MARIAN

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1978.10/12 R.46 Nr4

TROCHOWSKI

MIĘDZYNARODOWE TARGI POZNAŃSKIE W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM (1921 - 1939)

PO ODZYSKANIU niepodległości państwowej, w sferach handlowych Poznania odczuwano silną potrzebę ożywienia życia gospodarczego, rozważano możliwości organizowania handlowych imprez typu targowego. Dążenia te, popierane przez zarząd Związku Towarzystw Kupieckich, już w styczniu 1920 r. doprowadziły do rozmów 7.

przedstawicielami władz miasta i finansjery na temat celowości urządzenia targów lub wystawy. Dla realizacji tych projektów decydujące znaczenie miał zjazd delegatów Związku Towarzystw Kupieckich, który odbył się w Poznaniu w daliach 20 i 21 marca 1920 r. Na zjeździe tym propozycję urządzenia targów przedstawił sekretarz zarządu Związku Edward Mazurkiewicz. Po dyskusji, w której nie brakowało również głosów przeciwnych, powzięto uchwałę, w której zlecono zarządowi Związku powołanie Komitetu Targu Poznańskiego, który miał się zająć organizacją imprezy. Po zjeździe przystąpiono do wykonania uchwały. Obok konferencji i wstępnych rozmów z Ministerstwem b. Dzielnicy Pruskiej, z Centralnym Związkiem Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów w Warszawie, pertaktowano często z prezydentem Poznania Jarogmiewem Drwęskim. Odniósł się on do projektu bardzo przychylnie'.

Znacznego poparcia sprawie zorganizowania Targu udzielił "Lewiatan" - Centralny Związek Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów, będący ekspozyturą zagranicznego kapitału monopolistycznego w Polsce. Zorganizowanie targu powierzono Komitetowi Wystawy składającemu się z czterdziestu czterech osób pod przewodnictwem Jarogniewa Drwęskiego. W skład Komitetu wchodzili przedstawiciele handlu, przemysłu, bankowości i sfer urzędowych. Na posiedzeniu Komitetu Wystawy w dniu 4 października 1920 r. zaproponował on nazwę targów "Kontrakty Poznańskie" z podtytułem "Wystawa wzorów przemysłu". Po dyskusji, która odbyła się na tym posiedzeniu, ustalono, że najbardziej zgodna z charakterem imprezy będzie nazwa "Targ Poznański" i ją też uznano za nazwę oficjal2 ną . Bardzo ważną rolę w utworzeniu Targu odegrały również organizacje społeczno-gospodarcze. Koła kupieckie były zainteresowane utworzeniem instytucji, która by zjednoczyła rozdrobniony rynek wewnętrzny. Przedsiębiorcy i finansiści widzieli w targach przede wszystkim znakomitą formę prezentacji towarów. Również kapitał obcy, który w znacznej większości opanował przemysł Polski, widział w targach możliwość dalszej penetracji rynku zbytu, na którym, dzięki brakom produkcji rodzimej, można swobodnie kształtować ceny hurtowe.

'4 Z i ó ł k o w s ki. Międrynarodowe Targi Poznańskie w przeszłości Zachodni", R. 1955, nr 5 - 6, s. 168. » , Księga Pamiątkowa Miasta Poznania. Poznań 1929, s. 657.

obecnie. "Przegląd

Troch owski

Edward Mazurkiewicz inicjator Międzynarodowych Targów Poznańskich *

Mieczysław Krzyżankiewicz dyrektor Międzynarodowych Targów Poznańskich od 19X) r.

Spośród członków Komitetu Wystawy wybrano obsadę Miejskiego Urzędu Targu Poznańskiego. Na pierwszym posiedzeniu Urząd powołał dyrektora Targu, którym został Mieczysław Krzyżankiewicz. Sprawował on tę funkcję do dnia 31 sierpnia 1939 r., a rozpoczął od organizacji Biura. Mieściło się ono w pawilonie przy głównym wejściu na Targi! Komitet Wystawy podzielił się ponadto na trzy podkomitety: Organizacyjny, Weryfikacyjny i Budowlany. Dzięki ich pracy, a także dzięki poparciu żywo zainteresowanych targami towarzystw przemysłowych i kupieckich, zdołano pokonać liczne przeszkody natury organizacyjnej i finansowej i dnia 28 maja 1921 r. otwarty został uroczyście I Targ Poznański. W prasie lokalnej tak opisywano przebieg uroczystości otwarcia: O godz. 9.30 zebrali się na placu wystawowym koło Wieży Górnośląskiej przedstawiciele ministerstwa Z p. Janta-Połczyńskim, Magistratu Z p. Prezydentem J. Drwęskim i Wiceprezydentem dr Kieda czem , rady miejskiej Z dr Mieczkowskim, Województwa Z p. Wojewodą dr Celich owskim , wojskowości Z gen. Raszewskim - na czele, J. M. p. Rektor Święcicki oraz reprezentanci prasy i sfer przemysłowo-handlowych.

