JAN KACZMAREK

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1981.07/09 R.49 Nr3

CHWALISZEWO (szkic monograficzny)

H ISTORIA ChwaJds,ewa iZJWIiązana jest ściśle rz. ll",ze'ką W<wtą. DzliJSliejsiza trasa pr,zez Chwalli;,ze'W1O d Wyspę T,wmską jest ,pradawną prlzepr-awą prl7Jez rzekę. Wyspa Chwaliszews'ka znana w 'wiekach XIII i XIV ja'ko Grabla Kapitulna była w PQsiadaniu Kapituły P,aznańskiej. Grobla została usypana [Pl"aw.dQpadobnie Qkoło połowy XIII iW. Ii w ,c,zęŚdi Izamies1Ja. Wse lDia 1io lZałocŻ.OOlY przed 1145 rokiem lkIośCli6! .palra:flilaWnY Ipad we,zwa(l1,iem św. Mdikiolaja za Zagór,zu d1a mil€\S'ZJla1ńców Ostl'lQwla, Zagórza i Grobl,i KapituLnej 1. W XIII ,w. istniał też ffiast łączący Groblę KapituLną z Wyspą Tumską. W Kronika,oh Bogufała II biskupa poznańskiega przepr<l.wa .przez Wamę przelb.iega !pcmiędzy Groblą Kapitulną a lewabr,zeŻllym Pozm.a'niem, zaś Kr,onika Marcma Galla, na tórą \powołuje się Adam NaI1uszewicz w HistQrii Narodu Polskiego" qpisuje waIkę Władysława II wyklętega przez bislropa JakJuba ze Znma, ze swymi braćmi, która toczyła się 10 mosty p,rowadzące na Ostrów. Wiadoma, że ,ad pałowy XIII w. tereny opołoż'ane na wschód od Warty nie .adpowiadały jruż potrzebom razwijającegQ się P,oz:nania i :że ad tego, czasu następuje rozlbudQlwa lewobrzeinego miasta. PI1zemysł I odstępuje Kap1tule Katedralnej połowę rzeki Wa,r,ty i 'P,rzYZlIlaje rozległe przY'w:ileje !poddanym biskupim w .zamiam za obs.zall"Y niezabudawalIle połQżone 'przy ,kaściele św. Gotarda 2. W 1253 r. Przemysł i Bogusław za zgadą BQgufała darowali miastu rZJekę Wartę na milę dmgi w górę i dół rzeki, ;z woLnością lowienJLa ll"yIb, sltawlial1lia młynów... W [Pl"lzywdleju tym me IWSpomnialIlla czy madanie ta rozciąga się na obY'dwa brzegi, C'Q stało się pr.zyczyną wieLowiekOowych zatargów pomiędzy miastem a Kapitułą. Z początkiem XV w. pojawia się nowa nazwa Grobili KapItulnej - Chwaliszewo, ,wywadząca się 'PTawdoPQdobnie 'OId radu Chwal1szewskich herbu Rala-Trąba ze wsi ChwaliJbogQlwo, wielce zasłużonych w tym okresie dla KapIltuły POZ/Ilań.skiej. Z PQczątkiem V w. ChwalLszewo staje się lIlajsil-niejszym .aŚ1'adkiem produkcyjnym prawobrzeimego POZJ18Jnia, wyŁoniło ,pOlka:fu1ą liczbę warsztatów rzemieślniczych i :zag;wziłQ lmnkurencją lewabrzeŻllemu miastu. W dakuffielIlta,ch z 1427 r. występuje jako miasto kapitulne 8. Szybki r07iwój był' SQlą w oku dla lewobrzeżnegQ Pó,mania, Ikt6['y sltale !procesował się z biskuJpem IQ [Pl"awQ ll"Y'bołówstwa na Warcie, Q mosty, dr.ogi czy też 00 ju.rysdykcję świętomarcwką. Toteż o wydanie !prawa 1dkacjd ChwaHszewa il"ooegu-ała się pom/iędzy Ka.piitwą a lewobrzeżnym P07JI1aJOJiem ,

. N o w a c k i J.: Dzieje Archidiecezji Pozna1i8kiej. T. II, Poznań 1964, s. 340.

I c! h Y b i ń s k i A.: Most ChWatt8zewski, "Kronika Miasta Poznania" R: 19114, s. 49.

I Codex dtplomattcua, T. V m 4'13, 1427 r., Ch1Vatt8Z8WO agger 8eu opptdium captłuU..

....

.,(

.,

- " >,:

.,...:"

'.

;p, : :

...:-: :::

"\ :.,} ;.:iI-.:

Jan Kaczmarek

","'->fII

'.'

I'

... :::'$"j

"t

',JI

:."",;

:.'*':.......>

">

;.<,«

;ł.':'

. x ,.";

.:. ;.: ...:.:::.:..

.' 1 " -"' , ' "J "

";"..:

""::.' ",:" .:

Most Bolesława Chrobrego Widok ma budynki Spółdzielni Robotniczej cd strony wschodniej. Zdjęcie wykonane rw 1938 1.".

Mcst Bolesława Chrobrego. W głębi Chwaliszewo wsp6łczesne

:

.ą:.. .

....

,:::,:,"'"'>'.=<:

