EDMUND KRZYMIEŃ ZMIANY W SYTUACJI MIESZKANIOWEJ POZNANIA W LATACH 1945 - 1980 (Studium porównawcze) Część 'PierlWsza Do w.sPt)ŁCZESNYCH p.r.oIblemó:w społecznych, ktre ni.gdy ;nie tracą na ak'tualnoości, naIeżą sprawy mieszkaIlli.owe. Ni-e ,ma bowiem 1a:kiego kraju ,na świecIe, który mógbby pcwiedzieć o sobi-e, ż,e ma swoją ogólną sytuację mLesZJk:ai!1Jiową cał.IDowicie uporządlmw.aną. Tak sprawy te wyglądają IW !PI'a.ktyce, mimo że zasoby mieszkanLo.we wz,rastają za'ró.w.no ,w ujęciu względnym 'jiruk li :tym bardziej w sensie ruboolUltnym. Ogólne 'Potrz,eby li aspir,acje mieszkanioOwe ludnoś'ci mają bowiem stałą tendencję do wyprzedzania możliwości ich pokrycia. W tym też zdaje się tkwić specyfika kiwestii m1eszkaniow 1 ej. Problem mieszkaniowy, który w sW)'1ch i.stotn)'1Ch ,tr,eślCiach slpołecznych listniał od n:ieparrLiętmyc;h czasów, nie :z.awsze miał !ran.gę problemu spz.kaniowe s,tawały s;ę jednymi z wielu, ,ktÓre trzeba było mieć na uwadz.e i odpowiednio J"ealiz1ow,ać. O pr,eferencjach dla :nich .obiektywnie nie mo,gło być' morwy. Fa.ktem jednak jeS1t, że zadanie zostało rw spo",ób .zas'adniczy :i .kompleksowy podjęte, i weszło w nurt ,>y:::tematycznej realizacji, choć sam problem daleki jest Edmund Krzymień od społecznie pożądanego 11ozWiiązanJia. 'Dotyczy to cai},egia !kraju, a 'IN tym największych ośrodków :mejskich: Warszawy, Kra:ka:w,a, Lodzi, Poznania t Wrocławia. Spróbujmy znaleźć odpowiedź :na PYltrunlie, jakiea radzaju z.miaJl1'Y zaszły w cią,gu ostatnich dz.iesJiąt,ek la:t 'W !Sytuacji ,mJi,e,szka{!1)i ' awej iBoznałnia, ,a :nas,tępnie liś:my, :iJe .mieszkania w 'Polsce są Ip,rzedęt'll'ie ma,łe. W praktyc,e ,oznacza o, rż.e w 'ogólnej liczbie mieszk.ań duży udz,iał mają mieszal!1:ia jedno- 'i dwui7i1>Dwe, i że równDcześnie niewielki jest odsetek mieszkań dużych, a więc np, pięciDizbowych i większych. Sytuację w tym względzie obrazuje Tabela 5. Tabela 5 MIESZKANIA JEDNO- I DWUIZBOWE ORAZ PIĘCIOIZBOWE I WIĘKSZE (w odsetkach) I Odsetki mieszkań (w stosunku do ogólu mieszkań) Miasto . jedno- i dwuizbowych I pięcioizbowych i większych I 1950 I 1960 I 1970 I 1950 I 1960 I 1970 Warszawa 70,7 61,2 51,5 2,8 2,6 3,6 Kraków 65,9 59,4 49,2 4,7 3,3 3,8 Łódź 80,0 75,6 55,5 2,3 1,9 2,6 Poznań 46,8 42,4 33,4 [0,7 10,5 11,9 Wrocław 44,3 43,3 39,5 8,5 6,8 9,1 Źródło: Spisy powszechne z lat 1950, 1960, 1970. Jak byŁO' do prz'ew:idze!1'La, łnajwję.cej mieszkań małych miały Łódź, WarszaWd i Kll"a:ków; s,t.os\.t.'1:kowo mni,ej: ,P'Dz.nań oj W;rocław. Dok,onywaJne zmiany w ,ogólne' struk,tu.rze mieszkaniDJWej działały na ,rzecz m,ieszań większych. Fakt ten uwidocz!I1H się w 'Pełni w 1'9.70 T.: Łódź i Warszaa .miały jesZiCze przewagę .mieszkańjeooC'- j dwuizbowych, .natomiasrt ozoSltlałe, a zwłaszcza Poznań, przesuwaly dość wyr.aŹinJ1e szalę ,s.wej Istruktury mieszkani.owej na k,or,zyść mie.szkań większh. T.enJde:ncjle do zwiększania swego udzi.ału miały -też mies'zIDa,nia największe. W łataoh 'Pięćdziesiątych ,dab 'Się zauważyć ucieczka od beg.o .rodzaju mieszkań i w JW!1isekwem.cj1i w 19<60 rr. ich udz:iał w ,ogólnej H.ezbie mieszkań byI :mniejszy niż Tabela 6 LUDNO(;Ć W MIESZKANIACH (w proce"tach do Dyólu ludności zajmującej mieszkania) Miasto I Rok I Przeciętne liczby osób na izbę II i mniej I - I 5 i wi ęcej 1,1 - 1,5 I 1,6 - 2,0 I 2,1 - 3,0 I 3,1 - 4,0 I 4,1 - 5,0 Warszawa 1960 18,8 25,0 28,1 I 17,3 6,4 2,7 1,6 1970 ]6,3 31,2 22,2 8,0 1,7 0,4 0,2 Kraków 1960 15,5 25,9 30,0 18,4 6,3 2,3 1,4 1970 25,6 32,7 27,7 10,5 2,4 0,7 0,3 Łódź 1960 15,5 18,4 27,1 20,2 lI,2 5,0 2,6 1970 31,3 28,5 23,7 II ,2 I 3,9 1,1 0,4 Poznań 1960 16,6 27,0 31,9 19,1 ],8 1,0 0,5 1970 28,7 33,2 26.0 10,0 1,6 0,4 0,2 Wrocław 1960 22,2 29,0 28,0 15,4 I ],7 1,1 0,6 1970 I 27,0 I 31,6 26,6 II ,6 2,4 0,6 0,2 Źródlo: Spisy powszechne z lat 1960 i 1970. ' W m50 i'. .Już jednak w 1.97{) r. st.any względne (wyjąt.ek Kraków), a tym barrdziej bezwzględne, oprze.kr,oczyły ,odpowiednie 'wielkośc,i 'z 1'950 .r. Okazuje się więc, że ogólna strukturra mieszkań również w aspekcie jJch wioelkoś,ci uległa kmzy"tnym, .a!czkolwi-ek 'W stosunku do 7.głaszanych ,potrze'b iI'a,C'zej powoLnym, z,mianom. SPRAWY MIESZKANIOWE W POWIĄZANIU Z WIEKIEM BUDY.KKOW MIESZKALNY,CHtM,ateTiały spisu powszechnego 7. 8 grudnia 19'70 r., ktÓofJe znalazły m. ,jjrl. wyraz w specjalnej publikacji Głównego Urzędu Statystycznego, stanowią szczególnie cenną informację na temat różnych aspektów mieszkaniowych widzianych w prze Tabela 7 MIESZKANIA W BUDYNKACH MIESZKALNYCH WEDŁUG OKRESU BUDOWY I STANU NA DZIEN8 XII 1970 Miasto I Mieszkań ! W budynkach wybudowanych w o oe;6łem I przed 1918 I 1918 - 1944 I 1945 - 1950 I 1951 - 1960 I Warszawa a 406056 29 264 103 450 31258 98 267 b 100% 7,2 25,5 7,7 24,2 Kraków a 153 626 36174 33 836 3825 29 582 b 100% 23,5 22,0 2,5 19,3 Łódź a 237 195 79435 61701 3703 24 234 b 100% 33,5 26,0 1,6 10,2 Poznań a 112 672 33 900 26 1I2 4365 17182 b 100% 30,0 23,2 3,9 15,3 Wrocljw a 127158 I 49814 32447 2198 9447 b 100% 39,2 25,5 1,8 7,4resie 1961 - 19 7.0 Inieustalonym 139503 4314 34,4 1,0 I 48 983 1230 31,9 0,8 66 569 1553 28,0 0,7 30 613 500 27,2 0,4 32 730 522 25,7 0,4a - liczby bezwzględne b - S truktura procentowa Edmund Krzymień krojach wieku budynkbw. Zasługują więc na szczególną uwagę. Zaczniemy od rozpatrzenia w takich przekrojach sprawy ogólnych zasobów mieszkaniowych 2. ,Z dalllych spisu ,możng wY.c;iąnąć m. in. It1ićlsitępująDe wnio.ski: 1. iNajmniejs.zą względną I:iczbę rni,es:zikań Ipocihodząch spr'zed 1'944 x. posada Warszawa. StaJn ten jes.t z ogólnie w.iadomyc'h względów naj zupełniej ,zTozul11liały. 