duchowieństwo rzymskokatolickie 57 . W niemieckiej spółdzielczości możemy wskazać cechy różniące ją od ruchu polskiego. Tylko nieliczne kasy oszczędnościowo-pożyczkowe powstawały w oparciu o wspólnotę zamieszkania, natomiast w większości grupowały członków określonych zawodów. Wśród pięciu ogólnie dostępnych kas oszczędnościowo-pożyczkowych na uwagę zasługują: Eintracht - za względu na wypełnianie naj szerszych czynności bankowych, oraz Posener Landwirtschaftliche Creditgenossenschaft (Poznańska Rolnicza Spółdzielnia Kredytowa), która u progu XX w. była najliczniejszą spółdzielnią niemiecką. Skupiała ona wówczas 470 udziałowców. Poza kasami ogólnie dostępnymi N iemcy stworzyli niewielką sieć zawodowych spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych. Zrzeszały one nauczycieli, pracowników kolei, urzędników administracji państwowej i samorządowej oraz rolników. Były to spółdzielnie mniej popularne, np. Landwirtschaftliche Beamtenkasse (Rolnicza Kasa Urzędników) zbyła do 1902 r. tylko sześć udziałów. Jedna spółdzielnia (Spar- und Bauverein) postawiła sobie za cel budowanie domów, administrowanie nimi oraz wynajem mieszkań. Akcja nie powiodła się i z czasem placówka zmieniła charakter na spółdzielnię mieszkaniową (aneks nr 1). Krótko działała spółdzielnia, która obok czynności depozytowo-kredytowych zajmowała się obrotem zwierząt rzeźnych oraz wyrobów mięsnych. Z brzmienia nazwisk osób zasiadających we władzach kasy można wnioskować, że grupowała ona członków narodowości polskiej i niemieckiej58. Z sądowego rejestru wynika, że w końcu XIX i na początku XX w. zawiązano ogółem ok. 15 kas oszczędnościowo-pożyczkowy eh o zawężonym zakresie czynności bankowych i określonym doborze członków. Liczebnie przeważały spółdzielnie niemieckie. Wskazać jednak należy, że grupowały one mniej osób i wykazywały mniejszą samodzielność finansową niż polskie. Placówki niemieckie były silnie kredytowane przez centrale finansowe, do których przynależności zostały zobligowane statutowo. Zapisywanie się do kas zawodowych było często narzucane przez zwierzchników w zakładach pracy i traktowane jako dowód solidaryzowania się z określonym środowiskiem zawodowym i narodowościowym. N a czele spółdzielni niemieckich najczęściej stali urzędnicy, co pośrednio zapewniało nadzór państwowy nad funkcjonowaniem tych instytucji. Pobudka zewnętrznego podkreślenia przynależności do wspólnoty narodowościowej towarzyszyła również Polakom wstępującym do swoich spółdzielni. Podobne dla obu grup narodowych były ekonomiczne motywy zrzeszania. Niezależnie też Anna Bitner-Nowak od finansowego udziału kas oszczędnościowo-pożyczkowych w bankowości Poznańskiego, wskazać należy na ich rolę jako instytucji wprowadzających uboższe sfery społeczeństwa w orbitę bankowości i wyrabianie w nich nawyku korzystania z usług placówek obrotu finansowego. Wraz z rozwojem instytucjonalnych form bankowości spadała ranga bankierów i prywatnych kantorów. W skali powszechnej siłę napędową bankierstwa stanowili przede wszystkim kupcy, a w polskiej tradycji także szlachta. Wielkopolskie kupiectwo okazało się zbyt słabe kapitałowo, by stworzyć domy bankowe na miarę działających w stolicach sąsiednich regionów. Jednakże przez cały omawiany okres funkcjonowały w Poznaniu niewielkie prywatne przedsięwzięcia, które prowadziły ograniczoną obsługę finansową. Stabilna ich liczba kształtowała się na poziomie 8-10. Nazwiska bankierów pojawiały się w historii miasta i znikały po kilkunastu lub kilkudziesięciu latach. Były jednakże rodziny, które przez całe stulecie zapisywały się w dziejach poznańskiej bankowości. Do takich należeli Mamrothowie oraz Saulowie. Pozycja bankierów na rynku finansowym Poznania była zróżnicowana. Wiadomo, że w połowie XIX w. największymi kapitałami obracali E. Schmadicke oraz M. Kantorowicz. Na początku lat 70. zbankrutował dotychczas liczący się bankier Litthauer 59 . W II połowie XIX w. prywatnym przedsięwzięciom coraz trudniej było sprostać zakresowi czynności niezbędnych do obsługi życia ekonomicznego Wielkopolski. Chodziło przede wszystkim o kredyt gospodarczy, który mogły zapewnić tylko duże banki. Na świadczenie dla nich usług decydowali się niektórzy bankierzy szukający sposobu szerszego uczestniczenia w operacjach bankowych czy po prostu utrzymania się na rynku. Naprzeciw ich stanowisku wychodziły władze banków, które chętnie korzystały z usług osób znanych w poznańskim życiu finansowym. Tym sposobem