EDMUND KRZYMIEŃ

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1982.07/12 R.50 Nr3/4

ZMIANY W SYTUACJI MIESZKANIOWEJ POZNANIA W LATACH 1945 - 1980 (Studium porównawcze)

Część 'PierlWsza

Do w.sPt)ŁCZESNYCH p.r.oIblemó:w społecznych, ktre ni.gdy ;nie tracą na ak'tualnoości, naIeżą sprawy mieszkaIlli.owe. Ni-e ,ma bowiem 1a:kiego kraju ,na świecIe, który mógbby pcwiedzieć o sobi-e, ż,e ma swoją ogólną sytuację mLesZJk:ai!1Jiową cał.IDowicie uporządlmw.aną. Tak sprawy te wyglądają IW !PI'a.ktyce, mimo że zasoby mieszkanLo.we wz,rastają za'ró.w.no ,w ujęciu względnym 'jiruk li :tym bardziej w sensie ruboolUltnym. Ogólne 'Potrz,eby li aspir,acje mieszkanioOwe ludnoś'ci mają bowiem stałą tendencję do wyprzedzania możliwości ich pokrycia. W tym też zdaje się tkwić specyfika kiwestii m1eszkaniow 1 ej. Problem mieszkaniowy, który w sW)'1ch i.stotn)'1Ch ,tr,eślCiach slpołecznych listniał od n:ieparrLiętmyc;h czasów, nie :z.awsze miał !ran.gę problemu sp<Jłec.zll'i1e dost:rzeganeg'o. W swej ist.ocie ma .on coś z 'paradoksu. Najmnlj,ej zdawał się pobudroć do przemYślelI li prakty,czej ak,tyw.nośd wówcza.s, dy braki miesz:kail"Pi'owe były wpraw.dzie dUŻJe, a'le nie miały w konkretnych warunkach :rodnych szans na likw'.ida1cję. Pasywność ta jednak ZiI1d.k.ała, gdy rw ogólne'j g,ospodar,ce, a w tym rÓWll1ież w buoown1ctwie mi,eszkamJ1owym, za.cz)'1nało się coś dziać i gdy .nabierano coraz bardziej powsZJeemego prz,ekionania, że :moż!iiwość likwidacj,i deficytu miesZJk:andl()owego to wcale n:l,e utopia. W .knaju nas,zym !S'prawy m;i-eszkarnowe '1lr:osły do .rzędu zagaodrrri,enLa .o społecznym znaczeniu dopi,ero w 1945 ,1". Zaczynano wówczas, bo .inaczej być nie mogło, od stanu prawie beznadziejnego. Zasobów mie!'zkaniowych otrzymaliśmy bowiem w spadku po :minionych okresach w stosunku do potrzeb wyjątkowo mało, a ponadto zniszczenia wojenne dawały się w dziedzinie tej szczególnie mocno we znaki. One niejako dopełniły reszty.

Duża w latach powojennych dynamika przyrostu liczby ludności narzucała kJOIJJLecZJ!1:0ŚĆ :zajęcia się poszczlegó.lnymi elementBmi inrfra.s:truktury sp.ołecznej, takimi jak szkoły, przedszkola, .obiekty ,słuŻ/by zdrowia !itp., gdzie braki były lI1Iie 1TIII1Iiejsze niż w ,za.kres;e mieszkań. Ale narwe,t !ta, 'tak zresztą 'bardzo {Jbs.zerna dziedzina .potrzeb 'Wcale :ich przecież nie wY'Cz.erpyw.ała. Cała sfera produkcji, a zwlaszeza 'Pr:emysł, również Iz.ekała ma pilną rozbudowę. W tych warunkach inwestycje Il.liet>z.kaniowe s,tawały s;ę jednymi z wielu, ,ktÓre trzeba było mieć na uwadz.e i odpowiednio J"ealiz1ow,ać. O pr,eferencjach dla :nich .obiektywnie nie mo,gło być' morwy. Fa.ktem jednak jeS1t, że zadanie zostało rw spo",ób .zas'adniczy :i .kompleksowy podjęte, i weszło w nurt ,>y:::tematycznej realizacji, choć sam problem daleki jest

Edmund Krzymień

od społecznie pożądanego 11ozWiiązanJia. 'Dotyczy to cai},egia !kraju, a 'IN tym największych ośrodków :mejskich: Warszawy, Kra:ka:w,a, Lodzi, Poznania t Wrocławia. Spróbujmy znaleźć odpowiedź :na PYltrunlie, jakiea radzaju z.miaJl1'Y zaszły w cią,gu ostatnich dz.iesJiąt,ek la:t 'W !Sytuacji ,mJi,e,szka{!1)i ' awej iBoznałnia, ,a :nas,tępnie <t,ą;kże ,iiIlIlY'ch miJas't, ,oraz: m,D jakie w tej dziedz.j.ni,e z.mia!ny można był,a J'€alni,e a:iczyć, mając na uwadze 'zarówno .skalę 'cZJeją;()egio na r.oz:wiązandoe p1'ab:lemu, ja,k i obiektyw.nychku ,temu możłiwoścoi? lVIirte:riał.em źródło:wym, na ktÓrym z:a;mierzona anaUza będZlie lopar,ta, będą w .głó\Wlej m'ierze .wy:niki spisów pawszeehnYich przeprowadzanych w la'tadl 1'950, 1960, a przede wszysltkJim 'W .Doku 11970 l. ,zaczniemy od .rozpaitrz.enia sprawy odI5ta:wowej, mia;n.owlicie bilansu miesz:ka,nioweg,a. P,ad pajęciem tym r,az:umiemy sltasunek zac'hodzą1cy między UC'ZIbą gas1)adaorstw .domowYich wzgIęd!rne rodzin a lLc'Zbą samadziel:nych mi,esz.kań. Z przyt,oc.zonych w Tabeli l dany.ch odczytać można dość wyraźne tendencje