2. Najwięcej :mieszkań fodse.tki) ,z tego c.zasu zachowało się - mimo wszystko we W'rodawiu. Jes't to fakt, k,tóry może stanowjć ,pewneg,o l'Odzaju niespodziankę. Trudno było miaJI1lowide, w zWliązku z ,gwał!t,OIWnymi :i długotrwałymi w tym mieście działaniami wojennymi w 1945 r., przypuszczać, że jeszcze w 1970 r. prawie 65 f1 /fI wszystikJ.ch .tamtejszych .m!,e$zk:ań to ,lokaJe pOtchodzące sprzed 1'944 ['o ',Drz.eba jedruak 'Pamiętać 10 !tym, .że buodow.nictw,o mi.eszkalllliowe we Wrocławiu, 'zwłas7.£za .do xloku 1'960, 'l'ozWii'jaro slię ,!nniej dyna.mkzn:i,e l11:iż w in.nY'ch miastach. Tabela 8 MIESZKANIA. ZBUDOWANE ORAZ ZLIKWIDOWANE WZGLĘDNIE WYBURZONE W LATACH 1961- 1970 W BUDYNKACH ZBUDOWANYCH DO 1961 R. Liczby wybudo- Liczby mieszkań wyburzonych % mieszkań wyMiasto wanych mieszkań w budynkach wy- burzonych do w latach 1961 - - 1970 budowanych wybudowanych do 1961 r. Warszawa 139 428 36 430 26,1 Kraków 48 922 8604 17,6 Łódź 66556 30 830 46,3 Poznań 30 578 4488 16,6 Wrocław 32 694 5643 17,3t ród 1'0: Spis powszecłmy z 1970 r. 3. W liczbach bezwzględnych najwięcej zasobów mieszkaniowych wybudowanych do 1944 r. miała Łódź, choć w ujęciu procentowym miała ich mniej niż Wrocław, gdyż tylko 59,2 f1 /fI. Tak się sprawy te przedstawiają, mimo że Łódź nie ucierpiała podczas działań wojennych. 4. Po=ń dysponoWiał w ,1'9,70 iI'. :stosunJ\jowo nd,eduży.m już udziałem tej sub1t.aJJJ!cji mieszkaI1liowej, ,któTa wybudow.ana wstała odo 1&44 r. Ta.k było, mimo że w mi.e,ŚiC'ie budowniotw() .rnie,s.zkaTI'i,owe Toz!Wijał.o s:ię 'W l;a'ta,ch ,1-9,45 - 1970 w tempie przeciętnie słabszym niż Dp. w Warszawie czy Krakowie, a nawet Łodzi. Dotyczy - to również procesu urba!1istYl'znego porządkowania miasta, połączonego z wyburzeniami zużytej sUbstancji miezkaniowej. Mimo takiego jednak kształtowania się tych procesów, udział starych zasobów mieszkaniowych, a więc tych wybudowanych przed rokiem \1945, był właśnie w Poznauiu mniejszy niż w Łodzi lub Krakowie. Na tle takich faktów można chyba dojść do wniosku, że zniszczenia budynków mieszkalnych wywołane działaniami woje{lnymi, które w 1945 r. rozgrywały się na ulicach miasta, były rzeczywiście duże i nie jest wykluczone, że mogły być one większe niż to się powszechnie sądzi na pOdstawie samych tylko szacunków wojelUlych szkód. Na sprawy te zwraca się tym bardziej uwagę, że Poznań. niekiedy bywa już dziś pomijany na listach polskich miast, które poważnie ucierpiały wskutek działań wojennych w 1945 r. 2 Ta,mże, zeszYlt 3. Liczby taJm wykazane są nieco d1l1ne .niż re, które wyika.zy;w,aJl10 wyżej, gdyż Główny Ur.ząd Statystyczny zas.tOls'ował łnną 'W 'tym przypadku metodę obliczeń. Skalla i>lościowr7Jed :UHe r. i z lat 1'9611 -11.970, są w !tym ,przypadku ll>l€słychaini,e wym{)'Wine ;i pouc.za1ące. ,sprawa