.. II

I'za,cięta walka dy,plomatyozna. Miasta !paraliżowało ws,ze1lcie poc£zynarna czym,one w tym',kierunkIu ,pr,zez Kapitułę4. Cl.waliszewa otrzymała lokację na prawie magdebunskim nadaną pr,zez Wła,dysława Warneńczyka TZYIW.ilejem in VaTadino jeria 3 intra actavas assumptions Beatae MaTiae ViTginis w dniu 20 VIII 1444 I. Jest to dakument .peTgaminawy, .apatrwny niegdyś jedną pieczęcią, pa której pozostał tylk;a sznurek 'z fioletowego, różOowego i paHawega jedwabiu. Po stronie adresowej zamies2Jc7JOna jest !piętnasJtowi.ec1zna il1IataJtka - ,;pr'liUlleg)ium lappli!di Valischew.o" 5. W Jtym iOkIreslie iI1a Chwaliiszewie znajdowały się dwa kaściały: pod wezwaniem św. Barbary i św. Wawrzyńca. Kaściół św. Ba.rbary był kaściołem sukursalnym dla lwśdała św. Mik'ałaja na Za:górzu. Pier,wsza wzmianka 'o drewnianym :kościele św. .Barbary pachodzi z r.oku 1438. Przy lm,ściele znajdawał się spital dla ubogich i staTców. W 1455 <1". kanonik paznański Maciej Kraśniński powróciwszy z ielgrzymki do Jerozalimy wybudował w miejs,ce drewnianega kaścioła św. BarbaTY kościół mur.owany. Bislwp p07Jnański IAndr2Jej z Bnina nadał mu przywilejem erekcyj(l1ym IZ dnia 5 września 1455 I. warwa pM"afLalne, .MóTe iPos,iada ido lI".oku 1463, ,to ,znaczy .do chWiild <odbudowania Ikośeiała św. Mik,ałaja =iS'zczoneg.o .przez pożar. Od tega czasu Imściół św. Bar;ba,ry był jedp1ie kośc1ałem pomacniczym, którega uposażenie należało dla łrapituły katedralnej ,i stanawiły je niewielkie kwaty lokowane w różnych n'ierudiomaściach. K-ościół św. Barha,yy (I1ie !posiadał ża.dnych pamnik6w, jedynie na kamienra'Ch, z tórych był zbudowany, zaz,ndez l Oll1O wYSiok-ość i dalty wylewów War,ty 6. Po rozebraniu .kościoła 'w 1805 r. kamienie te oz oznaczeniami wylewów Warty zastały użyte da remontu k,ościoła św. Jana Jerazolimskiega. Obok k!ości.oła ,św. BaTbary znajdująceg.o .się po lewej stronie drogi chwaliszewskiej, tuż (I1ad samym korytem Warty, .zn,ajdował się szpital dla ub.ogich i choIfych. Qpieka l!1ad ubogimi należ ala do Kapituły 'P.oznań:skiej. Nowy murowany sizpital św. Barbary zosltał zbu:dawany w 1498 <1". W .szpitalu tym urządz.ono :kap]icę pod wezwallliem św. Dowty, dlateg.a też ws,pomma :się iten sz,piJtal !pod taką nazwą 7. NI8i.PI',zeCliw ooośctLola św. Barbalry stał mUlrowany ikościół św. WawIiZyńca. Był on pra,w.dapadoblnie dziełem biskupów lPaznańs.kich. Najsta.l1szy zapis dotyczący kośC'iała św. Wawrzyńca araz znajdującego się IpT'zy nim szpitala pochadzi z 1459 tr. li dotY'C.zy lega:tu Rafała .z Czechowa 8. Drog.a bieg)nąca z mostu na Warcie łączącego Garbary z Chwa'liszewem zabu

. Biskup wykQrzystując lokazję, jaka nadarzyła się w związku z wyp!!'awą kr6la Władysława przeciw Turcji, wysłał SWQich ['osł6w do króla na węgrzech, z prrośbą Q dokument 1ek,acyjv.Y dla Chwa1iszewa. Delegacja spotkała się z przychylnym przyjęciem przez króla Władyslawa, który w Iprzededniu ro"prawy z potęgą turecką nie ,chciał oomawiać prośbie Kapituły, bowiem jej znaczenie jako instytucji duchownej w pQlsce w tym ,okresie było znaczne. Kr61 polecił wystawić dokument lokacyjny dla' miasta Chwalisz,ewa w dniu 20 sierpnia 1444 r. .Boznań dowiedziawszy Się Q poselstwie zedstawicieli Kapituły na Węgry wysłał w ślad za nim swoich przedstawLcieli. Poselstwo miasta przybyło do kr6la Władysława już w pochodzie na Turk6w. I1osłowie przedstaw1i1i stanowsko miasta, po czym kTÓl polecił cofnąć nadany siedem dni wcześniej przlej IQkacyjny Chwaliszewa i zatwierdzić wszystkie prawa 1e,wQbrzeżnernu Poznaniowi. Le,cz do Kapituły dotarły już dokumenty lokacyjne i. utrzymała je, bo kr6l zginął na wyprawie wOjennej. . Łuk.a s z e w i c z J.: Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, Poznań 1832; CD T. V 1444 de 20 mensis Augusti, in Varadino. . Łuk a s z e w i c z J.: Krótki opis historyczny kościołów parafialnych w dawnej Dyecezy' Poznańskiej, s. 63.

7 Łuk a s z e w i c z J.: Krótki opis. . . i AC z 1426 -1427. Najwcześniejsze wzmianki o tym szpitalu pOChQdzą z ,1426 r. - ... magister M-athias P.a,czoszca hospitalarius dominarum libertinarwn de Vallchewo. . Łuk a s z e w i c z J.: Krótki opis... B. 66 - 67.

Jan Kaczmarekdowana była z obydwru s.tron padwójnym sze;regiem partewwych damków. Stąd ulica b1egnąca równolegle do Chwaliszewa ,z jego Iprawej stl'ony nosi nazwę Tylne.go Chwalis,zewa. Od Tylnego Chwaliszewa biegła w kieruIIIlm Wa,rty grobla zwana Czartor.ią, której nazwę mażemy wywadzić od niez.nanej ówcześnie rośliny porastającej br!z.egi WaI1ty w ,okoLicach jej darwnego orY'ta .ad&ielające.go Wyspę Chwaliszewską od wyspy Czart.orii 9. CzarrtoI'ia w :związku z zatargami .o rzekę Wa.rtę między miastem a Kapitułą została (I1a Zjoeździe w PIotrkowie w 1523 .r.

'pr:zYZl11ana przez Zygmunta III miastu.