Tabela 1

GOSPODARSTWA DOMOWE I MIESZKANIA (w tysiącach)

-LIczba Stosunek liczby gospodarstw Miasto I - domowych do liczby micszkań gospodarstw domowych mieszkań 1950 I 1960 I 1970 I 1950 I 1960 I 1970 1950 I 1960 I 1970 Warszawa 304,6 388,8 467,2 199,1 307,6 408,0 1,53 1,26 1,15 Kraków 122,7 154,4 193,1 80,7 115,2 154,8 1,52 1,33 1,25 Łódź 230,7 239,9 270,5 172,2 203,1 238,3 1,34 1,18 1,14 Poznań 112,9 127,6 1S5,4 66,0 87,9 113,4 1,71 1,45 1,37 Wroclaw 112,7 131,2 I 167,5 77,7 101,6 127,9 1,45 1,28 1,31 Miasta w kraju 3578,3 4343,3 5270,0 2710,8 3563,8 4520,7 1,32 1,22 1,17

Źródlo: Spisy powszechne z lat 1950, 1960 i 1970.

z.mierz.ając.e w kierunku ogólnej poprawy sYituacj,i mieszaiI1'i'awej, ZJWłas:zcz.a w Warszawie, Łodzi i Kr<JJkawie. Mówlią 'O ;tym zmj,eniają,ce się J'e'la'Cje między licz:bami gaspadars:tw domowyich a hezbami mi.cszikań. Ogólnie więc blimąc, zfiObiaI1iO w dZledziInie mLE'sz:kaniow:ej w lalt@::h 1950 - 1970 dU2Jo, .chaciooby dla:teg,a, 'że sam ,problem wprawadzona zdecydawanie w stadium systematycznej poprawy. Pozostało jednak spora jeszcze da zrabienia, co, patwierdzają dane Tabeli 2. ,Podk;r,eśl('(!1ia wymaga, że w Tabeli 2 uw1i;docznione ISą wielkości typu staty.s1ty,czneg'O. Kumulują one nLe tylko, pnyrosty mieszkań pawstający.ch :w .posz,czególnyic'h miastach rw następstwie np. wylmn.anyC''h inwesltYlcji mies.zkwniowyc'h, ale również i !te. tóre wywołane byly np. zmi,anami ,granic admli'I1Iist.racyjillych miast. W ramach stanów IilośC'ioaiwycih gospadalI'stw domawY'ch ujęta wszystkie jednostki, któ,re taki 'haraklter pasiadały, ,choć wca'le I!lli'e jest pewne, że wszYiSit,kie ane zgłdszałYiby w ;praktyce .zapo:t,pz'eibawalni,e na samodz,ieLne mLeszlm.nie. Ponadto, ani m'i,es.zk,al!l,ie mi,esz.kaniu, ani ,as'Padars'two domowe glaspapalr:stwu domowemu ni,e jest równe. Mima wszysUm j.edna.k <dane wy.kaz.ane w Tabeli 2 zdają się dość .dakładruie abraz'O'wać s,k,alę interesująDego, I!l.as problemu - zarówna gdychadzi la ów

1 Zasoby i warunki mie;kaniowe - m. st. Warszawa, m. Kraków, m. Łódź, m.

Poznań, m. Wroclaw. Główny Urząd StaJty's'tyczny, !,grudzień 197.2.

"

Tabela 2 PRZYROSTY MIESZKAŃ NETTO. ORAZ STATYSTYCZNY BRAK MIESZKAŃ NA DZIEŃ 8 Xli 1970 R.

(w tysiącach)

Miasto I Przyrost mieszkań netto I Statystyczny brak mieszkań w latach 19S0 - 1970 na dzień 8 XII 1870 Warszawa 208,9 S9,2 Kraków 74,1 38,3 Łódź 66,1 32,2 Poznań 47,4 42,0 Wroclaw SO,2 39,6 Kraj (miasta) 1809,9 749,2

. U waga: przyrost mieszkań netto - po odliczeniu mieszkań wyłączonych z eksploatacji.

CzeSiUy .s'tOlpień jego l'ozwiąza.nJia, j,ak i :wyraz stan6w na razie j.esz,cze iI1Ji,e -rozwiązanych. Spr'alWY mies'z!!mnimve, jak ,każdy problem społeczny, obejmują TÓWlIlież dalse _ sobie tylk.o wł.aśc.1we - aspekty. Witym właśnlie :pJ.'zejaw1a .się ic'h z1ożoność.

Mając ten d:akt na uwadze, spróbujmy wyjaśI1Iic', co lUp. wsponmia.ne wyżej gospodaxSitW.a domowe li mi,eszka.nia ,oznaczają w 'pra.kty,c,e, a miatlllowide - jaki,e są ich Iprzeciętne wielkości? W :kraju istnieje dO'ść zImczny brak w:spółmiernośc1i między wi,elkośc.ią gospodarstwa da:moweg,o .a daną te!Ilugospodarstwu statY1S1tyczn:ie do dys!pozycji wii!eUmścią mieszk.an.b. _ przy załoil'niu, że lU,a .każdą 'os'obę 'PO'Wlimna przypaść ;PJ.'zyn.ajmniej jedna i'ilia. Sytuację w ensie :statystycZlIlym <Ci tylkO' sta'tystycznym) najba,rdZliej pożądal!lą .posiada w ItY1!n względzie ,poznań. Przeciętne liczby mieszkań z.dają się w ;nim odpocwliadać iPrze;e.iętnym ,gospodarstw damawych. Równoceś'I1rre jednak wiemy już, :że wł,aśnrre Pm.lI1ań lest ,tym miastem, w którym ,istnieje względnie najwiękis:zy nieocsw:tek samadzie1'nych mieszkań. W kategoriach długich okresów czasu tendencje 'PoO'wańsklie - ukiierumOlw3lIle na 'budawę i posliadanie większych mieszkań _ są jed:nak na pewna .słuszne li pożądane. Tak j,est mima że w mini-onych dZliesiątk,ach lait, a w z.nacZ!I1ym SItopniu j,eszcze dziś odczuw,a się w mieście balesne sku'tki dZli.ałćmia zjawi's.lm tzw. 'Wspólnych mies.zkan. SpJ.'óbujmy ,także przedslta'\\r.ić zagadI1Jienie mies.zkal!1iawe w a1spelmie współczynnika no:z.by lasób na joedną :izbę. Ge.nera!lnie .biorąc, a:ównież w :kategoriach zaludcienia l!1a j,edną izibę .sytua,cja mi,€szklaIIJIiowa ulegała statpniawej poprawie. Jest ta zresztą zrozumiałe w pawiązaniu z danymi zawartymi w Tabeli 4. Poprawa ta była najbardziej widoczna w Wa,rszawie, a najmniej - we Wr-odawiu.