Goldschmidt i Kuttner podjęli się roli przedstawicieli gdańskiego banku Danziger PrivatAktien-Bank, a Hermanna Saula (z zachowaniem jego firmy) od końca XIX w. przejął poznański Ostbank fur Handel und Gewerbe 60 . Inni ratowali swoją pozycję poprzez zawiązywanie prywatnych spółek (aneks nr 2). Z nich wykształciło się następnie kilka małych domów bankowych. Najpoważniejsze znaczenie uzyskał Bank KratochwilI i Pernaczyński. Spółka ta została uruchomiona w 1902 r. i zajmowała się głównie dyskontowaniem weksli ziemiańskich. Właściciele dużych posiadłości rolnych stanowili też podstawową klientelę banku 6l . Pozostałe domy bankowe trudniły się podobnymi czynnościami, natomiast kantory przede wszystkim udzielały niewielkich pożyczek. Ważne miejsce na rynku kredytowym Poznańskiego zajmowały banki zamiejscowe. Ich pojawianie się było naturalnym procesem poszukiwania klienteli przez dynamicznie rozwijającą się bankowość zachodniej Europy. Sprzyjało temu stosunkowo późne zakładanie banków lokalnych oraz popieranie przez władze państwowe obcych instytucji. Banki spoza Wielkopolski działały poprzez filie (oddziały), komandyty, kasy wkładowe oraz ajencje. Poznańskie nie było na tyle atrakcyjnym partnerem gospodarczym i rynkiem zbytu usług bankowych, by mogło utrzymać się tutaj wiele oddziałów. Szereg banków uruchamiało zatem ajencje. Najczęściej powierzano je kupcom, jako przedstawicielom sferynajbardziej mobilnej w życiu gospodarczym i obeznanej z zasadami kontraktów finansowych. Z czasem wykształciła się grupa ajentów zawodowych. Banki zamiejscowe szerzej wkroczyły na rynek Poznańskiego w końcu I połowy XIX w. Z danych urzędowych i ksiąg adresowych wynika, że od lat 50. XIX w. do połowy XX w. funkcjonowało w Poznaniu ogółem ok. 20 banków, nie wliczając oddziałów Banku Pruskiego i Banku Rzeszy. Wszystkie instytucje miały siedziby w Niemczech oraz na ziemiach polskich zaboru pruskiego (aneks nr 3). Niektóre banki zapuszczały korzenie w stolicy Wielkopolski na kilkadziesiąt lat, inne likwidowały ajencje po kilkunastu latach. Najwytrwalszymi partnerami Poznańczyków okazały się: Deutsche Hypothekenbank z Meiningen, Mecklenburgische Hypotheken und Wechselbank ze Schwerin, Preussische Zentral- Boden - Kredit- Aktien Bank z Berlina, Schlesische Boden- Kredit-Aktien- Bank z Wrocławia oraz Deutsche Grund- KreditBank z Goth y 62. Wobec ogromnego rozwoju bankowości w Niemczech liczba instytucji uruchamiających placówki w Poznaniu była niewielka. Przyczyna tego tkwiła głównie w niższym, w porównaniu do Niemiec, poziomie struktur wielkoprzemysłowych Poznańskiego oraz mniejszej zamożności tutejszego społeczeństwa. Trudno jest ocenić zakres operacji finansowych dokonywanych przez zamiejscowe instytucje. Wiadomo, że wykupywały one akcje poznańskich banków niemieckich. W ten sposób banki z Niemiec przyczyniały się nie tylko do organizacyjnego wzmocnienia poznańskich instytucji, ale również pośrednio uczestniczyły w ich czynnościach finansowych. Banki zamiejscowe bardzo ostrożnie natomiast zawierały transakcje z wielkopolskimi przedsiębiorcami i korporacjami (gminami). Zdarzały się przypadki popierania przez władze państwowe prowincji starań Poznańczyków o uzyskanie pożyczek w obcych bankach. Omawiając kwestię udziału zamiejscowych instytucji w organizacji bankowości w Poznaniu, nie sposób pominąć również względów politycznych i zadań, jakie państwowe władze im wyznaczały, zwłaszcza od początku XX w. Niemieckie banki realizowały w Wielkopolsce przede wszystkim obsługę hipoteczną. W związku z tym władze prowincji w korespondencji z ministerstwami postulowały, by banki stworzyły szersze możliwości uzyskania taniego kredytu dla niemieckich właścicieli nieruchomości. Duże nadzieje w tym względzie wiązano zwłaszcza z bankiem wrocławskim 63. Na strukturę organizacyjną bankowości Poznania w XIX w. składały się duże banki i małe kasy. Razem stanowiły barometr stopnia rozwoju społeczno-ekonomicznego i wskaźnik charakteru gospodarczego regionu. Rolnicza struktura Wielkopolski znalazła odzwierciedlenie w przedmiotowej specjalizacji najważniejszych banków. Zdecydowana większość z nich pierwotnie nastawiła się na obsługę rolnictwa i obrót płodami rolnymi. Stosunkowo szybko jednakże dostrzeżono korzyści płynące z zaangażowania się w przemysł i w tym kierunku zmierzały największe, głównie akcyjne, banki. Ich udział w przemyśle w pierwszym rzędzie sprowadzał się do wykupywania akcji przedsiębiorstw i na tym