Chwaliszewa ;pa otrzymaniu a:ktu ł-akacyjnego posiadało własmy ratusz z wieżą, iW1ZJl1Jiesiony Ipa lewej ISltrol1lie ChwalliSlzewa (I1a IWysok,aści '1lłicy Oiasn,ej, który w XVIII IW. z l alJTIJiel!1lLO(I1y z()IS'ta.ł na budynek m.iesz;kaJny. ROiZ!WÓj ChwaHs:zewa często był iP,l'z,erywamy p.rzez pOWlodzae, (pażary li epddemie. W XVI w. ChwaIliJszelWoa było nniastem posliadającym własny magistrat. W skład ana,SltraJtu chW1al 1 isrzewskJieg,a wchcYdrz:iLi piI1zedstawiCliele cechów rzemieślnJicrzych i 'kUjpCów, lZatWlie:!"IcWani prrzerz Kapi,tułę, !podobnie jaJk zat'WIierrdzane były wY'I"dk:d sąldowe. OhW1aldlS,ze;w.o w tym areslie posialda włalSne miejsce, straceń - slzubierncę. Wy,konywanie wy.roków należało da kata paz'nańskiego, któremu Chwaliisze,wa zaj,ego usługi 'Płaciło 12 ,groszy roczmie. RozwojOWli rZeanDJosła d handlu iSpr,zyjały j-armarlki. Jeden :z. :nJch .odbywał się w dniu św. Pialtra i Pa,wła, a drugi w św. Miik,ałaja. Szybki rozwój rzemiasła i han. dlu na Chwaliszewie był niewygadny dla Pozmania. Cechy i mag,istralt Poznania I'Ozpoc,zęły walkę ekonamicZl11ą ;z Chwaliszewem, które zdobywał,o coraz większe znaczenIe ekon,amiczne. Powstała tu pierwsza 'w WJ.elk,apolsce księga.rnia, zało:iJaha ;przez Jama PatrurUsa w 1520 r. Irozprowadzająca ks'iążecz,kii da nabożeństw, ks-iążki s:zlkiolne W języku palskim i lI1iemiec,kim oraz mszały. Obak księga.rni Jan Petruus otworzył iJntI'oI.igatornię. Złoty :wIiek dla PoznanJia, a ,tym samYllTI dla ChwaHszew,a, !ta XVI li piemVisz.a ,pałowa XVII w. RJuch ha(l1dIawy z ,krajami IzachaooiJIni oraJZ ;pośrediniLatwio Baznania pomJiędzy wschodem i zachodem .spoiW'OIdow,ał, że Poznań stamął IW mędziie miast o naczeniu eu.ropejskim. Miasta .stał,a się /Ważnym .ośrodkiem ihandlu s!kórarmi i sumem. Rzemieśl!l1icy Chwalisewa nie ustępowali w rywali:zacji z Pozna(I1iem. W Chwaliszewie istniala tr 1 zyil1aście cechów: s,zewski, kaiPeluszrników (w skład kt6rego wchod:z:tli lpaśnicy, mieczawnicy i ślusarze), krawiecki, rzeźnicki, koł.odziejsa..jkowa.lIS,kd, Iryibacrlm I(W sikład cechu rybaClliego Iwchod:zJLli Iryjba,cy dnnych durysd)'lkcjli ikiośClielnycrh), 'bIałaslkÓImJków, jplIeka'r,zy, gI1zlebiendarrzy d łucznl1ków, ikJujpiecki, złam,ików, stalarzy (do którego 'dołączOna w 1590 r. organistów, introligaltor6w i r,zeŹJb'iarzy), miechawn'ików, 'który .ad 1641 r.złąc;z;any był z rYllTIarzami, siadlarzami, olstem1.ikami, rusZl11ikarzami, (I1aż;ownkaml .i paśnikami 10. Cechy odg1rywały .paważną .rolę w samm-ządzie Ohwaliszewa. Z agó1nej histardi cechów chwaHszewskich i ich udziału w 'OTga.ll1izacji miejskiej wymienić trzeba dekret Ka:rlituły z dnia 11 lipca 1558 r. mający ZI11aczen.ie padstawOowe dla uSltraju mi!łsrteerzka i dający mu ,duże uprawnienia samorządowe 11.

· CD, T V nr 395 r. '1424 - '" rubetum Czartor; CD, T. V nr 396 - . . . Cza['toryja.

I. Z a l e s k i T.: Bractwo krawieckie Chwatiszewskie, "Kronika Miasta Poznania", R. 1927 B. l; AC, Libr! privileglorum passim.

11 Na prośbę mieszczan chwaliszewskich wyra!oną przez starszych uchwaliła K,alpitula następUjący staltut: [...J "nasamprz6d aby starsi W'SZystich bractw rzemieślnik6w d kupców mield prawo samodzielnego wyboru lub mianowania dwóch prawych mę!6w z pośr6d mieszczan i poddanych posiesionat6w ChwaliBzewa wybranych tych lub mrianoa:nYCh podsadzą

4'

",i<\ lIii _ ..-. i\ - .....i 'Y,t_, -0.._,;. :-J..t

:;;;:.; ::;;::.. :;;:;. , ': ,l 11 '' JW

":,;;..:ł":'" .

..

\II' .,

- '. 1_ _"o "t' i:"' .' , " '",A" " ,"#'

'"

'l

"J

)& ,', ;':;1 ,- f' ," 'f .

,'A'" ; i ",'/łt , ' , H:'-'_ ,,' \ 'I i, ,1/

.-" , ,

.,f:!'

> ełt .

'Ił! ",

"""1 , .,:'ł 'fi'

." "' !\."ł,

. .' ,.:

, .. Ci ;,; >' .jA::/.

.v :-:, ....*

. ..

Widok na Chwaliszewo z Garbar. Na planie, fragment mostu. ZdJęcie wyklinane w 1927 cr". Obok: Ten sam fragment Chwallszewa ,sfotografowany w 1977 r.

JO-'

: "::., . , .

,*:

"J't"1 ił t fi - '<' ;.;.;' ','," IJ\ -,r ł

.

..<.:-....

;,i.

..-:_-

..

, L

-...".

"" '4

-'

:,..:.:: '"

<1[j

...

.::0.: .'#':'"

.-:<'

poszczególne bractwa po dwóch prokuratorowi prześwietnej ka-pituły na ten czas u['zędującemu, na -kartce pod pieczęcią bractwa, w tydzień !przed czasem wyboru burmistrza i rajców; z pośród ty,c'hże poddanych oS nie pośród inny-ch wybierze prokW'stor burmis,trza i rajców miasta. Dalej zezwolili (panowie z Kapituły), _aby w tym samym dniu w którym prokl/Iator wybiera burmistrza, starsi roku poprzedrniego wszystkich bractw (zależnie od tego, który zespół - comunitas jest w posiadaniu wójtostwa drogą kupna nabytego) - wybrali wójtem, kogo uważać będą za odpowiedzialnego dla Rzeczypospolitej".