Tabela 3

PRZECIĘTNE LICZBY OSÓB NA GOSPODARSTWO DOMOWE ORAZ IZB NA MIESZKANIE

Miasto I Liczba osób na jedno gospodarstwo domowe I Liczba izb na jedno mieszkanie 19S0 I 1960 I 1970 I 1950 I .1960 I 1970 Warszawa 2,60 2,82 2,78 2,09 2,26 2,S4 Kraków 2,63 2,87 2,92 2,27 2,36 2,S7 Łódz 2,62 2,90 2,80 1,82 1,93 2,36 Poznań 2,76 3,07 3,02 2,83 2,88 3,07 Wrocław 2,S9 3,10 3,04 2,84 2,79 2,92 Kraj (miasta) . 2,8S 3,14 3,11 2,43 2,SO 2,77

Źródło: SPISY powszechne z lat 19S0, 1960, 1970.

Edmund Krzymień

Tabela 4

LUDNO;i;ć W MIESZKANIACH (w tysiącach)

Liczba iudności w micszka- Liczba izb Wspólczynmk zaludnienia Miasto niach na izbę -- I I I I I I I I 1950 1960 1970 1950 1960 1970 1950 1960 1970 Warszawa 793,3 1101,8 1281,2 41S,3 696,0 1035,0 1,91 1,58 1,24 Kraków 322,9 443,0 543,7 182,9 271,5 396,6 1,77 1,63 1,37 Łódź 603,6 695,0 747,1 313,1 391,2 561,9 1,93 1,78 1,33 Poznań 311,7 392,6 452,1 187,1 253,6 348,3 1,67 1,55 1,30 Wrocław 291,5 410,6 499,1 220,3 283,8 372,2 1,32 1,45 1,34 Kraj (miasta) 10208,1 13639,6 16385,5 6592,1 8902,5 12514,8 1,55 1,53 1,31

Źródło: Spisy powszechne z lat 1950, 1960, 1970.

W jakimś SltDP.ruU D is't.nLejący:rn w danym ('zasie s'tandardz.iJe m'iesZlkaIJIio,wym mówi ;równlież :w,SIk.a'1dk PDw1eTz.c:łmi użytkDwej .mieszkania przypadającej ;Da jedną oS'Dlbę. Wskaźnik 'teki wynDsił w 1'970 ;r.: w ,Wannaw1e - 13,4 .m 2 ; w Kra:kD'wue _ 11:3,0 m 2 ; w ŁDdzi - '112,,8 m 2 ; w ;P{)7..rJJaI1liu - ,1'3,5 '111 2 ; :we 'Wirodawiu - 13,'2 'm 2 , aprzedętnie we Wlszys'tkich mi'as:t:::lch 'a'ju - 12,9 m 2 . Okazuj,e się więc, że z wyją1k.ioem Łodzi, wszys'Wde ,po.rostał:e mias'ta mają w tym wz,ględz'ie sytua,cję ilmrzystnt1ejszą niż przec.iętni.e cały kraj. Na 'tle dotychczasowych rczwGiŹań mow nasuwać się pytanie: .oD je.sit w da,nych warunkach dJ].a człDw;ieka tkorLystni,ej.s.ze - czy ryzykO' zamieszkiwania we wspóJn)'ICh mdieszkanLach, jak ,tO' .miał{) ffiiejsee ,,głÓlwn'ie w Poznaniu, czy też przedętnie mni,ej.sze zau.oczel11e izb? Zdania m,ogą być .podziel,one. Sy'tua,cje trudne za,chodzą i w jednym i w drugim przypadku, ale miJmD wszyJstko przysłowie:' mieszlmnie ciasne, ale własne !(stDjące dO' wyłącZJ!1Jej dYSPDzycji) ibmdz,iej odpawi.adało PDtrrehom przedętne.gD ,BoI8ka i Isd:ln"!1ej .prz,ema'WIiałD do jeg{) wYoObmŻJli. Wyikaza>liś:my, :iJe .mieszkania w 'Polsce są Ip,rzedęt'll'ie ma,łe. W praktyc,e ,oznacza o, rż.e w 'ogólnej liczbie mieszk.ań duży udz,iał mają mieszal!1:ia jedno- 'i dwui7i1>Dwe, i że równDcześnie niewielki jest odsetek mieszkań dużych, a więc np, pięciDizbowych i większych. Sytuację w tym względzie obrazuje Tabela 5.

Tabela 5

MIESZKANIA JEDNO- I DWUIZBOWE ORAZ PIĘCIOIZBOWE I WIĘKSZE (w odsetkach)

I Odsetki mieszkań (w stosunku do ogólu mieszkań) Miasto . jedno- i dwuizbowych I pięcioizbowych i większych I 1950 I 1960 I 1970 I 1950 I 1960 I 1970 Warszawa 70,7 61,2 51,5 2,8 2,6 3,6 Kraków 65,9 59,4 49,2 4,7 3,3 3,8 Łódź 80,0 75,6 55,5 2,3 1,9 2,6 Poznań 46,8 42,4 33,4 [0,7 10,5 11,9 Wrocław 44,3 43,3 39,5 8,5 6,8 9,1

Źródło: Spisy powszechne z lat 1950, 1960, 1970.

