JAN KACZMAREK CHWALISZEWO (szkic monograficzny) H ISTORIA ChwaJds,ewa iZJWIiązana jest ściśle rz. ll",ze'ką W,: .,...:" '. ;p, : : ...:-: ::: "\ :.,} ;.:iI-.: Jan Kaczmarek ","'->fII '.' I' ... :::'$"j "t ',JI :."",; :.'*':.......> "> ;.<,« ;ł.':' . x ,."; .:. ;.: ...:.:::.:.. .' 1 " -"' , ' "J " ";"..: ""::.' ",:" .: Most Bolesława Chrobrego Widok ma budynki Spółdzielni Robotniczej cd strony wschodniej. Zdjęcie wykonane rw 1938 1.". Mcst Bolesława Chrobrego. W głębi Chwaliszewo wsp6łczesne : .ą:.. . .... ,:::,:,"'"'>'.=<: .. II I'za,cięta walka dy,plomatyozna. Miasta !paraliżowało ws,ze1lcie poc£zynarna czym,one w tym',kierunkIu ,pr,zez Kapitułę4. Cl.waliszewa otrzymała lokację na prawie magdebunskim nadaną pr,zez Wła,dysława Warneńczyka TZYIW.ilejem in VaTadino jeria 3 intra actavas assumptions Beatae MaTiae ViTginis w dniu 20 VIII 1444 I. Jest to dakument .peTgaminawy, .apatrwny niegdyś jedną pieczęcią, pa której pozostał tylk;a sznurek 'z fioletowego, różOowego i paHawega jedwabiu. Po stronie adresowej zamies2Jc7JOna jest !piętnasJtowi.ec1zna il1IataJtka - ,;pr'liUlleg)ium lappli!di Valischew.o" 5. W Jtym iOkIreslie iI1a Chwaliiszewie znajdowały się dwa kaściały: pod wezwaniem św. Barbary i św. Wawrzyńca. Kaściół św. Ba.rbary był kaściołem sukursalnym dla lwśdała św. Mik'ałaja na Za:górzu. Pier,wsza wzmianka 'o drewnianym :kościele św. .Barbary pachodzi z r.oku 1438. Przy lm,ściele znajdawał się spital dla ubogich i staTców. W 1455 <1". kanonik paznański Maciej Kraśniński powróciwszy z ielgrzymki do Jerozalimy wybudował w miejs,ce drewnianega kaścioła św. BarbaTY kościół mur.owany. Bislwp p07Jnański IAndr2Jej z Bnina nadał mu przywilejem erekcyj(l1ym IZ dnia 5 września 1455 I. warwa pM"afLalne, .MóTe iPos,iada ido lI".oku 1463, ,to ,znaczy .do chWiild ełt . 'Ił! ", """1 , .,:'ł 'fi' ." "' !\."ł, . .' ,.: , .. Ci ;,; >' .jA::/. .v :-:, ....* . .. Widok na Chwaliszewo z Garbar. Na planie, fragment mostu. ZdJęcie wyklinane w 1927 cr". Obok: Ten sam fragment Chwallszewa ,sfotografowany w 1977 r. JO-' : "::., . , . ,*: "J't"1 ił t fi - '<' ;.;.;' ','," IJ\ -,r ł . ..<.:-.... ;,i. ..-:_- .. , L -...". "" '4 -' :,..:.:: '" <1[j ... .::0.: .'#':'" .-:<' poszczególne bractwa po dwóch prokuratorowi prześwietnej ka-pituły na ten czas u['zędującemu, na -kartce pod pieczęcią bractwa, w tydzień !przed czasem wyboru burmistrza i rajców; z pośród ty,c'hże poddanych oS nie pośród inny-ch wybierze prokW'stor burmis,trza i rajców miasta. Dalej zezwolili (panowie z Kapituły), _aby w tym samym dniu w którym prokl/Iator wybiera burmistrza, starsi roku poprzedrniego wszystkich bractw (zależnie od tego, który zespół - comunitas jest w posiadaniu wójtostwa