polu odnotowywano coraz większe sukcesy. Rzadko Anna Bitner-Nowak Ryc. 16. Widok na most Teatralny z budynkiem Deutsche Pfandbriefanstalt. Kartka pocztowa sprzed 1918 r. natomiast banki stawały się wyłącznymi właścicielami zakładów przemysłowych lub handlowych. Z polskich instytucji najbardziej dynamicznie wskazany rodzaj działalności realizowały Bank Rolniczo- Przemysłowy i Bank Włościański, inwestujące w przemysł rolno-spożywczy, oraz Bank Związku Spółek Zarobkowych, posiadający największy pakiet akcji fabryki Cegielskiego. Zespolenie wielkopolskiego kapitału bankowego i przemysłowego było - w porównaniu do tendencji ogólnoeuropejskich - niewielkie, podobnie jak proces ogólnej koncentracji bankowości oraz przemysłu. Spowodowały to niewysoki finansowy potencjał banków oraz słaby rozwój ustrojowych form przemysłu. Podczas gdy na zachodzie Europy banki powstawały w celu obsługi już działających akcyjnych przedsiębiorstw, w Poznańskiem banki często musiały dopiero przyczyniać się do organizacyjnej modernizacji przemysłu. Politykę banków kształtowało ich kierownictwo. Wyżej wskazaliśmy na różnice w składzie władz oraz akcjonariuszy, jakie zarysowały się między instytucjami polskimi a niemieckimi. W tym miejscu należałoby więcej uwagi poświęcić bankom polskim. W tworzeniu największych spółek akcyjnych dominujące stanowisko zajmowało ziemiaństwo. Ono bowiem w połowie XIX w. dysponowało kapitałem umożliwiającym zaangażowanie w bankowość, jak również najbardziej było zainteresowane kredytowaniem rolnictwa. Jednocześnie ziemiaństwo odczuwało coraz większą potrzebę związków gospodarczych z przemysłem, który stanowił potencjalnie dobre zabezpieczenie ulokowanych kredytów. Tym bardziej że część funkcjonujących w Poznańskiem przedsiębiorstw opierała się właśnie na kapitale ziemian. Zwrócenie się więc banków w stronę przemysłu gwarantowało ziemiaństwu podwójne zabezpieczenie lokat. U dział ziemian w prawie wszystkich spółkach i większych spółdzielniach bankowych wynikał również z ambicji utrzymania znaczącej pozycji w społeczno-gospodarczym życiu Wielkopolski. W innych bowiem dziedzinach życia organizacyjnego i ekonomicznego byli oni stopniowo wypierani przez drobnomieszczaństwo, przemysłowców i inteligencję. Dopiero na drugim miejscu wśród organizatorów bankowości znalazło się kupiectwo. Grupa ta utrzymywała znaczącą pozycję w mniejszych instytucjach. Niewielki był natomiast udział sfer przemysłowych, co odpowiadało ich potencjałowi ekonomicznemu i liczebności. Siła banków tkwiła w fachowości pracowników. Administracje bankowe były z reguły niewielkie, chociaż zaznaczyć należy szybki ich rozwój. Przykładowo, Bank Związku Spółek w 1900 r. zatrudniał 12 osób, a w 1914 r. ponad 60 64 . Następowała również stopniowa specjalizacja urzędników w wykonywaniu czynności oraz gradacja stanowisk w administracji banku. Obok ścisłego kierownictwa (dyrekcji) najwyższą pozycję zajmowali prokurenci, którzy wykonywali zadania z polecenia i w zastępstwie dyrektora. Wyższych urzędników bankowych zaliczano do grupy zawodowych bankowców. Były to z reguły osoby praktycznie nabywające nowe umiejętności. Pensje pracowników banków kształtowały się na średnim poziomie w porównaniu z zarobkami przedstawicieli innych grup zawodowych. Jedynie dyrekcja otrzymywała znaczniejsze pobory, które można przyrównać do wynagrodzenia urzędników magistratu Poznania średniego szczebla. Pozostali pracownicy otrzymywali stałe pensje, przeciętnie w wysokości zbliżonej do wynagrodzenia nauczycieli powszechnych szkół miejskich. Dodatkowo osobom zatrudnionym w bankach wypłacano premie, których wysokość zależała od wyników działalności instytucji. Niedobór wykwalifikowanej kadry, konkurencja na rynku bankowości i wzrost liczby osób ubiegających się o pożyczki powodowały, że banki korzystały z usług specjalnych biur dostarczających wiadomości o potencjalnych klientach. W 1900 r. zostało uruchomione Verein-Creditform, informujące zainteresowane strony o partnerach gospodarczych. Wkrótce też powstało Biuro Wywiadowcze "Express" K. Piechocki, reklamujące się jako pierwsza tego rodzaju polska instytucja w Niemczech. Wywiadownia miała "przyczynić się wielce do utrwalenia zdrowych stosunków kredytowych 65 ". Poznańska bankowość wchodziła w XX wiek z zasadniczo wykrystalizowaną strukturą organizacyjną i przedmiotową. W kształtowaniu się aparatu bankowego został przejęty powszechny model z dużym wpływem systemu niemieckiego. Bankowość