Jak byŁO' do prz'ew:idze!1'La, łnajwję.cej mieszkań małych miały Łódź, WarszaWd i Kll"a:ków; s,t.os\.t.'1:kowo mni,ej: ,P'Dz.nań oj W;rocław. Dok,onywaJne zmiany w ,ogólne' struk,tu.rze mieszkaniDJWej działały na ,rzecz m,ieszań większych. Fakt ten uwidocz!I1H się w 'Pełni w 1'9.70 T.: Łódź i Warszaa .miały jesZiCze przewagę .mieszkańjeooC'- j dwuizbowych, .natomiasrt ozoSltlałe, a zwłaszcza Poznań, przesuwaly dość wyr.aŹinJ1e szalę ,s.wej Istruktury mieszkani.owej na k,or,zyść mie.szkań większh. T.enJde:ncjle do zwiększania swego udzi.ału miały -też mies'zIDa,nia największe. W łataoh 'Pięćdziesiątych ,dab 'Się zauważyć ucieczka od beg.o .rodzaju mieszkań i w JW!1isekwem.cj1i w 19<60 rr. ich udz:iał w ,ogólnej H.ezbie mieszkań byI :mniejszy niż

Tabela 6

LUDNO(;Ć W MIESZKANIACH (w proce"tach do Dyólu ludności zajmującej mieszkania)

Miasto I Rok I Przeciętne liczby osób na izbę II i mniej I - I 5 i wi ęcej 1,1 - 1,5 I 1,6 - 2,0 I 2,1 - 3,0 I 3,1 - 4,0 I 4,1 - 5,0 Warszawa 1960 18,8 25,0 28,1 I 17,3 6,4 2,7 1,6 1970 ]6,3 31,2 22,2 8,0 1,7 0,4 0,2 Kraków 1960 15,5 25,9 30,0 18,4 6,3 2,3 1,4 1970 25,6 32,7 27,7 10,5 2,4 0,7 0,3 Łódź 1960 15,5 18,4 27,1 20,2 lI,2 5,0 2,6 1970 31,3 28,5 23,7 II ,2 I 3,9 1,1 0,4 Poznań 1960 16,6 27,0 31,9 19,1 ],8 1,0 0,5 1970 28,7 33,2 26.0 10,0 1,6 0,4 0,2 Wrocław 1960 22,2 29,0 28,0 15,4 I ],7 1,1 0,6 1970 I 27,0 I 31,6 26,6 II ,6 2,4 0,6 0,2

Źródlo: Spisy powszechne z lat 1960 i 1970. '

W m50 i'. .Już jednak w 1.97{) r. st.any względne (wyjąt.ek Kraków), a tym barrdziej bezwzględne, oprze.kr,oczyły ,odpowiednie 'wielkośc,i 'z 1'950 .r. Okazuje się więc, że ogólna strukturra mieszkań również w aspekcie jJch wioelkoś,ci uległa kmzy"tnym, .a!czkolwi-ek 'W stosunku do 7.głaszanych ,potrze'b iI'a,C'zej powoLnym, z,mianom.

SPRAWY MIESZKANIOWE W POWIĄZANIU Z WIEKIEM BUDY.KKOW MIESZKALNY,CHtM,ateTiały spisu powszechnego 7. 8 grudnia 19'70 r., ktÓofJe znalazły m. ,jjrl. wyraz w specjalnej publikacji Głównego Urzędu Statystycznego, stanowią szczególnie cenną informację na temat różnych aspektów mieszkaniowych widzianych w prze

Tabela 7

MIESZKANIA W BUDYNKACH MIESZKALNYCH WEDŁUG OKRESU BUDOWY I STANU NA DZIEN8 XII 1970

Miasto I Mieszkań ! W budynkach wybudowanych w o oe;6łem I przed 1918 I 1918 - 1944 I 1945 - 1950 I 1951 - 1960 I Warszawa a 406056 29 264 103 450 31258 98 267 b 100% 7,2 25,5 7,7 24,2 Kraków a 153 626 36174 33 836 3825 29 582 b 100% 23,5 22,0 2,5 19,3 Łódź a 237 195 79435 61701 3703 24 234 b 100% 33,5 26,0 1,6 10,2 Poznań a 112 672 33 900 26 1I2 4365 17182 b 100% 30,0 23,2 3,9 15,3 Wrocljw a 127158 I 49814 32447 2198 9447 b 100% 39,2 25,5 1,8 7,4resie 1961 - 19 7.0 Inieustalonym 139503 4314 34,4 1,0 I 48 983 1230 31,9 0,8 66 569 1553 28,0 0,7 30 613 500 27,2 0,4 32 730 522 25,7 0,4a - liczby bezwzględne b - S truktura procentowa

Edmund Krzymień

krojach wieku budynkbw. Zasługują więc na szczególną uwagę. Zaczniemy od rozpatrzenia w takich przekrojach sprawy ogólnych zasobów mieszkaniowych 2. ,Z dalllych spisu ,możng wY.c;iąnąć m. in. It1ićlsitępująDe wnio.ski: 1. iNajmniejs.zą względną I:iczbę rni,es:zikań Ipocihodząch spr'zed 1'944 x. posada Warszawa. StaJn ten jes.t z ogólnie w.iadomyc'h względów naj zupełniej ,zTozul11liały.

2. Najwięcej :mieszkań fodse.tki) ,z tego c.zasu zachowało się - mimo wszystko we W'rodawiu. Jes't to fakt, k,tóry może stanowjć ,pewneg,o l'Odzaju niespodziankę. Trudno było miaJI1lowide, w zWliązku z ,gwał!t,OIWnymi :i długotrwałymi w tym mieście działaniami wojennymi w 1945 r., przypuszczać, że jeszcze w 1970 r. prawie 65 f1 /fI wszystikJ.ch .tamtejszych .m!,e$zk:ań to ,lokaJe pOtchodzące sprzed 1'944 ['o ',Drz.eba jedruak 'Pamiętać 10 !tym, .że buodow.nictw,o mi.eszkalllliowe we Wrocławiu, 'zwłas7.£za .do xloku 1'960, 'l'ozWii'jaro slię ,!nniej dyna.mkzn:i,e l11:iż w in.nY'ch miastach.