drogą kupna nabytego) - wybrali wójtem, kogo uważać będą za odpowiedzialnego dla Rzeczypospolitej". Jan Kaczmarek Najstarszy'TI nanY'm dokumentem bractwa cechowega na Chwaliszewie jest przywilej krt.la Zygmunta Starega, .nadany w Piatrkowie na sejmie walnym w dniu 18 lutego "25 r. '(Ha !bract.wa ikra'Wlieckiego. Przyrwdlejem tym :kir61 clwon:ił /krawców chwa1i;,ews,kich przed krzyrwdzącą polityką niektórych miast, kt6re nie dopU'szcz'lły krawców chwaliszewskich da swoich jarmarków i zezwalił prawadzić im hanielodzieżą własnego wyTobu na jarmarkach we wszystkich miastach palskich 12. Obolk mieszkańców Polak6w - katolików VI, XVII w. zaczynają osiedlać się na Chwaliszewie przybysze z różnych st:r'On Europy. W 1605 r. posiadają tu iIllUrOwall1C kamienice Ormianie lwowscy. W tym samym akresie otwor.zyli warsztaty figurek gipsowych przybysze z Wenecji. P.od koniec XVII w. handlują na ChwalisZlewie winem Grecy. Swaje w1nLarnie rposiadają: Tamasz Róża, Teodor Mokulewsld, Jerzy Szabelski 18. Szwedzi okupując Poznań w 1703 r. zniszczyli most ChwaliszewsIki z obawy przed zaatakowaniem ich od str.any Chwaliszewa. W celu zapewnienia komunikacji ;:JOmiędzy PoO'zll1aniem i Chwaliszewem wybudowano na wysokości dz,isiejszej ul. Cz utorii rt1ast łączący Chwaliszewo z GrabIą. Pt:dyktawane t'a zostało lepszymi ma7liwaściami obrony mostu łączącego Chwaliszewa z Groblą i Garbarami. Mast między G=barami i Groblą pOosiadał silne osz.aiu:owanie 14. . ObOok zniszczeń spowardowanych wojnami w 1725 r. n1szczy Chwaliszewo huragan (1725), a w 1736 r. powódź, podczas kJtórej wa1a w kościele katedralnym sięgała ambO(l1Y. W 1761 r. odbudowano' anas,t Ch waliszews'ki oraz większość budynk6,w mieszkalnych 1. W dużej mierze do odbudOlWY Chwaliszewa przyczyniła się działalność P-oz.nańslkiej Komisji Dobrego POorządku. W 1793 . , ,... . ;.. i,' '}:" ". t: ,"....;: '..7.;+.0] ..-", i. .. : ,"",,"-, --'- -:::.:: - ;..:.":. -:.-:.' ':':'; -". ";.. " tł b ''Lo ,< ,.., ..'::'::" $' >1 . ,.."j..,oi<-'v.: Y--.7""x',:, 0':.:'. , != Ąfł-" - : _, .:'>f. ...... ':...", :.:- - -' ,:5-;:4.. , ;,t::: .-.$':« ". ..:j':<.o>\.. .0:,;, :.,..., ".' -:-..$ '}:" ..;.....:..... >..< ' ':.oj '), '" ,'" Ledzie rybackie przy Moście Chwaliszewskim. Zdjęcie wykonane :zimą 1925 r. Wa::-ty 'Przy maście Chwaliszewskim już ,pod koniec XVIII w. zaczęta umacniać rnUTem. NastCjlpiło w związku z tym wzniesienie terenu OhwaEszewa zH1Iniejszające jednccześ,nie gr-oźbę .powodzi. Ch'Waliszew3 aż da kańca XIX w. utrzymało charakter miasteczka złożonego tprzeważrr:e z jedna.piętrowych kamieniczek ciągnących się ald jednega mostu d3 .dJ1Ugdega. W ,i1ku Iffiiescach 'ich łańcuch był ,przerywany, tam gdzie