Poznania charakteryzowała się jednakże znacznym rozproszeniem oraz nie spotykanym na tak dużą skalę podziałem narodowościowym. Rozdrobnienie bankowości spowodowało, że chociaż poznańskie instytucje pracowały z zyskiem i od końca XIX w. cechowała je naj silniej sza dynamika wzrostu w porównaniu z instytucjami ziem polskich, to nie posiadały przedstawiciela w grupie wielkich banków środkowoeuropejskich. Pozycję taką można było zdobyć tylko poprzez koncentrację i tworzenie tzw. grup Anna Bitner-Nowak bankowych, stanowiących rodzaj holdingu. Temu procesowi poznańska bankowość nie sprostała. Polskie instytucje starały się natomiast zdobyć klientelę również poza granicami Polski. Wybór padł na prowincję westfalską i nadreńską, w których Bank Parcelacyjny, Bank Przemysłowców oraz Bank Związku Spółek Zarobkowych uruchomiły przed I wojną światową po kilka filii i kas depozytowych. Oddziały te szybko zdobyły wpływy wśród polskich robotników 66 . Poznań także nie czekał długo na odegranie znaczącej roli w skali ogólnopaństwowej. Stał się bowiem jednym z ważniejszych ośrodków bankowości w Polsce w okresie międzywojennym i z powodzeniem realizował cel poznańskich bankowców XIX wieku - poprzez gromadzenie małych pieniędzy dostarczać gospodarce wielkie pieniądze. PRZYPISY: 1 Regulamin bankowy z 5 października 1846 r., (w:) Gesetz-Sammlung fur die K6niglichen Preussischen Staaten (Zbiór Praw dla Państw Królestwa Pruskiego) Icyt.: GesetzSammlung/, R. 1846, nr 34; Ustawa bankowa (Bankgesetz) z 14 marca 1875 r., (w:) ReichsGesetzblatt, R. 1875, nr 15. 2 Gesetz-Sammlung, R. 1850, nr 9; K. E. Born, Geld und Banken im 19. und 20. Jahrhundert. Stuttgart 1977, s. 327; J. Gliniecka, J. Harasimowicz, R. Krasnodębski, Polskie prawo bankowe (1918-1996). Warszawa 1996, s. 10; S. Karpiński, Wykłady o bankowości, Warszawa 1916, s. 50; H. N owak, Bankowość w Polsce, Warszawa 1932, s. 105. 3 L. Bernhard, Das polnische Gemeinwesen im preussischen Staat. Die Polenfrage. Leipzig 1907 Icyt.: L. Bernhard, Das polnische Gemeinwesen...I, s. 99. 4 Umowa względem odstąpienia banku Pruskiego Państwu Niemieckiemu (Rzeszy Niemieckiej) z dnia 17/18 maja 1875 r., (w:) Gesetz-Sammlung, R. 1875, nr 17; Reichs-Gesetzblatt, R. 1875, nr 8; Ustawa o funkcjonowaniu Banku Rzeszy, (w:) Reichs-Gesetzblatt, R. 1875, nr 15. 5 Adressbuch fur die Stadt Posen, 1876. 6 U stawa tycząca się ablucji ciężarów realnych i uregulowania stosunków między dziedzicami i włościanami z dnia 2 marca 1850 r., (w:) Gesetz-Sammlung, R. 1849, nr 10. 7 Ustawa względem zaprowadzenia banków rentowych z dnia 2 marca 1850 r., (w:) Gesetz-Sammlung, R. 1849, nr 10; J. Majewski, Zaczątki i rozwój nowoczesnego systemu kredytowego, (w:) Dzieje Poznania, t. II: 1793-1918. Pod red. J. Topolskiego i L. Trzeciakowskiego, Warszawa- Poznań 1994, s. 173; Grundriss zur deutschen Verwaltungsgeschichte 1815-1945. Pod red. W. Hubatsch, D. Stutten. Marburg/Lahn 1975 Icyt.: Grundriss zur deutschen Verwaltungsgeschichte...I, s. 8. 8 U strój Banku Prowincjonalnego opierał się na zasadach U stawy o towarzystwach akcyjnych z 9 listopada 1843 r. 9 Gesetz-Sammlung, R. 1857, nr 21. 10 Gesetz-Sammlung, R. 1867, nr 20; Reichs-Gesetzblatt, R. 1875, nr 15; Reichs-Gesetzblatt, R. 1891, nr 3; Ostbank fur Handel und Gewerbe 1857-1907, Posen 1907, s. 10-12. 11 L. Bernhard, Das polnische Gemeinwesen..., s. 99; Cz. Łuczak, Zycie społeczno-gospodarcze w Poznaniu 1815-1918, Poznań 1965, s. 168; J. Majewski, Zaczątki i rozwój..., s. 173. 12 Archiwum Państwowe w Poznaniu Icyt.: APP I, Oberpdisidium der Provinz Po sen Icyt.: OPP I, sygn. 3460, s. 20-25; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 188-190. 13 APP, OPP, sygn. 3459, s. 268-269; Zeitschrift des K6niglich Preussischen Statistischen Bureaus, R. 1884, s. 35; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 190. 14 Amtsblatt der K6niglichen Regierung zu Po sen I cyt.: Amtsblatt Posen/, R. 1870, nr 28; Grundriss zur deutschen Verwaltungsgeschichte..., s. 8. 15 APP, Akta Wojewódzkiego Banku Pożyczkowego w Poznaniu; Amtsblatt Posen, R. 1884, nr 12; L. Bernhard, Das polnische Gemeinwesen..., s. 99; J. Majewski, Zaczątki i rozwój..., s. 173. 16 Gesetz-Sammlung, R. 1821, nr 20; Deutsche Bankgeschichte, t. II. Frankfurt am Main 1977. 17 Gesetz-Sammlung, R. 1846, nr 15. 18 S. Karwowski, Historya Wielkiego Księstwa Poznańskiego, t. II: 1852-1863. Poznań 1919, s. 318; A. M. Skałkowski, JózefSzułdrzyński 1801-1859, Poznań 1939, s. 37-40. 