Tabela 8 MIESZKANIA. ZBUDOWANE ORAZ ZLIKWIDOWANE WZGLĘDNIE WYBURZONE W LATACH 1961- 1970 W BUDYNKACH ZBUDOWANYCH DO 1961 R.

Liczby wybudo- Liczby mieszkań wyburzonych % mieszkań wyMiasto wanych mieszkań w budynkach wy- burzonych do w latach 1961 - - 1970 budowanych wybudowanych do 1961 r. Warszawa 139 428 36 430 26,1 Kraków 48 922 8604 17,6 Łódź 66556 30 830 46,3 Poznań 30 578 4488 16,6 Wrocław 32 694 5643 17,3t ród 1'0: Spis powszecłmy z 1970 r.

3. W liczbach bezwzględnych najwięcej zasobów mieszkaniowych wybudowanych do 1944 r. miała Łódź, choć w ujęciu procentowym miała ich mniej niż Wrocław, gdyż tylko 59,2 f1 /fI. Tak się sprawy te przedstawiają, mimo że Łódź nie ucierpiała podczas działań wojennych. 4. Po=ń dysponoWiał w ,1'9,70 iI'. :stosunJ\jowo nd,eduży.m już udziałem tej sub1t.aJJJ!cji mieszkaI1liowej, ,któTa wybudow.ana wstała odo 1&44 r. Ta.k było, mimo że w mi.e,ŚiC'ie budowniotw() .rnie,s.zkaTI'i,owe Toz!Wijał.o s:ię 'W l;a'ta,ch ,1-9,45 - 1970 w tempie przeciętnie słabszym niż Dp. w Warszawie czy Krakowie, a nawet Łodzi. Dotyczy - to również procesu urba!1istYl'znego porządkowania miasta, połączonego z wyburzeniami zużytej sUbstancji miezkaniowej. Mimo takiego jednak kształtowania się tych procesów, udział starych zasobów mieszkaniowych, a więc tych wybudowanych przed rokiem \1945, był właśnie w Poznauiu mniejszy niż w Łodzi lub Krakowie. Na tle takich faktów można chyba dojść do wniosku, że zniszczenia budynków mieszkalnych wywołane działaniami woje{lnymi, które w 1945 r. rozgrywały się na ulicach miasta, były rzeczywiście duże i nie jest wykluczone, że mogły być one większe niż to się powszechnie sądzi na pOdstawie samych tylko szacunków wojelUlych szkód. Na sprawy te zwraca się tym bardziej uwagę, że Poznań. niekiedy bywa już dziś pomijany na listach polskich miast, które poważnie ucierpiały wskutek działań wojennych w 1945 r.

2 Ta,mże, zeszYlt 3. Liczby taJm wykazane są nieco d1l1ne .niż re, które wyika.zy;w,aJl10 wyżej, gdyż Główny Ur.ząd Statystyczny zas.tOls'ował łnną 'W 'tym przypadku metodę obliczeń. Skalla i>lościow<l zagadniEIDLa poz.os1a'j,e jednak bez .zmiaJl1Y.

Dzlieje się tak pmwdopodobnie dla;teoo, że Poznań baxdz.o szybko uporał .się ze zniszczeniami wojennymi i sam jeslt s,oboLe wilIlien, IŻ,e pamięć o lIJJioch tak prędko zaginęła nawet wśród jego własnych mieszkańców. W powojeIU1ej praktyce poznańskiej uznano - słusznie czy niesłusznie - że samo tylko rozpamiętywanie tematu ZI1IislZc'zeń :w.o,jell11lych mia's:ta nie ma żadnego sensu. WlClme byŁo dla ;tej praktyikl, by !Zniszc'zeni.a ,te w 1000arcliu o własne moiliwOIŚci i r,ozeznaJIl1e sytuacji j.ak najszy.bciej zliokwiduwać. I to się po pros,tu udało. iNile tyLko zres:ttą w odnies.iemu do zaobów ,rnies.zkaniowych, <ile .i ltakkh zadań jak m. ilin. odbudowa naprawdę wielkich zespołów obiektów zabytkowYch, z poznańskim ratuszem na czele. Z tym większym więc zdumieniem spogląda się w Poznaniu - z pozycji już odbudowanego rwłaSlIly;m wysiłkiem fizycznym, d'inans'OIV'lym (roe morlI1la dać się zwieść kwes1tią 'fozdzilel:n.idw.a środków) 'i ciI'ganizacyj.nym miasta - .na te .ośrodki miejlSokie, iktórc z różnych w.z,ględów odo dziś 11jj,e porzeSltają wołać .o pomoc i wsparcie z zewnątrz na rzecz rewaloryzacji :owych zabytków.

Tabela 9 PRZECIĘTNE POWIERZCHNIE UŻYTKOWE MIESZKAŃ ORAZ IZB W BUDYNKACH O RÓŻNYM WIEKU

Miasto

Ogółem I przed 1918 a I b 1 a 1 b

Budynki wybudowane w latach 1918 - 1944 11945 - 1950 11951 - 1960 alblalbla b

1961 - 1970 a I b

Warszawa 42,0 13,3 42,2\ 15,9 42,5 !S,O 43,7 14,0 43,9 13,2 40,0 11,8 Kraków 45,8 14,6 47,9 17,8 49,9 16,3 46,9 14,1 46,2 13,5 41,1 12,0 Łódź 40,0 14,6 37,9 1 17,8 38,6 16,0 45,1 14,7 46,7 13,8 41,2 11,4 Poznań 53,7 14,7 60,1 "17,0 55,9 15,5 55,4 14,8 519 13,8 45,5 12,0 Wrocław 51,4 I 14,5 53,3 16,5 57,8 14,1 59,2 14,6 47,3 13,5 42,9 12,2a - mies.zkania b - izby Źródło: Spis po,,",zechny z 8 XII 1970.