wąSlkie iZaułikii pTuwadziły d::J rGwnoległych ulic, a więc 'Venecjańskiej, Tyllnego Chwaliszewa, Czart::Jrii. Wzdłuż tr,zegu Warty biegły ulice Sienna i Bedna,rska z wylotem na TZf'kę. Pa lewej str'.:nie Chwaliszewa ulicę Wenecjańską z Chwaliszewem łąc.zyły: Oiasna, Mała, Targowa i Węglana. Wenecjairską 'z Wartą łączyła ul. Rzeczna araz BydlQCY Targ. Nad za'PasOowY'm .korytem WalI1ty ZJnajdowała ,się ul. F1iJsa,cza. Dużą IDolę w życiu gC'SI'Jodarczym XIX-wiecZJnega Chwa1iszewa odg.rywał targ. Mieścił się en }:>rzy wsh::Jdn;.m wylacie ul. Wenecjańskiej i pałączony był z ChwaEs'Zc-wem ulicą B:pdlęceg::J Targu. Cadzierll1ie tutaj odbywał się targ na by;dła, ow;::e, rogaciznę. Na tym targu w'O'pa,trywali się rzeźnicy ;z całego Po,znania. Targowica ta przetrwała do dni3 l marca 1900 'r. Sku,p żywca ,z.astał 'Przenie:icmy do wy.cudo'Wa.nej prozy Gar'Jamch rzeźni. Był ta dotkliwy cia.s ,dla .rzemieślników i szynkarzy, z ;któ.rych wielu Clpuśdło Chwaliszewo. Odtąd zaczynała się {;ino przekształcać w dz.ielnicę rabatniczą. Jedną ;z pierwszych ,kamienic w Ohwaliszewie był budynek Bol1L!1a pod numerem 48. Był O'n 'z:w.iastu.nem :innych czasów w ,zabudowie Chw,aliszewa. Okres ten miał w ,:pierwszim Idziesięcialeciu XX w. zmienić cha,rakter ChwaJi.szewa. Znikły wprawdrz.[' śJdy samorlzą'du miejs,kiego, .}edl1lak wśród ,luidności ChwaJiszewa rpoZJostało ciągle żywe poc"ZJucie odrębności w stas.unku ,do lewobrzeżnega Pa=ania. Całe 4 Kronika m. Poznania 3/1981 Jan Kaczmarek Chwaliszewa ,zamieszkiwał ży,wfał szczerze polski. Właściciele domów, c,a drugi niemal, ta b. uc:zes'tni.k pawstań naradOowych z .lat 1848 lub 1863. W 1879 r. ism8Jrck przeforsawał w pariamencie rzeszy ustawę wyjątkową przeciw sacjalistam. Ruch rabatniczy JTIJUsiał 'Zejść do padziemia. Pewne ażywienie nastąpiło w 18801 .r., i}{;iedy do kraju przybyli Stanisław ,Mendelsan, M,aria Jankows,ka i Józef Jarus,1Jewsk:i. Dnia 15 marca 1881 r. :przybył do P.oznania Mardn Kasprzaok, .zamie.szkał na ChwaHszewie pod nr 63 i pr.zebywał tu do dnia 21 grudnia 1881 r. W tym ta l'ok:u w -oberżach Chwalis'Zewa odbywały 'się 1Jebirania .organizowane pro;ez działac,zy socjalistycznych. ' Ro.k 1880 zapisał się w historii Chwaliszewa dwoma ważnymi wyda,rzenianu. 30 liipoa ,altwarto !kolej .k:OI1ll1ą W 1890 r. 4 marca pad kierawnictwem Macieja Prochawskiega razpaczęta na Chwaliszewie p.rzygatO'wania da abchOodów l i 3 Maja. Na _ abchady i zebran'ie z tej akazji Bradwa Cygarników wynajęła salę Ma:rcelega Szymańskiego przy Starym RY;l1Ilru 44. Zebranie .ta ,adbyło 'slię dnia 4 maja, a p['zewodm.iczyLi Emil Sejfert i Władysław Morawski. Zebra(l1ie iI"azpoczęł,a się dwoma referatami - lPier'<)lszy iWygŁaSlił