Jan Kaczmarek

Najstarszy'TI nanY'm dokumentem bractwa cechowega na Chwaliszewie jest przywilej krt.la Zygmunta Starega, .nadany w Piatrkowie na sejmie walnym w dniu 18 lutego "25 r. '(Ha !bract.wa ikra'Wlieckiego. Przyrwdlejem tym :kir61 clwon:ił /krawców chwa1i;,ews,kich przed krzyrwdzącą polityką niektórych miast, kt6re nie dopU'szcz'lły krawców chwaliszewskich da swoich jarmarków i zezwalił prawadzić im hanielodzieżą własnego wyTobu na jarmarkach we wszystkich miastach palskich 12. Obolk mieszkańców Polak6w - katolików VI, XVII w. zaczynają osiedlać się na Chwaliszewie przybysze z różnych st:r'On Europy. W 1605 r. posiadają tu iIllUrOwall1C kamienice Ormianie lwowscy. W tym samym akresie otwor.zyli warsztaty figurek gipsowych przybysze z Wenecji. P.od koniec XVII w. handlują na ChwalisZlewie winem Grecy. Swaje w1nLarnie rposiadają: Tamasz Róża, Teodor Mokulewsld, Jerzy Szabelski 18. Szwedzi okupując Poznań w 1703 r. zniszczyli most ChwaliszewsIki z obawy przed zaatakowaniem ich od str.any Chwaliszewa. W celu zapewnienia komunikacji ;:JOmiędzy PoO'zll1aniem i Chwaliszewem wybudowano na wysokości dz,isiejszej ul. Cz utorii rt1ast łączący Chwaliszewo z GrabIą. Pt:dyktawane t'a zostało lepszymi ma7liwaściami obrony mostu łączącego Chwaliszewa z Groblą i Garbarami. Mast między G=barami i Groblą pOosiadał silne osz.aiu:owanie 14. .

ObOok zniszczeń spowardowanych wojnami w 1725 r. n1szczy Chwaliszewo huragan (1725), a w 1736 r. powódź, podczas kJtórej wa1a w kościele katedralnym sięgała ambO(l1Y. W 1761 r. odbudowano' anas,t Ch waliszews'ki oraz większość budynk6,w mieszkalnych 1. W dużej mierze do odbudOlWY Chwaliszewa przyczyniła się działalność P-oz.nańslkiej Komisji Dobrego POorządku.

W 1793 <r. Poznań przes:zedł pod panawan.ie pruskie. Jednym z pierwszych kroków nowych władców Paznania była likwidacja autonomicznych jednastek miejskich leżących wakół miasta. Tolerowana przez jaikiś czas samorząd Chwaliszewa, lct;óTy sprzeC'i.wiał się wytrwale inkorporacji. DOokO(l1aI1o jej jednak z dniem 23 czerwca 1800 Ir., ,a ,w dziewięć dni potem rozwiąza(l1o magistrat Chwaliszewa, nie :lIOzwiązano jednak cechów. Utrzymały .one u.stanawionych w 1798 r. ases,ar6w magistrackkh, Iktórych :zadaniem była kO(l1trola wszystkich czynności cechowych. Rzecz oczywista, że z chw.ilą z.,;es.ienia samorządu .miejskiego cechy straciły wpływy politYC7.i11e w mieście, ale i ich znaczenie zawodowe zostało osłaJb1ane przez prawadaws.two K,s.ięstwa Warszaws-kiego, wprowadzające wolnOość przemysłową. Ostatnim cechem :znie.s10(11ym w OhwaHszewie był cech szewski, który został ;rozwiązany w 1846 T. W pierwszych latach XIX s'tulecia zostały razebrane kaścioły św. Barbary (1804), a ,św. Wawrzyńca w kilka lat później 16. Z chwilą powstania Księstwa Warszawskiega Poznań stał się stolicą departamentu. W ,lmvietrriu 1807 r. 'odbyły się wybory da wła'dz m1ejs.kich 3parte na Konstytucji 3 Maja. W 1809 r. rozpoczęto budowę 1nOSltu Chwaliszewskiego. Zbudowany ll1ia dwóch pmyczó!lk;ach mUIDowany'ch li czterech trzyrzędowych ja r7Jmach, przetrwał do <roku 1878, Ikiedy to wybudawano nowy mast żelazny - kratowy. BTZegili Ibidem, s. l. 11 Ibidem, s. 4.

u M li n c h H.: Plany Poznania. Plan miasta z lat 1714 - 15 (kopia szwedzka), "Kronika .M1lasta Poznania", R. 193'1, s. 28.

11 Ibidem - kopia drezdeńska z 1772 r. Poznań miał w tym okresie 381 budynków, a Chwalisz ewo 1126. .1 Łuk a s z e w i c z J.: Krótki opis. .. T. II, S. 67.

:" . :':" "

......," "., "":?:J:<''''.':':'.

":,").: o",:

.. ';"",'" ,. ::-, ;..."'$.

..

,",.;.."

'>.

,

,... . ;.. i,'

'}:" ".

t:

,"....;:

'..7.;+.0] ..-", i.

..

: ,"",,"-,

--'- -:::.:: -

;..:.":.

-:.-:.'

':':'; -".

";.. "

tł b

''Lo ,< ,..,

..'::'::" $'

>1

. ,.."j..,oi<-'v.: Y--.7""x',:, 0':.:'. , != Ąfł-" -

: _, .:'>f.

...... ':...", :.:- - -' ,:5-;:4.. , ;,t::: .-.$':« ".

..:j':<.o>\.. .0:,;, :<tk "\_""jo' ,., i. .>.,..., ".'

-:-..$

'}:"

..;.....:.....

>..< '

':.oj

'),

'" ,'"

Ledzie rybackie przy Moście Chwaliszewskim. Zdjęcie wykonane :zimą 1925 r.