5. Prrzys'Pieszona dynamika budownictwa m-tesz.kaJIlioweogo .(w znaczen!iu reprodukcji .rozszerzonej) była udz;iałem Wal1sZ:alwy już ,od lait pięćdzies;iątych, a dla poios-talych miast, .zwbszcza Wll"ocławia, z'a-częła się dopiero w latach s,ześćdziesliątylC'li Z przy,t,oczony,coh w Tbp.1i fi danych wyiniika" ż'e :najwięcej wyibur:w!1o miesz.kań w Łodz.i maz :w Wa:rszawie. W j.aki:!l1ś sitop,niu fakt ten moiŻ.na wytłumaczyć dużym 'W ty'C:'h miastaich ods,etkJj,em miest1::kań drobny,crh, jedi!1,o- względnie dwuizbowych, które technicznie "dojrzały" do likwidacji. Z drugiej strony zjawisko to jest nas'tępstwem r,z€'PrO'W,adzclIlych w tych .mias:ta-c:h xekons:tJrukcji urbanilStycznych, a więc porządkowania struktur przestrzennych. Kraków, Wrocław a zwłaszcza PO'lnań 1Il(),tow'ały 'z'!11acz.nie mniejs:zą w tej dzJiedz.mie dynamiJkę. Prawdopodobnie również dlatego, że przeciętna wartość substancji mieszkaniowej tych miast była - mimo wszystko - nieco wyższa niż Warszawy i Łodzi. :JlClIk było do pl"zerw.idzeni,a, najmni,ejsz,e opl"z,ec:iętne ,mies'Zkania mia:ł,a w 19!70 T.

Łódź, a mieszkania przeci<;tnie największe -- Poznań. W świetle tych szczegółów 'również i ten przypadek nie może stanowić I1iespodzianki. Mieszkania największe były w Poznani:u w budynkach wybudowanych przed 19UI ;T., a w IbudYlIlkaC'h <powstałych później :powierzchnie mies,zkań poznańls:kich są na ogół (z peWlIlymi wyjątkami w stosunku do Wrocławia) też dość wyraźnie większe. Poznań po prostli tradycyjnie preferuje takie mieszkan!a. Tak było nawet w latach 1961 - 1970, kiedy to idąc za centralnymi wskazaniami -- budowano w kraju mieszkania-klitki. Jest ll"Z€lczą :dną IUwai, IŻe :PITz,eciętJna :PQlw:ie:rzc'hnia izby była w 1'970 il'. dla

Edmund Krzymie'ń

.ogółu zasobów mioe.sz,ka'lliowych bardzo .podobna, z wyją,tkJiem .Wa,rszawy, gdzie Izba była prz1edętnie ,o przeszło ,1 m 2 mn.iejs.za.

Pr€ferowalnie m1es:ztkań ,małych ,nie .było wyra.zem upodobań P,ola'k6w, lecz wyini:kiiem z!''D'zumi:ałY'l;h dążeń do ;posiadania mieszkania I1Iawet ,niedużeg.o, al,e do wła,snej dys'pozycji. :Moma w.ięc przypuszczać, że .kiiedyś nadejdzi,e czals mieszkań większych. Posia-dall1:ie takiego mieszkatrria stanlie Isię zapleWllle wy,razem nie ty'k: oIbi'e:ktyw:nych dla danego czasu ,potrl7JeIb, ale również li Isymptomem prestiżu społecZ1!1le.

,sPRAW A TECHNICZNEGO WYPOSAZENIA MIESZKAŃ

TabeLa ,lO w.skazuj,e ,na iI'adykalne .zmiany, jlakioe zas'zły w tej .dZJj,edzimJi,e. Są O w)'1!'azem nie tylko zmian IW samym .teohnJi.cznym Sltall1dardz'j,e m.ieszkań, a,le chyba TÓwuoc?.eŚinłe dOlWodem dochlOdząceg,o - mimo wszystko - do głosu ,poSltępu cywilizacyjneo.

Tabela 10 MIESZKANIA W BUDYNKACH MIESZKALNYCH. WEDŁUG WYPOSAŻENIA W NIEKTÓRE INSTAlACJE W POW/lIZANIU Z OKRESEM BUDOWY DOMÓW (Stanna8 Xli 1970)

Okres budowy

Warszawa

Krak6w

Ł6dż

Pomań

Wrocław

A. Odsetki mieszkań z wodociągiem w stosunku do og61u mieszkań z danego okresu przed 1918 79,1 77,6 67,7 88,4 85,1 1918 - 1944 76,2 70,0 41,1 82,5 89,0 1945 - 1950 84,6 79,3 54,8 85,7 80,0 1951 - 1960 95,9 96,1 89,0 94,1 98,8 1961 - 1970 99,1 98,0 97,7 98.0 99,4

B. Odsetek mieszkań wyposażonych w ustępy splukiwane w stosunku do ogółu mieszkań z danego okresu przed 1918 54,5 51,4 25,4 41,9 46,1 1918 - 1944 60,5 58,5 21,0 59,4 74,8 1945 - 1950 77 ,8 72,9 42,4 74,9 64,2 1951 - 1960 94,6 95,0 87,4 92,3 95,7 1961 - 1970 98,7 97,6 97,4 97,4 97,3

C. Odsetek mieszkań wyposażonych w stałe ur"ądzenia kąpielowe w stosunku do og61u mieszkań z danego okresu przed 1918 26,9 36,5 1l,I 29,6 32,1 1918.1944 41,6 47,0 14,4 40,2 60,3 1945 - 1950 70,7 67,5 34,8 64,8 56,5 1951 - 1960 92,6 91,6 85,4 89,6 92,8 1961 - 1970 98,5 97,4 97,3 96,6 96,7

· Łącznie z mieszkaniami z tych budynk6w mieszkalnych, kt6re przynajmniej w połowie użytkowane były prze" go'.

podarstwa zbiorowe. Źr6dło: Spis pows"echny " 8 XII 1970.