19 W nomenklaturze urzędowej używano nazwy Posener Landschaft (Ziemstwo Poznańskie); Statut nowego towarzystwa kredytowego dla prowincyi Poznańskiej, (w:) Gesetz-Sammlung, R. 1857, nr 25. 20 Amtsblatt Posen, R. 1866, nr 50. 21 M. Mott y, Przechadzki po mieście, t. I, Warszawa 1957, s. 143. 22 Ziemianin, R. 1881, nr 26; Amtsblatt Posen, R. 1884, nr 38; R. 1899, nr 21; H. Nowak, Bankowość..., s. 145; H. Sitarek, Rola kredytu w rozwoju gospodarki Wielkopolski na przełomie XIX i XX wieku. Bank Związku Spółek Zarobkowych w Poznaniu 1885-1918, Warszawa- Poznań 1977, s. 33-34. 23 Sąd Rejonowy w Poznaniu, Wydze XIV Gospodarczy-Rejestrowy, Handelsregister, Abt. B, t. III jcyt.: Handelsregisterj; J. Majewski, Zaczątki i rozwój..., s. 171. 24 S. Ochociński, Rola Związku Spółdzielni Zarobkowych i Gospodarczych w Poznaniu w rozwoju wielkopolskiego systemu spółdzielczości kredytowej, (w:) Wielkopolski system spółdzielczości kredytowej. Pod red. S. Ochocińskiego, Warszawa- Poznari 1985, s. 61. 25 O Banku Przemysłowców na podstawie: Sąd Rejonowy w Poznaniu, Wydze XIV Gospodarczy- Rejestrowy, Genossenschaftsregister des K6niglichen Amtsgerichts in Posen, t. I jcyt. Genossenschaftsregisterj; Sprawozdanie Banku Przemysłowców w Poznaniu z czynności w roku 1896. Poznań 1897; K. Bajoński, Bank Przemysłowców. Jego zadania społeczne dawniej i w chwili obecnej. Poznań 1922, s. 9; Bank Przemysłowców w Poznaniu. Pięćdziesięciolecie 1861-1911. Poznań 1911; T. Filipowicz, Moje wspomnienia (1860-1932), Poznań 1933, s. 89-90; A. Galos, S. Ingiot, W. N ajdus, S. Piechowicz, Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego, cz. I: do 1918 r. Pod red. S. Inglota, Warszawa 1966; S. Ochociński, Podstawy i zasady wielkopolskiej spółdzielczości kredytowej do roku 1918, Poznań 1965, s. 65; 184. 26 J. Majewski, Zaczątki i rozwój..., s. 172; S. Ochociński, Rola Związku Spółdzielni..., s. 58; S. Karwowski, Historya..., t. II, s. 259-263. Szerzej o działalności Tellusa w artykule: R. Macyra, Tellus - szlachetne cele, smutny koniec. 27 S. Karwowski, Historya..., t. II, s. 263. 28 APP, OPP, sygn. 8714; Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie jcyt.: GStPKj, Rep 89 H (Geheimes Zivilkabinett), 2.2.1 jcyt.: Rep. 89 Hj, nr 16148 (M); H. Nowak, op. cit., s. 17. 29 Handelsregister, t. I; 30 O Banku Rolniczo-Przemysłowym na podstawie: Handelsregister, t. I; S. Ochociński, Rola Związku Spółdzielni..., s. 59; H. Sitarek, Rola kredytu..., s. 40. 31 APP, OPP, sygn. 354; Genossenschaftsregister, t. I; Sprawozdanie Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych na Poznańskie i Prusy Zachodnie za rok 1912, Poznań 1913 jcyt: Sprawozdanie Związku Spółek...j; S. Karwowski, Historya..., t. II, s. 459. 32 Genossenschaftsregister, t. I; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 168. 33 APP, OPP, sygn. 3575; Handelsregister, t. II; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 184. 34 W literaturze przedmiotu spotykamy informacje, że Ostbank powstał w 1857 r. lub 1890 r. jako sukcesor Prowincjonalnego Banku Akcyjnego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Autorka cytuje za: Handelsregister, t. I; Również W. Seydlitz podaje 1898 r. jako datę założenia Ostbanku, (w:) Bank Związku Spółek Zarobkowych. Pogląd na 50-letnią działalność, Warszawa 1937 jcyt: W. Seydlitz, Pogląd...j, s. 15. 35 H. Nowak, op. cit, s. 119. 36 Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 183; Riesser, Historja rozwoju wielkich banków niemieckich ze szczególnym uwzględnieniem dążności koncentracyjnych, Warszawa 1907 jcyt.: Riesser, Historja banków niemieckich...j, s. 132; H. Seydlitz, Pogląd..., s. 15. Anna Bitner-Nowak 37 Handelsregister, t. I. 38 O Mittelstandskasse na podstawie: APP, OPP, sygn. 9891; APP Polizeiprasidium Po sen Icy1.: ppp I, sygn. 4613; Bundesarchiv Abteilungen Potsdam, Reichskanzlei, sygn. 1000; GStAPK, Rep. 30 I (Regierung Bromberg), nr 684; Handelsregister, t. I; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 185; J. Majewski, Zaczątki i rozwój..., s. 173-174. 39 Siedzibę spółki przeniesiono do Berlina w 1900 r., pozostawiając w Poznaniu oddział Spritaktiengesellschaft. W 1910 r. firma przyjęła nazwę Bank fur Sprit und Produktenhandel, którą zmieniono już w 1911 r. na Spritbank Aktiengesellschaft; APP, OPP, sygn. 8714; GStAPK, Rep. 89 H, nr 16148; Handelsregister, t. I; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 167. 