Edmund Buchwald !na Itemat b:ratniej !Spójni socjalis.tyc.znej, a Maciej P,rachowski na temat Konstytucji 3 Maja. Rozpoczęły się deklamacje wierszy_ W pewnym mamencie zebranie została ;przerwane !przez palicję. Rozpoczęła się bJ.jatyka. Do pam-ocy palicji przybyli żołnierze z Odwachu. Przywódców .zebrania aresztowa'!la. P'O dwóch miesiącach ,razpoczął się proces. W więzien'iu Władysław lVIoraws,ki rozchor,ował się (człanek bractwa i jega paeta) - :z.maJ'ł pa zwolnieniu z więzienia. Powstałych aresztowanych .zwalniona pa trzech miesiącach. Pagrzeb Marawskiega stał się manifestacją patriatyczną mieszkailców Chwaliszewa. Na kOll1Jdukt pagrzebawy napadła palicja, ,która zerwała wszys,tkie biała-czerwone wstęgi z wieńców. W ,k,iLka ma.es1ięcy Ipa .obchadach 3 Maja :wyjechał ,z Chwa.lisze'W,a będący du.s:zą całega Bractwa CygarIJJik6w dr Fryc Tea;plitz al-ias 'I1r,iczepldcz. W:k,rótc.e ,też 'przell11iesioOJo fabrykę cyga[' :z ul. Wenecjm1&kiej /IlJa Jeżyce. . W tym akres,ie Chwaliszewa stapniowa się :rozbudowuje. Wielkie wylewy Wa['ty w latach 1888 i 1899, prawGdując miHooawe straty, zwróciły 'Uwagę władz .państwawych i ,komuf1alnych na Chwaliszewa. Pawstał,a wiele projektów mających na celu za,pabież'enie padabinym wylewam. Wybrana da .realizacji jeden z '!lich, mający w swym założeniu skierOowanie głównega nurtu rzeki starym 'karytem między Chwaliszewem a Ostr'owem Tumskim, a .w ówczesnym k.orycie stwarzen.ie dużeg.o 'Portu rzeczneg.a. Razpaczęcie realizacji tega planu napatykała na .albrzymie trudnaści w związku z dużym kasztem, który według prajektu miał wynieść 3870000 marek 20. U.ruchamienilł w dniu 6 marca 1898 r. pierwszej .linii elektrycznyclI tramwajów, łąc-zącej Ka tedTę przez Chwaliszewa z dwarcem kalejowym, rozwa:rła na ,aście:rz wIata dla kankurencji rzemieślników Chwalisz ewa, których produkcja obliczana była na zaspakajenie patrzeb oj zamówień miejscOowej klienteli. Pa otwarciu linii tramwaj,owej l!TIoŻina był,a bez straty CizaSIU i rdłuiega chodzema ,zaopatrywać !Slię w najpatrzebniejSize artykuły w wielkich sklepach (I1a Starym Rynku czy teii; na placu Wilhelma dzisiaj Wal.naśc.i). Tramwaj i likwi!dacja targowiska była .datkliwym ciasem dla rzemieślników chwaliszewskich. Przez pew.ien c.zas pOdtrzymywała ich jes.wze wieś. Tędy 'Pze'Z Chwaliszewa ciągnęli w dni targOowe chłapi na targ na Starym Ry:n:ku. Oboik chłap6w pazastawał jeszc2ie jeden typ klieni!;eli, nie tak liczny, ale bardzo zamaŻonY. KHentami tymi 'byli księża prizyjeżdżający załatwiać różne sprawy w l!TI.ieście arcybiSkupa. Jasia wojny. W 1888 roku wachmistrz policji Otto Brieger, zwany na Chwaliszewie Krwawy otto, zgwałcił nieletnią córkę Teodozji KUjawskiej, u