Wa::-ty 'Przy maście Chwaliszewskim już ,pod koniec XVIII w. zaczęta umacniać rnUTem. NastCjlpiło w związku z tym wzniesienie terenu OhwaEszewa zH1Iniejszające jednccześ,nie gr-oźbę .powodzi. Ch'Waliszew3 aż da kańca XIX w. utrzymało charakter miasteczka złożonego tprzeważrr:e z jedna.piętrowych kamieniczek ciągnących się ald jednega mostu d3 .dJ1Ugdega. W ,i1ku Iffiiescach 'ich łańcuch był ,przerywany, tam gdzie wąSlkie iZaułikii pTuwadziły d::J rGwnoległych ulic, a więc 'Venecjańskiej, Tyllnego Chwaliszewa, Czart::Jrii. Wzdłuż tr,zegu Warty biegły ulice Sienna i Bedna,rska z wylotem na TZf'kę. Pa lewej str'.:nie Chwaliszewa ulicę Wenecjańską z Chwaliszewem łąc.zyły: Oiasna, Mała, Targowa i Węglana. Wenecjairską 'z Wartą łączyła ul. Rzeczna araz BydlQCY Targ. Nad za'PasOowY'm .korytem WalI1ty ZJnajdowała ,się ul. F1iJsa,cza.

Dużą IDolę w życiu gC'SI'Jodarczym XIX-wiecZJnega Chwa1iszewa odg.rywał targ.

Mieścił się en }:>rzy wsh::Jdn;.m wylacie ul. Wenecjańskiej i pałączony był z ChwaEs'Zc-wem ulicą B:pdlęceg::J Targu. Cadzierll1ie tutaj odbywał się targ na by;dła, ow;::e, rogaciznę. Na tym targu w'O'pa,trywali się rzeźnicy ;z całego Po,znania. Targowica ta przetrwała do dni3 l marca 1900 'r. Sku,p żywca ,z.astał 'Przenie:icmy do wy.cudo'Wa.nej prozy Gar'Jamch rzeźni. Był ta dotkliwy cia.s ,dla .rzemieślników i szynkarzy, z ;któ.rych wielu Clpuśdło Chwaliszewo. Odtąd zaczynała się {;ino przekształcać w dz.ielnicę rabatniczą. Jedną ;z pierwszych ,kamienic w Ohwaliszewie był budynek Bol1L!1a pod numerem 48. Był O'n 'z:w.iastu.nem :innych czasów w ,zabudowie Chw,aliszewa. Okres ten miał w ,:pierwszim Idziesięcialeciu XX w. zmienić cha,rakter ChwaJi.szewa. Znikły wprawdrz.[' śJdy samorlzą'du miejs,kiego, .}edl1lak wśród ,luidności ChwaJiszewa rpoZJostało ciągle żywe poc"ZJucie odrębności w stas.unku ,do lewobrzeżnega Pa=ania. Całe

4 Kronika m. Poznania 3/1981

Jan Kaczmarek

Chwaliszewa ,zamieszkiwał ży,wfał szczerze polski. Właściciele domów, c,a drugi niemal, ta b. uc:zes'tni.k pawstań naradOowych z .lat 1848 lub 1863. W 1879 r. ism8Jrck przeforsawał w pariamencie rzeszy ustawę wyjątkową przeciw sacjalistam. Ruch rabatniczy JTIJUsiał 'Zejść do padziemia. Pewne ażywienie nastąpiło w 18801 .r., i}{;iedy do kraju przybyli Stanisław ,Mendelsan, M,aria Jankows,ka i Józef Jarus,1Jewsk:i. Dnia 15 marca 1881 r. :przybył do P.oznania Mardn Kasprzaok, .zamie.szkał na ChwaHszewie pod nr 63 i pr.zebywał tu do dnia 21 grudnia 1881 r. W tym ta l'ok:u w -oberżach Chwalis'Zewa odbywały 'się 1Jebirania .organizowane pro;ez działac,zy socjalistycznych. ' Ro.k 1880 zapisał się w historii Chwaliszewa dwoma ważnymi wyda,rzenianu.

30 liipoa ,altwarto !kolej .k:OI1ll1ą <od Dwarca CentmInega ,pzez Kpal!1lierę, ś'W. Ma["cin, plac W.olnaści, Nawą, Stary Rynek, Waźną, Chwaliszewa do Ka'teiliy, -oraz; przy ul. Wenecjańskiej pad nr. 6 - fabrykę cygar. Tutaj na placu po spalanych w 1879 il". zabudawaniach wzniesiona dwupiętrowy .budynek, a na jego zapleczu dwa .trzypiętrowe. Jeden z tych 'budynków został wynajęty prz,ez !kupca Leo KantOTawicza, ktÓTY Iprzeznaczył go na gor.zelnię, drugi wynajął kupiec Sal-omOll1 Krause na fabrykę cygar. Była 11;0 pierwsza na CbwaI.i'Szewie fabryka zatrudniająca kilkiuJdzlieslięcdu !robotników. Fabryka szybko się lrozwijała, Iwięc ,pa pa'l'U lata,ch Saamon Krause nabył magazyn wełniany :przy ul. Czartarii :pod nr. 4 i 5 17 , -odpowiedmo go plrzebudawał li przeniósł doń fabry.kę. Z chwilą iOtw,aJr'c:ia fa'brylkli cyga[" jej p,racawnicy rzaIażyli Bractwa Cygarników. W 1885 il". Bractwa występowa,Ia pod nazwą Zlig1ail"ettenaJr!beiter ,Biruderochaft. W 1887 r. w IOparcliu lO fabrykę Ka'I.IJSeo zawlązalIl<J spółkę Józef Fil"ie:dlaender, Szlej Gustaw, August Streich i Paweł Veil1zke. Odtąd fabryka cygar znajdowała się w trzech .budynkach .przy (I1arożniku uL Wenecjańskiej .i Bydlęcego Targu. Z chwilą atwarcia nowej fabryki Bractwa y_ galf'IJ:ików zwiększyła się a dalszych trzystu członków, nie licząc kilkudziesięciu IUcZII1iów, któ'I'zy przerz dwa lata pOobierali naukę zawadu. P.rzewodziło mu sześciu "herbOowych" iPows,tańcÓiw z roku ,1863. Bracha było solą w 101m pold.cjd, której 'pasterunek znajdował się pmy ul. Wenecjańskiej 10.