40 Handelsregister, t. I. 41 Handelsregister, t. III. 42 APP, OPP, sygn. 8714; GStAPK, Rep. 89 H, nr 16148. 43 O Banku Włościańskim na podstawie: APP, OPP, sygn. 354; Handelsregister, t. I; H. Nowak, Bankowość..., s. 16; H. Sitarek, Rola kredytu..., s. 42; R. Urban, Polski Bank Handlowy Tow. Akc. w Poznaniu 1872-1922. Monografia z okazji 50-letniego jubileuszu, Poznań 11922/. 44 Handelsregister, t. I; S. Karwowski, Historya..., t. II, s. 444. 45 Handelsregister, t. III. 46 APP, PPP, sygn. 354; Genossenschaftsregister, t. I; S. Karwowski, Historya..., t. III, s. 81-82; S. Ochociński, Podstawy i zasady..., s. 114. 47 Genossenschaftsregister, t. I. 48 APP, O PP, sygn. 354; Genossenschaftsregister, t. I; H. N owak, Bankowość..., s. 83-84; S. Ochociński, Podstawy i zasady..., s. 111-112. 49 APP, OPP, sygn. 354; Genossenschaftsregister, t. I, Sprawozdanie Związku Spółek za 1912 r. 50 Sprawozdanie Związku Spółek za 1912 r. 51 W. Seydlitz, Pogląd..., s. 3. 52 O Banku Związku Spółek Zarobkowych na podstawie: APP, Bank Związku Spółek Zarobkowych, sygn. 4; 5; 21; Handelsregister, t. I; S. Ochociński, Podstawy i zasady..., s. 95-96; W. Seydlitz, Pogląd...; H. Sitarek, op. cit..; Szerzej o Banku Związku Spółek Zarobkowych w artykule: Z. Szymańska, Sukces poznańskiej gospodarności - Bank Związku Spółek Zarobkowych 1885-1949. 53 Genossenschaftsregister, 1.1; Geschafts- Bericht der Provinzial- Genossenschaftskasse fur Posen fur das Jahr 1900. Posen 1901 Icyt.: Geschafts-Bericht der Provinzial-Genossenschaftskasse...I. 54 Genossenschaftsregister, t. I. 55 GStAPK, Rep. 120 (Ministerium fur Handel und Gewerbe), Abt. XV, Fach 1, nr 5, Bd 1-5, adhib 4; Genossenschaftsregister, t. I; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 177. 56 K. E. Bom, Geld und Banken im 19. und 20. Jahrhunder1. Stuttgart 1977; H. Nowak, Bankowość... 57 Genossenschaftsregister, t. I-II; Sprawozdanie Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych za 1912 r. 58 Genossenschaftsregister, t. I-II; Geschafts- Bericht der Provinzial-Genossenschaftskasse, 1900. 59 S. Karwowski, op. cit., t. II, s. 262; Cz. Łuczak, op. cit., s. 195. 60 Adressbuch der Residenzstadt Posen, 1914; Riesser, HistoIja banków niemieckich..., s. 133. 61 M. Manteuffel, Bankowość w Polsce. Warszawa 1930, s. 15. 62 Księgi adresowe Poznania z lat 1876-1914. 63 APP, OPP, sygn. 3775. 64 Z. Kaczmarek, Bank Handlowy w Warszawie S. A. 75 lat Oddziału w Poznaniu, Poznań 1996, s. 11. 65 Przemysłowiec, R. 1911, nr 43; Cz. Łuczak, Życie w Poznaniu..., s. 196. 66 Cz. Łuczak, Od Bismarcka do Hitlera. Polsko-niemieckie stosunki gospodarcze, Poznań 1988, s. 128. ANEKS NR l Spis instytucji bankowych z siedzibami w Poznaniu, utworzonych w latach 1815-1914 Bank Agrarny; SA (1914-1922) Bank Bniński, Chłapowski i Plater "Tellus"; SA komandytowa (1862-1873) Bank Dyskontowy jDisconto-Bankj; Sp. (1908-1924) Bank Kredytowy; Sp. (1913-1935), patrz Spółka Rolników Parcelacyjna Bank Ludowy jJeżycej Sp. (1894-1951 poło z Gminną Kasą Spółdzielczą w Poznaniu) Bank Parcelacyjny; Sp. (1897-1918 Bank Wielkopolski - 1934) Bank Potworowski, Małecki, Plewkiewicz i Spółka; SA (1872-1873) Bank Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego jPosener Landschaftliche Bankj (1896-1913 SA - 1949), patrz Kasa PożYczkowa Ziemstwa Poznańskiego Bank Pożyczkowy; Sp. (1907-1938 Bank Pożyczkowy Spółdzielczy - 1951 Gminna Kasa Spółdzielcza w Poznaniu - 1956 Kasa Spółdzielcza w Poznaniu - 1958 Bank Ludowy w Poznaniu Spółdzielnia Oszczędnościowo- Pożyczkowa) Bank Przemysłowców; Sp. (1890-1920 SA - 1929), patrz Towarzystwo PożYczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania Bank Przemysłowców miasta Poznania; Sp. (1888-1890 Bank Przemysłowców - 1920 SA - 1929), patrz Towarzystwo PożYczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania Bank Rentowy jRentenbankj (zał. 1851) Bank Rolniczo-Przemysłowy Kwilecki, Potocki i Sp.; SA komandytowa (18701912 Kwilecki, Potocki i Sp. SA - 1920 Bank Kwilecki, Potocki i Spółka - 1950) Bank Włościański; SA (1872-1917 Bank Handlowy w Poznaniu - 1921 Polski Bank Handlowy) Bank Ziemski; SA (1886-1921 poło z Bankiem Cukrownictwa) Bank Związku Spółek Zarobkowych; SA (1886-1949 siedzibę przeniesiono do Warszawy) Deutsche Mittelstandskasse zu Posen jNiemiecka Kasa Stanu Średniegoj SA (1904 - uchwałą walnego zgromadzenia w 1932 r. postanowiono spółkę rozwiązać, wznowiła działalność w 1940 r. - 1953) Eisenbahn Spar- und Darlehnskasse jKasa