której wynajmował mieszkanie. W wyniku doznanych obrażeń ofiara Briegera rzmarła. W sądzie rozegrała się komedia. Sąd ozekł, że oskarżony popełnił ten czyn w cl'1wilowym zamroczeniu i zwolnił go od kary. wachmistr:?: został wysłany do uzdrowska. Jeszcze pzed wy,jazdem otzymał zawiadomienie przekazane przez Teofila RUdnickiego, dorożkarza, o wydaniu na niego wyroku przez Bractwo. Po półrocznym .pobycie w anatorium Otto Bri€ger wrócił do ,Poznania. W połowie grudni,a 1889 r. rmlaleziono jego zwłoki na krze pod mostem Chwa1LszewSkim. Wieczorem tego samego dnia odkryto w korytarzu gmachu policji tobołek, zawier,ający ubranie Briegea. Rozpoczęto śledztwo, śc:iągnięto kryminologów z Berlina i Wrocławia, które po roku umorzono z powodU nlewykrycia winnych. tt C h y b i ń s k i A.: Rzeka Warta i jej znaczenie dla miasta poznania, "Kronika Miasta Poznania", R. 1923, s. 118, 133. ł. Jan Kaczmarek "I . v.;.;.J!'">.....:...;,. ""'"" ',""""" , -", .. ;;ł: . .;ł r t, "t. ' ';.d -I jM' '- :I "' "" 'C" ""! . "'k.;'; . ";! .. ,,. '-. Jq: , '.; .. .- :? ..>.. ;;.? ł-{":/ ..::i../i,+.:;:. .,"'- ' .o..<">oj: d '"....'.. ....."....-.. ¥ Ił '. .,..,', ,,-...-9 n:- . 0, ... 1 I. ".r ..-. :;:,..':>X w' :<,,: .r:'-"">. \;) r ," -''":. .. '... ' JitS " "-, ... --.-,",'-" -' .. --.. :( ::;,;, - . :$ -..{ -- '- . ,{: t ;::..., , )'1\ ""."" , , . . . m. . ..' .. .'. '.>: ,-,,C' '.'. .": m. ",'Ri. . ','..l.::.._.. . . Magistrat Poznania !podjął w 1919 r. starania o fundusze na kontynuowanie rozpoczętej 'Przed wojną świaltcwą regula'cji koryta Warty. W 1921 ["o rozebrano śluzę tumską, a przy Reducie Radziwiłła rozebrano zachodnie wały budując w tym miejscu ulicę. Celem zajęcia bezrobotnych 'padjęto w 1921 L pracę przy regulacji rzekii. W /Wyniku tych prac umocniono li .padwyższO(I1o wschodni brzeg Wyspy Chwaliszewskiej, a przy wale przeciwpowodziowym powstała nowa ulica o nazwie Nadbrzeżna. Rosnący .stale ruch przez Chwaliszewo w kierurrku Warszaw:\,. wywołał konieczność budowy nowego Imostu tumskiego. W sukurs przyszła wys-Oika fala powodziowa (I1a wiosnę w 1924 L. która .podmyła zachodni przyczółek mstu, w G1a.<;tępstwie ozego mest runął. Ruch Ikołowy w kierunku Wdrszawy prze!J.iestono na ul. Czarwrię. 13 września 1925 r. nastąpiło uroc'zyste otwarcie nowego mostu, któremu nadano imię Bolesława Chrabrego. Mimo szybkieg,o rozwoju Pozmania, powstania kilku znat:znych fabryk, nadal w wytwórczości powa:Z..'1ą rolę .odgrywało' rzemiosło, drobne za.kłady przemysłowe i oOgrom]Jie r.azdrohni.ony handel. Obok reprezentujących wysclki pczia,m przedsięhlorsltw handlowych, takich jak Gdański Dom Delikatesowy, B:Jlesław Leitgeber, rey też Stefan Kałamajski istniało wiele