tym bardziej .zasługuje na pod:kreśIenie, że wYŻJS'ze jaKości :rec'ru.'1iczne mie.szań - nie tylko zresztą w Łodzi - potrafiono przeforsować mimo prób spychania jakościowej strony mieszkań I1a plan dalszy. Warto boiem przypomnieć, że niektórym ludziom odpowiedzialnym za budownictwo mieszkaniowe marzyły się mieszkania typu raczej prymitywnego (np. ze wspólnym klozetem na klatce sChodowej). Zamiary takie spaliły jednak na szczęście na panewce. Tabela 11 ODSETEK OGÓLNEJ LICZBY MIESZKAŃ WYPOSAŻONYCH W URZĄDZENIA TECHNICZNE Miasto Rok I Wodociąg Ustęp Gaz z sieci Stale urządze- Centralne ognia kąpielowe rzewanie Warszawa 1960 I 74,3 63,4 53,6 50,3 44,7 1970 89,9 83,1 76,1 75,0 73,5 .Kr.lków 1960 67,7 55,0 55,5 44,1 27,3 1970 86,1 76,8 77,8 69,7 54,2 Łódź 1960 48,8 27,3 25,1 17,7 12,6 1970 71,2 51,4 57,3 44,3 41,2 Poznań 1960 79,0 53,5 67,1 41,0 21,3 1970 90,4 70,4 76,8 60,8 46,7 Wrocław 1960 78,4 55,5 79,1 38,9 16,3 I Kraj 1970 90,6 70;9 I 88,6 60,8 45,3 1960 55,4 35,6 33,7 26,0 13,2 1970 75,2 55,0 48,3 50,4 36,2 Źródlo: Spisy powszechne z lat 1960 i 1970. Duży pastęp das1t,rzeg3,lny je:s't II'ów,n1eż W zakresi,e mp. ma:tedałowej j,a:kooci 6CJiam. ii .dachów. Budynki wZlł'l:ieione ,z malte.riałów :nie:tf'waly,ch (la>twa'PalnYlCh) były .planawa wyłączane z 'eksploaJtaC'j'L Tak była prz,ede IWszys,tkim w Wa:rszawie, Krakawie i Ladz'i, a w zn[jcznie rmnioz'Woju !budownLatwa mieszkamowego Tys{J'Wały slię na .początku la't :siedemdziesiątych - .ogólnie - ;raczej pomyś,1JI!ie. Jeszcze w 1'97,3 (f. .o'kires 'Wyczeki:wlan1a nw s.półdzielcze mi.eszkan1e trwał w Poznan!iu pr'ze<:.iętIł1e ,około 'sześciu lat 4. ,W la;ta,oh 'Późniejszych zamiast poprawy maSltąpiło :w dZ'ied:zJinie 'tej wy.raŹlIle pog.oJ::szeni'e. Okres wy:cz'eikirwoal1lia na :s,półdzoie:lcze mJeszk:a,n;1e w:ydłużył się do dziesięciu, a ;nderaz i więcej Ialt. Dla,czelgo tak się stało? PI101bilem jest rzeczywiś,ai.e wysoce złaŹ/ony i to po obu Sltr.an.ach mieszka'I1iawego bi'1ansu. !Miejmy j,ed11a:k madZli,eję, ze uda ,się g.o mam szczegółow;i,ej wylświetlić iPl1zy !pomocy zamierzonej analizy wyników spisu 'POw6zec'lmego m:iesZ'k:ań, dokonanego 'W lThaszym kiraju 7 ,grudni:a 1978 x. 4 Dla niektórych może 0il1 Iwy:no&ić IIJIp. ,dwa lata, ,dla i'l1J1y,oh - w zależności od rodzaju, względnie pilności 7.g!aszanej potrzeby _. (formalnie) osiem i dziesięć lat_ (13 - 15 XI 1982 r.) )/1' . \\ ". . ...' .. .:). .,.. .,. - .. .-. '...1 .. .. "'Ii .01;.' .c.....,.::'" ...:- :. ') .;.:;.:-.: '1-":. ,,:"v-:\ '... . , 1:'" ..."W......".' '.' .; ,.J "' . 3 :...t . sf. ::->:. l .. . 4 -. ::'J . .. ,.;.;. . y :., . ..... Dolna część hełmu prawego, osadzona na fundamencie .stropl,l wieży prawej, W dole, widok w ulicę Garbary w kierunku .Mostu Marchlewskiego (13, XI '11982). Zdjęcie Ryszarda Galowskiego