W .laltach 'asiemdziesdątyCh na czele bra:atwa stali: J.aIl1 KiróLikowskii ,(syn :zesłańca na Sybir), Stanisław Madalińskj i(uczestn:ik p.awstania z 1863 r.), Władysław Marawski, Teafil Skrzycki '(syn więźnia moabickiego i wete.ran Powstania z 1863 r.), MaksymIlian Sawiński i Antoni Wierzbdcki (ktÓrego ojca władze caTskie ścigały za udział w spisku anarchistów na życie 'cara) 18. Bractwa -otalczało opieką -wszystkich weteranów. Każdy 'z nich był codziennie gościem innega abywatela chwaliszewskiega. Np. Maciej Prochawski, Józef Noskowicz i Stanisław OfieTski gościli ich w pOlIliedziałki i ipiątki. I tak przez całe lata mieli ,najbiedniejs.i b. ,pawstańcy za,pe.wnio(l1e utrzY'illaJl1ie, nie jako żebracy, lec.z jalm członkowie rodzin. W 1887 r. w związku ze zniew.ażen,iem pawstańca i sybira.ka Kaspra Ławickiego przez palicję, doszła da zamieszek na Chwaliszewie 19.

17 Budynek ten rlostał rozebrany w 1957 r., a dawna fabryka cygar to dzisiejszy budynek przy ul. Czartaria 2. .. N o s k o w i c z M.: Poznańskie bractwo cygarnicze, Pierwsze ognisko 80cjaUstyczne W POznaniu 1880 - 1898.

II Przeciwko Maciejowi Prochowskiemu wytoczono sprawę karną za rzekomą zmowę z napastnikami i wywołanie zaburzenia krajowego. ,po dwumiesięcznym procesie uwolniono Prochowskiego nie udowodniwszy mu winy. Po tym starciu z policją bractwo roztoczyło nad byłymi powstańcami stra:!: ochronną, którą pelnili zwalniani rl fabryk w tym celu st.arsi, uczniowie. Cygarnicy wymierzali sami w !Wielu wypadkach spraw;.edUwość. I tak te:!: wymierzyli karę na polako:!:ercy nauczycielu Robercie Guttgemie, za zabicie w szkole. ucznia>

W 1890 r. 4 marca pad kierawnictwem Macieja Prochawskiega razpaczęta na Chwaliszewie p.rzygatO'wania da abchOodów l i 3 Maja. Na _ abchady i zebran'ie z tej akazji Bradwa Cygarników wynajęła salę Ma:rcelega Szymańskiego przy Starym RY;l1Ilru 44. Zebranie .ta ,adbyło 'slię dnia 4 maja, a p['zewodm.iczyLi Emil Sejfert i Władysław Morawski. Zebra(l1ie iI"azpoczęł,a się dwoma referatami - lPier'<)lszy iWygŁaSlił Edmund Buchwald !na Itemat b:ratniej !Spójni socjalis.tyc.znej, a Maciej P,rachowski na temat Konstytucji 3 Maja. Rozpoczęły się deklamacje wierszy_ W pewnym mamencie zebranie została ;przerwane !przez palicję. Rozpoczęła się bJ.jatyka. Do pam-ocy palicji przybyli żołnierze z Odwachu. Przywódców .zebrania aresztowa'!la. P'O dwóch miesiącach ,razpoczął się proces. W więzien'iu Władysław lVIoraws,ki rozchor,ował się (człanek bractwa i jega paeta) - :z.maJ'ł pa zwolnieniu z więzienia. Powstałych aresztowanych .zwalniona pa trzech miesiącach. Pagrzeb Marawskiega stał się manifestacją patriatyczną mieszkailców Chwaliszewa. Na kOll1Jdukt pagrzebawy napadła palicja, ,która zerwała wszys,tkie biała-czerwone wstęgi z wieńców. W ,k,iLka ma.es1ięcy Ipa .obchadach 3 Maja :wyjechał ,z Chwa.lisze'W,a będący du.s:zą całega Bractwa CygarIJJik6w dr Fryc Tea;plitz al-ias 'I1r,iczepldcz. W:k,rótc.e ,też 'przell11iesioOJo fabrykę cyga[' :z ul. Wenecjm1&kiej /IlJa Jeżyce. . W tym akres,ie Chwaliszewa stapniowa się :rozbudowuje. Wielkie wylewy Wa['ty w latach 1888 i 1899, prawGdując miHooawe straty, zwróciły 'Uwagę władz .państwawych i ,komuf1alnych na Chwaliszewa. Pawstał,a wiele projektów mających na celu za,pabież'enie padabinym wylewam. Wybrana da .realizacji jeden z '!lich, mający w swym założeniu skierOowanie głównega nurtu rzeki starym 'karytem między Chwaliszewem a Ostr'owem Tumskim, a .w ówczesnym k.orycie stwarzen.ie dużeg.o 'Portu rzeczneg.a. Razpaczęcie realizacji tega planu napatykała na .albrzymie trudnaści w związku z dużym kasztem, który według prajektu miał wynieść 3870000 marek 20. U.ruchamienilł w dniu 6 marca 1898 r. pierwszej .linii elektrycznyclI tramwajów, łąc-zącej Ka tedTę przez Chwaliszewa z dwarcem kalejowym, rozwa:rła na ,aście:rz wIata dla kankurencji rzemieślników Chwalisz ewa, których produkcja obliczana była na zaspakajenie patrzeb oj zamówień miejscOowej klienteli. Pa otwarciu linii tramwaj,owej l!TIoŻina był,a bez straty CizaSIU i rdłuiega chodzema ,zaopatrywać !Slię w najpatrzebniejSize artykuły w wielkich sklepach (I1a Starym Rynku czy teii; na placu Wilhelma dzisiaj Wal.naśc.i). Tramwaj i likwi!dacja targowiska była .datkliwym ciasem dla rzemieślników chwaliszewskich. Przez pew.ien c.zas pOdtrzymywała ich jes.wze wieś. Tędy 'Pze'Z Chwaliszewa ciągnęli w dni targOowe chłapi na targ na Starym Ry:n:ku. Oboik chłap6w pazastawał jeszc2ie jeden typ klieni!;eli, nie tak liczny, ale bardzo zamaŻonY. KHentami tymi 'byli księża prizyjeżdżający załatwiać różne sprawy w l!TI.ieście arcybiSkupa.