drobnych sklepów, dęsto w ,piwnicach. Na Chwaliszewie znajdowało się w tym o'kresie okoIo 150 sklE1PÓW, wars,zt2tÓ'W rzemieślniczych, restauracji, miodosytni, cuk:iemi... i zamieszkale było przez ak'Dła siedem tysięcy ludzi. Zabudowane była trzy- i czteropiętrawymi kamienicami, z Iktórych .da najbardziej o'kazałych zaliczyć trzeba nie istniejące dziś budynki, z których pierws'Zy z'!1ajodował się przy moście Chwaliszewskim, gdzie znajdowała się a'Pteka i następna własnOŚć Wojciecha Janozewskiega 'Pod nr 69, którą bła drogeria. Przy ulicy Siermej i Nadbrzeżnej z.najdował się duży budynek Spółdzielni Rabotniczej liczący trzynaście wejść i 'zamieszkały z wyjątkiem nr 12 przez r'Odziny robot.nicze. Pod numerem 12 mieściło się schranisko dla głu:::honiemych sier,ot ,i starców prowadwne priZez Siastry Elżbietanki. Liczne szynki, aberże, winiarnie zastępowały ludności Chwaliszewa całe życie kultru-alne. Dużym 'Powodzeniem cieszyła się oberża Pod Trzema Gwiaz,dami l mieszcząca .się pod nr 9 restauracja 'przybyłego z Bramna Ignacega S:Jwińskieg'O. Również pad względem zaopatrzenia w artylwły spożywcze i usługi Chwaliszewa było samowy.SitarClzalne. W pieczywo zaapatrywano się w licZiIlych piekarniach i cukierniach. W,śród piearzy największym uznaniem cieszyła się piekarnia Stanisława Wy,rębeckiega pod nr 69, Floriana PluC'ińskiego w budynku iIlr 27, Frarrciszka T{)miaka 'przy Chwaliszewie 7, Stanisława Faleń.skiega pad nr 48. Obok ;pieka:rzy naj'licz.niej ,reprezentowanym rzemłasłem było rzeźnictwa. Najle;lsze wyr'Oby wędliniarskie można był,a nabyć u Falkiewicza i Te.sckiega pod nr 7:3, abok nich swaje rzeźnickie warsztaty rzemieślnicze prawadzili mistrzowie: Andrzej Rataj, Leoo Zurkiewicz, Teafil Tecław, Ka:zi:nierz Komań.ski, Ma.rian Orga'l1ista, Piotr Lużyń.s'ki i Ant'ani Bila.now.ski. . Da największy,ch sklepów możemy zaliczyć Drogerię Tumską prawadzącą sprz:edaż wód mineralnych, chem.ikalii, mydeł, herbat chińs'k:ich, arawanowych, c.zekQlady, wim, ai!l1;ykułów chirurgiczhych .i technic'znych, aliwy, .sali b:\,'dlęcej .iJtp. Drugim potentatem chwal.iszews'kim był Wajciech Matczyński, właśdc.iel trzech sklepów koł.on:ialll1ych, jednego na ChwalislZewie 7/8, drugiega na Sródce, trzeciega na Głównej naprzeci.wko szk\i1ły. Swoje usługi aferawali z za:kresu: naprawy zegarków Włady.sław Wie'trzyński, s.z.e\v.s.twa Stanisław Ga6wiń.skli . """,.:.: . '":'." .. ....::. ...,-:-.>:'-<:","<:.;.. :: ::::,,". t kolejowy łączący gazownię z elektrownią. Zdjęcie wyko\Vidok z ul. C2artorla, na mos nane w 1935 r. Ten sam f!'agment sfotografowany w 1977 r. '" , , .. ,<' -, -iiiif' .'