Jakoś zupeł,nie 'nlie,poSltrzeŻJenie IpT,awdziwą r,ew,olucję 'przeszła w .tym w:z.ględzi,e zwłaszcZia ł..ódź .(T.abel-a' "111). W,skafu1lki .np. dla tzw. s;tałyc.h urządzeń kąpie},owych, .wł'aściwle dla budynkom mioeszikalnyc'h pochodzącYlc.h s;>r7Jed :UHe r. i z lat 1'9611 -11.970, są w !tym ,przypadku ll>l€słychaini,e wym{)'Wine ;i pouc.za1ące. ,sprawa tym bardziej .zasługuje na pod:kreśIenie, że wYŻJS'ze jaKości :rec'ru.'1iczne mie.szań - nie tylko zresztą w Łodzi - potrafiono przeforsować mimo prób spychania jakościowej strony mieszkań I1a plan dalszy. Warto boiem przypomnieć, że niektórym ludziom odpowiedzialnym za budownictwo mieszkaniowe marzyły się mieszkania typu raczej prymitywnego (np. ze wspólnym klozetem na klatce sChodowej). Zamiary takie spaliły jednak na szczęście na panewce.

Tabela 11 ODSETEK OGÓLNEJ LICZBY MIESZKAŃ WYPOSAŻONYCH W URZĄDZENIA TECHNICZNE

Miasto Rok I Wodociąg Ustęp Gaz z sieci Stale urządze- Centralne ognia kąpielowe rzewanie Warszawa 1960 I 74,3 63,4 53,6 50,3 44,7 1970 89,9 83,1 76,1 75,0 73,5 .Kr.lków 1960 67,7 55,0 55,5 44,1 27,3 1970 86,1 76,8 77,8 69,7 54,2 Łódź 1960 48,8 27,3 25,1 17,7 12,6 1970 71,2 51,4 57,3 44,3 41,2 Poznań 1960 79,0 53,5 67,1 41,0 21,3 1970 90,4 70,4 76,8 60,8 46,7 Wrocław 1960 78,4 55,5 79,1 38,9 16,3 I Kraj 1970 90,6 70;9 I 88,6 60,8 45,3 1960 55,4 35,6 33,7 26,0 13,2 1970 75,2 55,0 48,3 50,4 36,2

Źródlo: Spisy powszechne z lat 1960 i 1970.

Duży pastęp das1t,rzeg3,lny je:s't II'ów,n1eż W zakresi,e mp. ma:tedałowej j,a:kooci 6CJiam. ii .dachów. Budynki wZlł'l:ieione ,z malte.riałów :nie:tf'waly,ch (la>twa'PalnYlCh) były .planawa wyłączane z 'eksploaJtaC'j'L Tak była prz,ede IWszys,tkim w Wa:rszawie, Krakawie i Ladz'i, a w zn[jcznie rmni<ejlszy.m stopn:iu w 'Po.zmłlIli'U, gdzie :;:JTolblem tego rodzaju badynkó'.'T był skali raczej znikamej. Kwestia ta dla Wrocławia pr.zedstawiała g,ię jeszcze banlz,1ej ma,rgine:sawo I(Tabela il'2). , .

ZJMIANY W STRUKURZE WŁA:ScNo:SCIOWEJ BUDYNKo.W MIiESZK"'.LNYCH

Głównymi wła,śddelamj budy;DJków mieszkaJnych 'były, z:wŁasZ!a da li9150 X., r,a.dy lTharodowe ,(w pmkty;ce państw,a) li asoby prywatne. Zmiany, ja;kie w dziedzinie tej zalszły w !akresie mink'nych Jat, ,polegają ,prz,ede wszysltkiim .na silnym

Tabela 12

ODSETKI /JUDYNKÓW O 5CIANACH Z MATERIAŁU PALNEGO

Rok

Warszawa Kraków Łód.i: Poznań Wroclaw a I b a I b a I b a I b a I b 46 2221 22,3 209121 20,3 34 0031 29,7 18117 1 5,7 18 3441 3,5 47 812 16,9 22 866 15,3 34 445 24,1 21 383 3,9 21164 3,4 1970a - liczba budynków ogółem b - % budynków o palnym materiale ścian Źródlo: Spisy powszechne z lat 1960 i 1970.

przyraście lkzby mieszkiłń .spółdzielczych. Już .bawiem w latach sześćdziesiątych spółdrielcza forma wh,sności Imieszkań stała s'ię w ,gaspada["'ce IITI,Leszkamawej ęLemente.m decydującym 3. .I 'ten Ifakt stam.oWli ,za'powiedź (na ;y,az.iJe nie.stety .tylko. mpawiedź) zmian .m. in. w dotychczasowym systemi.e ,as.tr,ego il1lieraz limitowania pawier;zchini użytkawej .mieszkania. !przypadającej lTha przeciętnego. l'a,k.'akml.