Jasia wojny. W 1888 roku wachmistrz policji Otto Brieger, zwany na Chwaliszewie Krwawy otto, zgwałcił nieletnią córkę Teodozji KUjawskiej, u której wynajmował mieszkanie. W wyniku doznanych obrażeń ofiara Briegera rzmarła. W sądzie rozegrała się komedia. Sąd ozekł, że oskarżony popełnił ten czyn w cl'1wilowym zamroczeniu i zwolnił go od kary. wachmistr:?: został wysłany do uzdrowska. Jeszcze pzed wy,jazdem otzymał zawiadomienie przekazane przez Teofila RUdnickiego, dorożkarza, o wydaniu na niego wyroku przez Bractwo. Po półrocznym .pobycie w anatorium Otto Bri€ger wrócił do ,Poznania. W połowie grudni,a 1889 r. rmlaleziono jego zwłoki na krze pod mostem Chwa1LszewSkim. Wieczorem tego samego dnia odkryto w korytarzu gmachu policji tobołek, zawier,ający ubranie Briegea. Rozpoczęto śledztwo, śc:iągnięto kryminologów z Berlina i Wrocławia, które po roku umorzono z powodU nlewykrycia winnych. tt C h y b i ń s k i A.: Rzeka Warta i jej znaczenie dla miasta poznania, "Kronika Miasta Poznania", R. 1923, s. 118, 133.

ł.

Jan Kaczmarek "I

. v.;.;.J!'">.....:...;,.

""'""

',""""" , -",

.. ;;ł: . .;ł r t, "t. ' ';.d

-I jM' '- :I "' "" 'C" ""! .

"'k.;';

. ";!

..

,,.

'-.

Jq: ,

'.;

..

.- :? ..>..

;;.?

ł-{":/

..::i../i,+.:;:.

.,"'- ' .o..<">oj: d

'"....'.. ....."....-..<r ' f,&., !

...:t

, '.

." ,. . .:

, '

"". .. '1.

;' r{;f '

:. .)

. _.: ."<t :

.:ih ,','

.r :)v,? . .__:; -"..<.' ....:." .

:.:, -."

;' ,l" :.

::! ":;:C

Tak wyg,lądało wejście do Drogerii Tumskiej w 1930 r.

a tak. . obecnie

.0:

:> ¥

Ił '. .,..,', ,,-...-9 n:- .

0,

... 1 I.

".r

..-. :;:,..':>X w' :<,,:

.r:'-"">.

\;) r ," -''":<!'''':':;' . :r-:"_ )/i.16 ::MI:.

d '

:.<'.:;;:.:;.

",.

's='*'":.& , -

., ,jj,, ." ., ,< M.. .">.

.. '...

' JitS " "-, ... --.-,",'-" -' ..

--.. :( ::;,;, - .

:$

-..{ --

'- . ,{: t ;::...,

, )'1\

""."" , , . . . m. .

..' .. .'. '.>: ,-,,C' '.'. .": m. ",'Ri.

. ','..l.::.._..

. .

Magistrat Poznania !podjął w 1919 r. starania o fundusze na kontynuowanie rozpoczętej 'Przed wojną świaltcwą regula'cji koryta Warty. W 1921 ["o rozebrano śluzę tumską, a przy Reducie Radziwiłła rozebrano zachodnie wały budując w tym miejscu ulicę. Celem zajęcia bezrobotnych 'padjęto w 1921 L pracę przy regulacji rzekii. W /Wyniku tych prac umocniono li .padwyższO(I1o wschodni brzeg Wyspy Chwaliszewskiej, a przy wale przeciwpowodziowym powstała nowa ulica o nazwie Nadbrzeżna. Rosnący .stale ruch przez Chwaliszewo w kierurrku Warszaw:\,. wywołał konieczność budowy nowego Imostu tumskiego. W sukurs przyszła wys-Oika fala powodziowa (I1a wiosnę w 1924 L. która .podmyła zachodni przyczółek mstu, w G1a.<;tępstwie ozego mest runął. Ruch Ikołowy w kierunku Wdrszawy prze!J.iestono na ul. Czarwrię. 13 września 1925 r. nastąpiło uroc'zyste otwarcie nowego mostu, któremu nadano imię Bolesława Chrabrego. Mimo szybkieg,o rozwoju Pozmania, powstania kilku znat:znych fabryk, nadal w wytwórczości powa:Z..'1ą rolę .odgrywało' rzemiosło, drobne za.kłady przemysłowe i oOgrom]Jie r.azdrohni.ony handel. Obok reprezentujących wysclki pczia,m przedsięhlorsltw handlowych, takich jak Gdański Dom Delikatesowy, B:Jlesław Leitgeber, rey też Stefan Kałamajski istniało wiele drobnych sklepów, dęsto w ,piwnicach. Na Chwaliszewie znajdowało się w tym o'kresie okoIo 150 sklE1PÓW, wars,zt2tÓ'W rzemieślniczych, restauracji, miodosytni, cuk:iemi... i zamieszkale było przez ak'Dła siedem tysięcy ludzi. Zabudowane była trzy- i czteropiętrawymi kamienicami, z Iktórych .da najbardziej o'kazałych zaliczyć trzeba nie istniejące dziś budynki, z których pierws'Zy z'!1ajodował się przy moście Chwaliszewskim, gdzie znajdowała się a'Pteka i następna własnOŚć Wojciecha Janozewskiega 'Pod nr 69, którą bła drogeria. Przy ulicy Siermej i Nadbrzeżnej z.najdował się duży budynek Spółdzielni Rabotniczej liczący trzynaście wejść i 'zamieszkały z wyjątkiem nr 12 przez r'Odziny robot.nicze. Pod numerem 12 mieściło się schranisko dla głu:::honiemych sier,ot ,i starców prowadwne priZez Siastry Elżbietanki. Liczne szynki, aberże, winiarnie zastępowały ludności Chwaliszewa całe życie kultru-alne. Dużym 'Powodzeniem cieszyła się oberża Pod Trzema Gwiaz,dami l mieszcząca .się pod nr 9 restauracja 'przybyłego z Bramna Ignacega S:Jwińskieg'O. Również pad względem zaopatrzenia w artylwły spożywcze i usługi Chwaliszewa było samowy.SitarClzalne. W pieczywo zaapatrywano się w licZiIlych piekarniach i cukierniach. W,śród piearzy największym uznaniem cieszyła się piekarnia Stanisława Wy,rębeckiega pod nr 69, Floriana PluC'ińskiego w budynku iIlr 27, Frarrciszka T{)miaka 'przy Chwaliszewie 7, Stanisława Faleń.skiega pad nr 48. Obok ;pieka:rzy naj'licz.niej ,reprezentowanym rzemłasłem było rzeźnictwa. Najle;lsze wyr'Oby wędliniarskie można był,a nabyć u Falkiewicza i Te.sckiega pod nr 7:3, abok nich swaje rzeźnickie warsztaty rzemieślnicze prawadzili mistrzowie: Andrzej Rataj, Leoo Zurkiewicz, Teafil Tecław, Ka:zi:nierz Komań.ski, Ma.rian Orga'l1ista, Piotr Lużyń.s'ki i Ant'ani Bila.now.ski. . Da największy,ch sklepów możemy zaliczyć Drogerię Tumską prawadzącą sprz:edaż wód mineralnych, chem.ikalii, mydeł, herbat chińs'k:ich, arawanowych, c.zekQlady, wim, ai!l1;ykułów chirurgiczhych .i technic'znych, aliwy, .sali b:\,'dlęcej .iJtp. Drugim potentatem chwal.iszews'kim był Wajciech Matczyński, właśdc.iel trzech sklepów koł.on:ialll1ych, jednego na ChwalislZewie 7/8, drugiega na Sródce, trzeciega na Głównej naprzeci.wko szk\i1ły. Swoje usługi aferawali z za:kresu: naprawy zegarków Włady.sław Wie'trzyński, s.z.e\v.s.twa Stanisław Ga6wiń.skli <Marz; Ww.dysław iFJilipawlic'Z, rrzeźbialfstwa F,ranoi.szeik Gaj;ny 'i Władysław T.r.ojanows,ki z ulicy Owocowej l. Stolarzy Ifrezent{)wał Sta