.c _.. <,.: '. .: ', '-,... ,>, IQ', .. <# . .... ..,__ m" j __ I ' ł; :,! I,' i . ...,, -,:->y /-:-.. . .,. Ul, Nadbrzetna Z widokiem ,na Zagórze Fort Radziwlłłą__ Zdjęcie wykonane w 1930 r. Zdjęcie wykonane w tym samym miejscu lecz w lutym 1977 L -;.;. f '," ";: Jan Kaczmareknislaw Lilbera, a :krawców Marian Hoppe i .Jan Prałat. Przychodzących na św.iat chwaliszewiaków przyjmowała akuszerka Francis'ZJka Lehmann mieszkająca 'pod nr 27. Oba.k .sklepów i warsztatów usługowych znajdowała się ,kilka zakładów produkcyjnych, z .którrych naawiększą była fabry.ka zapałek przy .ul. Wenecjańs'kiej maz przy tej samej ulicy wytwón1ia ekstraktów i wóde!k. Tutaj do większych zakładów zaliczyć trzeba również firmy "Energia" przy ul. Wenecjańskiej 6, filię firmy "Strzała" przy 'ul. WenecjaJ1skiej nr 5 oraz brawar produkujący lekkie piwa stołowe, mieszczący się przy Tylnym Chwaliszewie. Nastały la'ta hitleraws.kiej niedoli. W latach 1940 - 1944 prowadzona Dboty związ::me z regulacją koryta Warty. W związku z tym razebra-na zostab część wsch:>dniej zabudowy Chwaliszewa, poczynając ad mostu Bolesława Chrobrego .oraz ;rozpoczęto pra,O€ regulacyjne na starym korycie Warty, które mia}.o przyjąć główny nurt rzeki. Padcws walk a Cytadelę w 1945 r. ciasno zabudawane Chwalisze.wo uJe;:!;}.o zniszczeniu w ,dziewięćdz,iesięciu ,pr,acentach. Z ulicy Siennej pazostał fragmenf jednega budym:ku. P,o ulicach Bednarskiej, OwocOowej, Nadbr,zeżnej nie powstał żaden >ślad. Przy ChwaHszewie z około .dziewięćdziesięciu budynków zachowało się jedynie dz'iewięć i to w pe.wnym stopniu uszka'dzone. W pierwszej .kolej:naści wzniesione zostały pr,awizoryczne mas t y łączące ChwaLiszewo z Garrbarami i uJ. M,as.tową oraz Ostrawem Tumskim. Most łączący gaz'Ownrlę z elektrownią nie /Został już nigdy adbudawany. W związku ze iZnisZiC!Zenielill t'9II"ów 1u-amwajawych, ik,omuni'kację na ,trasie Chwaliszewa - Sr6d.ka li dalej da Głównej lutrlZymywały tlDalejbusy. W latach 1956 - 1960 ,poczynając od mostu Chwalirzewsrkiego wybuidawanych zostało wiele deimów Qlrarz p:J:d numerem 23 najł3Jdniejls'zy budynek, w ik'tóIrYIffi mieści się bbllioltelka. Zcrnie:1iła .się strultura s,połec'zna ludnOości ChwaHszewa. Radziny starrycrh c.hwalsrzewiakólw wYPTciWadziły się z criasnych mie3;;1ań do norw'1Ch na Ratajac'h lJ.uib Winogradadł- Z chwilą pliZ£prowadzenia nurtu Walrty nO!wY1:11 kory t e 'Y! za,tarła się w bły.skawi,clZJnyim tempie a:drębność Chwailslzewa ad lew.Oibrzeżne:go Poznania, w którym w tej chwiH slta!o się również ChwaHsz€\wo. Nie ma mCI,tu Chwal1zawsklie,go, po,d krtóu-ym tQlczył się walr!tlki nUlm rzeki, znilknęła Wyspa Chwalilszewska, lecz WlSZY,s'cy, którzy tutaj się urodzili i wy-ehiawali, z sentymentem wspaminają starą dz:iellnicę - Crhwahszew1O. ,,;