3 W uchwa'le Plenum Ko.mitetu Cenltr:aliIleg,a Pa'liskiej Zjednoczonej Parti.i Rabotniczej z g,rud.n1a 119'71 'r. c.zy,tamy: ,pamL1'l:ującą !formą budowntctwa w bieżącej pięc,L(}l:altce IpaW1in,no !być budO'wn,ktwo s.półdziekze" oraz: ,,II'la'leży ,SltWOTZYĆ korzys,tniejsze W!a:rurrki. w:ysoki,p'.go razwoju ,indywidualnego. ibudow.nictwa mioes:niawega"

Edmund K1'zymień

BUDYNKI MIESZKALNE WEDŁUG LICZBY PIĘTER (w procentach do ogólu budynków)

Tabela IJ

I I Budynki Miasto Rok I I I 7-piętrowe parterowe I - 2 - piętrowe 3 - 6-piętrowe i wyższe Warszawa 1960 63,3 25,7 10,6 I 0,3 1970 54,8 30,7 12,3 2,0 Kraków 1960 63,3 24,9 11,7 0,1 1970 58,0 28,0 13,2 0,7 Łódź 1960 62,6 27,5 9,8 0,0 1970 59,9 27,3 12,4 0,3 Poznań 1960 43,2 39,7 17,0 - 1970 34,S 44,8 20,2 0,3 Wrocław 1960 28,0 48 ,fi 23,3 - 1970 22,8 51,2 24,9 1,0

Źródlo: Spisy powszechne z lat 1960 i 1970.

Rok

GŁÓ WNE FORMY WŁASNO.{:CI MIESZKAŃ.

Tabela 14

I Liczba mieszkań I W odsetkach ogółu mieszkań ogółem rady narodowe I spółdziełczość I osoby prywatne I Miasto . Warszawa 1970 1960 ł970 1960 1970 1960 1970 1960 1970

Kraków

Łódż

Poznań

Wrocław 405 658 112885 153 203 201 38 I 237 107 86 453 112 543 99 845 126 896

54,7 49,6 30,9 32,2 56,8 54,0 24,1 25,2 80,9 65,6

5,7 22,9 1,1 17,3 0,9 14,8 3,5 18,9 2,1 13,6

28,8 15,0 59,2 40,0 37,9 27,7 61,7 46,6 9,3 9,2

. Operujemy pojęciem mieszkań a nie budynków, gdyż w ten sposób uzyskujemy pełniejszy obraz rzeczywistości (co innego budynek czynszowy, a co innego domek jednorodzinny). Liczby mieszkań podajemy za Głównym Urzędem Statystycznym, choć znów różnią się one od tych, które wykazano wyżej. Przyczyna tkwi w metodzie liczenia. Odnośno różnice nie mają tu jednak istotnego znaczenia. Źródło: Spisy powszechne z lat 1960 i 1970.

Rok

MIESZKANIA WYBUDOWANE W LATACH 197111972

Miasto I 1972 1971 1972 1971 1972 1971 1972 1971 1972

Warszawa

Kraków

Łódź

Poznań

Wrocław

I uspolecznione I

Mieszkania

II 384 14428 5092 5404 7663 8217 3631 4271 3158 3412

Źródło: ..Rocznik Statystyczny" 1973, s. 432.

Tabeła łSprywatne

I Przeciętna powierzchnia mieszkania oł . I nieuspołeczniousp ccznlonego nego 276 234 233 104 · 129 354 347 346 349

43,6 87,ł 43,4 84,5 44,7 89,0 46,8 95,1 42,4 8ł,O 42,8 85,4 46,4 92,7 45,6 93,4 44,8 98,7 44 100,3

. 31

Duj.e nad",ieje - zwłaszcza w IPozrn.aniu - 'Wiązano ,także :z rozwO'j.em budawni'C'twa j+ednmodzi:IJJnego. W zailcresd.e ,tym lIstn:iały nw pe,wno duże, c 1 hoć :w praktyce lIlieooslta'teczm:ie 'WyklOrzysJty,wane nTIOzl'iwośc,i. Na 'Przeszkodz:ie w ich uruc1hamia,rou stawały IIJIOtJory.czne :trudnośd w dziedzinie ,zaopatrmnia materliałowego,. terenów 'b''..ldowlany.oh oraz odjpoowiedniego kredy.tu balI1ko<wego. Mimo wszys;tlm, .pelrsp€k'tywy 'I'>oz'Woju !budownLatwa mieszkamowego Tys{J'Wały slię na .początku la't :siedemdziesiątych - .ogólnie - ;raczej pomyś,1JI!ie. Jeszcze w 1'97,3 (f. .o'kires 'Wyczeki:wlan1a nw s.półdzielcze mi.eszkan1e trwał w Poznan!iu pr'ze<:.iętIł1e ,około 'sześciu lat 4. ,W la;ta,oh 'Późniejszych zamiast poprawy maSltąpiło :w dZ'ied:zJinie 'tej wy.raŹlIle pog.oJ::szeni'e. Okres wy:cz'eikirwoal1lia na :s,półdzoie:lcze mJeszk:a,n;1e w:ydłużył się do dziesięciu, a ;nderaz i więcej Ialt. Dla,czelgo tak się stało? PI101bilem jest rzeczywiś,ai.e wysoce złaŹ/ony i to po obu Sltr.an.ach mieszka'I1iawego bi'1ansu. !Miejmy j,ed11a:k madZli,eję, ze uda ,się g.o mam szczegółow;i,ej wylświetlić iPl1zy !pomocy zamierzonej analizy wyników spisu 'POw6zec'lmego m:iesZ'k:ań, dokonanego 'W lThaszym kiraju 7 ,grudni:a 1978 x.

4 Dla niektórych może 0il1 Iwy:no&ić IIJIp. ,dwa lata, ,dla i'l1J1y,oh - w zależności od rodzaju, względnie pilności 7.g!aszanej potrzeby _. (formalnie) osiem i dziesięć lat_ (13 - 15 XI 1982 r.)

)/1' . \\ ". . ...' .. .:). .,.. .,. - .. .-.

'...1

..

.. "'Ii

.01;.'

.c.....,.::'"

...:- :. ') .;.:;.:-.: '1-":. ,,:"v-:\ '... .

, 1:'" ..."W......".' '.' .; ,.J "'

. 3

:...t .

sf. ::->:. l .. .

4 -.

::'J

.

.. ,.;.;. . y :.,

. .....

Dolna część hełmu prawego, osadzona na fundamencie .stropl,l wieży prawej, W dole, widok w ulicę Garbary w kierunku .Mostu Marchlewskiego (13, XI '11982). Zdjęcie Ryszarda Galowskiego