Oszczędnościowo- Pożyczkowa Pracowników Koleij Sp. (1908-1919 Die Spar und Darlehnskasse fur den ehemeligen Bezirk preussischen Eisenbahndirektion, siedzibę przeniesiono do Wrocławia), patrz Spar- und Darlehnskasse von Eisenbahn Beamten und Arbeiteren im Eisenbahns- Direktion Posen " Familia"; S p. Fleisch und Fleischwaaren Herstellungs- und Verkaufsgenossenschaft und Sparverein jSpółdzielnia Obrotu Mięsem i Wyrobami Mięsnymi oraz Towarzystwo Oszczędnościowej Sp. (1901-1906) Anna Bitner-Nowak Gewerbliche Genossenschaftsbank jSpółdzielczy Bank Przemysłuj patrz Sparund Darlehnskasse "Eintracht" "Gleba" Bank Rolniczy Poznań; SA (1895-1926 "Gleba" Towarzystwo Rolniczo-Naukowe SA - 1953) Kasa Pożyczkowa jWildaj Sp. (1909-1951) Kasa Pożyczkowa Ziemstwa Poznańskiego jPosener landschaftliche Darlehnkassej (1888-1896 Bank Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego - 1913 SA - 1949) Kasa Wzajemnej Pomocy; Sp. (1887-1918 Bank Wzajemnej Pomocy - 1930 Spółdzielczy Bank Wzajemnej Pomocy - jl940 Genossenschaftsbank "Gegenseitige Hilfe"j - 1951) Konsum- und Spar-Verein "Selbsthulfe" fur Posen und Umgegend jZwiązkowa Samopomocowa Spółdzielnia Oszczędnościowa dla Poznania i Okolicyj Sp. (1911-1915) Kreditanstalt fur stadtische Hausbesitzer der Provinz Po sen und Westpreussen, Po sen jZakład Kredytowy dla właścicieli domów w miastach Prowincji Poznańskiej i Prus Zachodnichj SA (1895-1938) Kriegskreditbank Posen jKredytowy Bank Wojenny w Poznaniuj SA (19141920 postępowanie likwidacyjne - 1934) Kwilecki, Potocki i Sp.; SA (1912-1920 Bank Kwilecki, Potocki i Spółka - 1950), patrz Bank Rolniczo-Przemysłowy Kwilecki, Potocki i Sp. Landwirtschaftliche Beamtenkasse jRolnicza Kasa Urzędnikówj Sp. (1897-1919) Miejska Kasa Oszczędności jDie stadtische Sparkassej (1827, 1838-1923 Bank miasta Poznania - Komunalna Kasa Oszczędności - 1949) N owe ziemskie (landschaftowe) towarzystwo kredytowe dla prowincji poznańskiej jN euer landschaftlicher Kreditverein fur die Provinz Posenj (1857 - Poznańskie Ziemstwo Kredytowe - 1949) Ostbank fur Handel und Gewerbe jBank Wschodni dla Handlu i Przemysłuj SA (1890 - 1920 siedzibę przeniesiono do Królewca - 1921) Ostdeutsche Bank jBank Wschodnioniemieckij SA (zał. 1871) Ostdeutsche Produkten Bank (Wschodnioniemiecki Bank Spożywczyj SA (1872-1874) Ostdeutsche Verbandsbank jWschodnioniemiecki Bank Związkowyj Sp. (1912-1923), patrz Provinzial Handwerker Genossenschaftfiir Bank und Grossh andelsgeschiifte Posener Baubank jPoznański Bank Budowlany j SA (zał. 1872) Posener Beamten- Spar und Hilfsverein jPoznańskie Towarzystwo Oszczędnościowo- Zapomogowe dla Urzędników j Sp. (1900-1923) Posener Credit- Verein jPoznańskie Towarzystwo Kredytowej Sp. (1890-1917 Posener Kredit-Bank - 1920 Posener Kredit-Bank SA - 1938) Posener Landschaftliche Bank, patrz Bank Poznańskiego Ziemstwa Kredytowego Posener Landwirtschaftliche Creditgenossenschaft jPoznańskia Rolnicza Spółdzielnia Kredytowa j Sp. (1896-1927) Posener Lehrer Spar- und Vorschusskasse jPoznańska Kasa Oszczędnościowo-Zapomogowa dla Nauczycielij Sp. (1912-1920 Kasa Wzajemnej Pomocy dla Nauczycieli miasta Poznania i Okolicy - 1927 Kasa Wzajemnej Pomocy dla Nauczycieli Okręgu Szkolnego Poznańskiego - 1933) Posener Provinzial Wechsler- und Disconto Bank jPoznański Prowincjonalny Bank Wekslowo-Dyskontowyj SA (1872-1873) Posener Spar- Verein jPoznańskie Towarzystwo Oszczędnościowej Sp. (19001921) Posensche Landes-Genossenschaftsbank jPoznański Spółdzielczy Bank Krajowyj Sp. (1899-1924 Bank Spółdzielczy - j1940 Landesgenossenschaftsbankj - 1964) Provinzial-Genossenschaftskasse fur Po sen jProwincjonalna Kasa Spółdzielczaj Sp. (1895-1926 poło z Bankiem Spółdzielczym) Provinzial Handwerker Genossenschaft fur Bank und Grosshandelsgeschafte jProwincjonalna Spółdzielnia Obsługi Bankowej i Handlowej Rzemiosłaj Sp. (1898-1901 Provinzial Handwerkerbank - 1912 Ostdeutsche Verbandsbank - 1923) Provinzial Handwerkerbank jProwincjonalny Bank Rzemieślniczyj Sp. (19011912 Ostdeutsche Verbandsbank - 1923), patrz Provinzial Handwerker Gen ossensch af t fur Bank und Grosshandelsgeschiifte Prowincjonalna Kasa Zasiłkowa dla Prowincji Poznańskiej jProvinzial-Hilfskasse fur die Provinz Posenj (1852-1920 Krajowy Bank Pożyczkowy - 1927 Wojewódzki Bank Pożyczkowy w Poznaniu - 1950) Prowincjonalny Bank Akcyjny Wielkiego Księstwa Poznańskiego jProvinzialAktienbank des Grossherzogthums Posenj SA (1857-1890) "Rola"; SA (1912-1917 siedzibę