Jan Kaczmarek

..

--_._-.....:;.. "='-=--:---..__.

a,'

'-'):<1,.

,

'.._- ' ,"" 1!!"1t: . ..41!! 1 ..4 ; ........ - ...-....,3ł.... ."tf"J 11,,",łi!11Ioo.

. .1.-;-.,.,:",,. , ...i..t,,: lł..

<-t..c

.'

:.-.:.

M.

<"'Wm'"

.. .,,'

......:;...>.

""",.:.:

. '":'." .. ....::.

...,-:-.>:'-<:","<:.;..

:: ::::,,".

t kolejowy łączący gazownię z elektrownią. Zdjęcie wyko\Vidok z ul. C2artorla, na mos nane w 1935 r.

Ten sam f!'agment sfotografowany w 1977 r.

'"

, , .. ,<' -, -iiiif' .'.c _.. <,.: '.

.: ', '-,...

,>,

IQ',

..

<# .

....

..,__ m" j

__ I ' ł; :,! I,' i

. ...,,

-,:->y

/-:-.. .

.,.

Ul, Nadbrzetna Z widokiem ,na Zagórze

Fort Radziwlłłą__ Zdjęcie wykonane w 1930 r.

Zdjęcie wykonane w tym samym miejscu lecz w lutym 1977 L

-;.;.

f

',"

";<tfI

>:

Jan Kaczmareknislaw Lilbera, a :krawców Marian Hoppe i .Jan Prałat. Przychodzących na św.iat chwaliszewiaków przyjmowała akuszerka Francis'ZJka Lehmann mieszkająca 'pod nr 27. Oba.k .sklepów i warsztatów usługowych znajdowała się ,kilka zakładów produkcyjnych, z .którrych naawiększą była fabry.ka zapałek przy .ul. Wenecjańs'kiej maz przy tej samej ulicy wytwón1ia ekstraktów i wóde!k. Tutaj do większych zakładów zaliczyć trzeba również firmy "Energia" przy ul. Wenecjańskiej 6, filię firmy "Strzała" przy 'ul. WenecjaJ1skiej nr 5 oraz brawar produkujący lekkie piwa stołowe, mieszczący się przy Tylnym Chwaliszewie. Nastały la'ta hitleraws.kiej niedoli. W latach 1940 - 1944 prowadzona Dboty związ::me z regulacją koryta Warty. W związku z tym razebra-na zostab część wsch:>dniej zabudowy Chwaliszewa, poczynając ad mostu Bolesława Chrobrego .oraz ;rozpoczęto pra,O€ regulacyjne na starym korycie Warty, które mia}.o przyjąć główny nurt rzeki. Padcws walk a Cytadelę w 1945 r. ciasno zabudawane Chwalisze.wo uJe;:!;}.o zniszczeniu w ,dziewięćdz,iesięciu ,pr,acentach. Z ulicy Siennej pazostał fragmenf jednega budym:ku. P,o ulicach Bednarskiej, OwocOowej, Nadbr,zeżnej nie powstał żaden >ślad. Przy ChwaHszewie z około .dziewięćdziesięciu budynków zachowało się jedynie dz'iewięć i to w pe.wnym stopniu uszka'dzone. W pierwszej .kolej:naści wzniesione zostały pr,awizoryczne mas t y łączące ChwaLiszewo z Garrbarami i uJ. M,as.tową oraz Ostrawem Tumskim. Most łączący gaz'Ownrlę z elektrownią nie /Został już nigdy adbudawany. W związku ze iZnisZiC!Zenielill t'9II"ów 1u-amwajawych, ik,omuni'kację na ,trasie Chwaliszewa - Sr6d.ka li dalej da Głównej lutrlZymywały tlDalejbusy. W latach 1956 - 1960 ,poczynając od mostu Chwalirzewsrkiego wybuidawanych zostało wiele deimów Qlrarz p:J:d numerem 23 najł3Jdniejls'zy budynek, w ik'tóIrYIffi mieści się bbllioltelka. Zcrnie:1iła .się strultura s,połec'zna ludnOości ChwaHszewa. Radziny starrycrh c.hwalsrzewiakólw wYPTciWadziły się z criasnych mie3;;1ań do norw'1Ch na Ratajac'h lJ.uib Winogradadł- Z chwilą pliZ£prowadzenia nurtu Walrty nO!wY1:11 kory t e 'Y! za,tarła się w bły.skawi,clZJnyim tempie a:drębność Chwailslzewa ad lew.Oibrzeżne:go Poznania, w którym w tej chwiH slta!o się również ChwaHsz€\wo. Nie ma mCI,tu Chwal1zawsklie,go, po,d krtóu-ym tQlczył się walr!tlki nUlm rzeki, znilknęła Wyspa Chwalilszewska, lecz WlSZY,s'cy, którzy tutaj się urodzili i wy-ehiawali, z sentymentem wspaminają starą dz:iellnicę - Crhwahszew1O.

,,;