przeniesiono do Berlina, dalej działalność o charakterze produkcyjno- usługowym) "Skarbona"; Sp. (1907-1924) Spar- und Bauverein jTowarzystwo Oszczędnościowo-Budowlanej Sp. (18971919 Eisenbahn- Bau- Verein Posen - 1920 Towarzystwo Budowli dla Kolejowców - 1922 Towarzystwo Budowli i Oszczędności dla Kolejowców - 1936 Spółdzielnia Mieszkaniowa Pracowników Polskich Kolei Państwowych - j1940 Wohnungsgenossenschaft der Polnischen Staatseisenbahnangestellten in Posenj - 1948 Spółdzielnia Mieszkaniowa Pracowników Polskich Kolei Państwowych - 1951 poło z Poznańską Spółdzielnią Mieszkaniową) Spar- und Darlehnsbank des Deutschen Wohlfahrtsbundes jBank Oszczędnościowo-Pożyczkowy Niemieckiego Związku Opieki Społecznejj Sp. (19121939) patrz Spar- und Darlehnsbank des ostdeutschen Wohlfahrtsbundes Spar- und Darlehnsbank des Ostdeutschen Wohlfahrtsbundes jBank Oszczędnościowo-Pożyczkowy Wschodnioniemieckiego Związku Opieki Społecznejj Sp. (1910-1912 Spar- und Darlehnsbank des Deutschen Wohlfahrtsbundes - 1939) Spar- und Darlehnskasse "Eintracht" jKasa Oszczędnościowo-Pożyczkowa "Eintracht"j Sp. (1897 - Gewerbliche Genossenschaftsbank zu Posen - 1923) Spar- und Darlehnskasse von Eisenbahn Beamten und Arbeiteren im Eisenbahns- Direktion Posen jKasa Oszczędnościowo- Pożyczkowa dla Urzędników Anna Bitner-Nowak i Pracowników Dyrekcji Kolei w Poznaniuj Sp. (1904-1908 Eisenbahn Sparund Darlehnskasse - 1919 Die Spar und Darlehnskasse fur den ehemeligen Bezirk der preussischen Eisenbahndirektion, siedzibę przeniesiono do Wrocławia) Spar- und Vorschussverein jTowarzystwo Oszczędnościowo-Pożyczkowej Sp. (1897-1929) Sparkassen-Giro-Zentrale jCentrala Żyr owa Kas Oszczędnościj (1912-1921 Bank Komunalnych Kas Oszczędności - 1922 Komunalny Bank Kredytowy - 1949) Spółka Rolników Parcelacyjna; Sp. (1893-1913 Bank Kredytowy - 1935) Spółka Ziemska; Sp. (zał. 1890) Towarzystwo Kasy Oszczędności i Wzajemnej Pomocy; Sp. (zał. 1849) Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania; Sp. (18611888 Bank Przemysłowców miasta Poznania - 1890 Bank Przemysłowców - 1920 SA - 1929) Towarzystwo Ziemskie Kredytowe jlandschaftliche Kredit- Vereinj (18211878) Związek Ziemian; Sp. (1902-1919 Poznański Bank Ziemian SA - 1949) Objaśnienie: SA - spółka akcyjna; Sp. - spółdzielnia. Źródło: Sąd Rejonowy w Poznaniu, Wydze IV Gospodarczy- Rejestrowy, Genossenschaftsregister, t. I-III; Handelsregister, t. I-III; Księgi adresowe Poznania z lat 1876-1914; Źródła archiwalne oraz wybrane pozycje literatury przedmiotu zamieszczone w przypisach. ANEKS NR 2 Domy bankowe i kantory działające w Poznaniu w latach 1835-1914 Alport Adolf; Brzeski & Załuski; Drwęski & Langer; Filehne Isidor; Filehne Wolff; Goldschmidt & Kuttner; Hassel Lippschutz; Hirschfeld & Wolff; Kantorowicz M.; Kaskel; Katt; KratochwilI & Pernaczyński; Kucner W.; Lis J.; Liszkowski & Zakrzewski; Litthauer; Loga & Co.; Mamroth Salomon; Mamroth, Hartwig & Co.; Ritter G.; Saul; Saul Heimann; Scheffel J.; Schmadicke; Seegall R.; Segal Ralph; Wittkowski; Wolff A. S. (później Wolff & Co.). Źródło: Księgi adresowe Poznania z lat 1835-1914. ANEKS NR 3 Spis instytucji bankowych spoza Wielkopolski, które od połowy XIX w. do 1914 r. uruchomiły ekspozytury w Poznaniu Allgemeine Rabat-Spargesellschaft (Królewiec) Anhaltische Landesbank Hypotheken-Bank (Dessau) Bank fur Sprit und Produktenhandel (Berlin) Bayerische Hypotheken-und Wechselbank (Munchen) Danziger Privat-Aktien- Bank (Gdańsk) Deutsche Grund- Kredit- Bank (Gotha) Deutsche Hypotheken - Bank (Berlin) Deutsche Hypothekenbank (Meiningen) Deutsche Pfandbriefanstalt Deutsche Zentral- Boden- Kredit-Aktien-Gesellschaft (Berlin) Główny Oddział Banku Rzeszy jReichsbank- Hauptstellej Landwirtschaftliche Zentraldarlehnskasse fur Deutschland (Berlin) Mecklenburgs sehe Hypotheken und Wechselbank (Schwerin) N orddeutsche Creditanstalt (Królewiec) Oddział Banku Pruskiego jPreussische Bankj Pommerische Hypotheken - Aktien - Bank (Kuślin) Preussische Boden - Kredit - Aktien - Bank (Berlin) Preussische Hypotheken - Aktien Bank (Berlin) Preussische Pfandbrief- Bank (Berlin) Preussische Zentral- Boden- Kredit-Aktien Bank (Berlin) Schlesiche Boden- Kredit-Aktien- Bank (Wrocław) Stettiner N at. - Hypotheken - Kredit-Gesellschaft (Szczecin) Suddeutsche Boden-Credit- Bank (Frankfurt n. Menem) Źródło: Księgi adresowe Poznania z lat 1876-1914; Handelsregister, t. I-III; Wybrane pozycje literatury przedmiotu zamieszczone w przypisach.