Aktu otwarcia dokonał p. Prezydent Drwęski, po czym wygłosił przemówienie, w którym podkreśłił znaczenie Targu dła całej Polski, a Poznania w szczególności oraz dla rodzimego przemysłu i jego rozwoju. Następnie przemawiał p. B. Kasprowicz, który przypomniał poprzednią wystawę niemiecką dążącą do zabicia polskości, p. Radwan w" imieniu kupiectwa Z Królestwa i p. Mazurkiewicz prezes miejscowego Towarzystwa Kupieckiego. Następnie zebrani byli oprowadzeni po całej wystawie i informowani przez jej dyrektora dr Krzyzankieivicza 3. Warto dodać, że na uroczystym śniadaniu wydanym przez Magistrat z okazji otwarcia I Targu Poznańskiego przemawiali obok przedstawicieli władz polskich przedstawiciele państw sprzymierzonych i neutralnych, m. in. konsul hiszpański Granzow de la Ccrda, konsul węgierski dr Luis Alexy, konsul czeski. 1 Targ Poznański trwał jedenaście dni i zamknięty został w dniu 5 czerwca 1921 r.

Impreza odbywała się w kiepskich warunkach ekspozycyjnych. Eksponaty wyłożono w czterech odległych od siebie miejscach; przy Wieży Górnośląskiej (ul. Głogowska) oraz w szkołach powszechnych przy ulicach: Berwińskiego, Słowackiego i Różanejs "Głos Poranny" nr 146, 29 V 1921 r.

Ekspozycja targowa w latach 1921 - 1924, na planie miasta z roku 1929. Linia szafirowana wskazuje miejsca ekspozycji I Targu Poznańskiego w 1921 r.; linia czarna - miejsca ekspozycji II, III i IV Targu Poznańskiego (1922 - 1924)

Obok Wieży Górnośląskiej z funduszy miejskich wybudowano prowizoryczną szopę o powierzchni ok. 2000 m 2 . Rozebrano ją w 1922 r., a na jej miejscu zbudowano halę maszyn (1923). W celu zagospodarowania obszaru targowego Magistrat udzielił zezwolenia Bankowi Przemysłowców i Polskiemu Bankowi Handlowemu na wybudowanie dwóch pawilonów (każdy o powierzchni 1000 m 2 ), przeznaczonych na eksponaty przedsięDiorstw należących do obu banków. Projektantem pawilonów był inż. Adam Bailenstaedt. Równocześnie z tymi inwestycjami miasto przejęło fundację firmy Bolesław Kasprowicz z Gniezna, która dla pomieszczenia administracji Targów wybudowała pawilno-biurowiec przy głównym wejściu na Targi. Rozebrano go dopiero w 1926 r. 4 W latach 1921 - 1924 władze miejskie starały się skupić życie targowe w jednym zwartym kompleksie. Zdołano jednak tylko zmniejszyć liczbę terenów wystawowych z czterech do dwóch (1922). Główny znajdował się przy ul. Głogowskiej i obejmował Wieżę Górnośląską oraz pawilony: Banku Przemysłowców i Banku Handlowego, halę maszyn oraz budynek administracyjny. Ogółem było to 11 4000 m 2 powierzchni krytej. Drugi teren zajęty przez Targ Poznański znajdował się od 1922 r. na pi. Jarogniewa Drwęskiego (na terenie tym znajduje się obecnie dworzec autobusowy), gdzie przystosowano do celów wystawowych dwa drewniane spichlerze wojskowe o łącznej powierzchni 18 000 m 2 . Łączna powierzchnia użytkowa' Targów wynosiła zatem ok. 250 000 m\ w tym ok. 30 000 m 2 powierzchni kry t ej 5 . A 1922 r. zrezygnowano z powierzchni wystawowej w szkołach powszechnych. -* 4 J. Z i ó ł k o w s ki: Międzynarodowe Targi Poznańskie. . . , op. cit., s. 171.

5 T a m ż e, s. 172.

Marian

Troehowski

Pierwsze cztery imprezy targowe (1921 -1924) miały charakter krajowy z niewielkim tylko udziałem przedsiębiorstw zagranicznych z Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Francji, Niemiec, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Włoch 6 , które reprezentowane były w Polsce przez przedstawicieli - obywateli polskich. Eksponaty pochodzące z zagranicy stanowiły 0,22% w 1921 r. i 0,72% w 1922 r. ogółu eksponatów prezentowanych na Targach. Targ Poznański w tym okresie miał być - według założeń organizatorów - przeglądem krajowych sił wytwórczych, terenem, na którym miały się zacieśniać więzy gospodarcze między dzielnicami kraju, które ponad sto lat oddzielone były od siebie przez zaborców. Zamiar ten udało się w znacznym stopniu zrealizować (Tabele 1 i 2).

Tabela )

POCHODZENIE EKSPONATÓW POLSKICH W LATACH 1921 - 1923 (w procentach)

Lata 1 Pochodzenie eksponatów 1921 1922 1923 Polska zachodnia 46,95 51,07 51,00 b. Królestwo Kongresowe i kresy wschodnie 44,60 38,35 38,50 jMałopolska 8,23 9,86 10,00 Z zagranicy (reprezentanci polscy) 0,22 0,72 0,50

Źródło: J. Ziółkowski, Międzynarodowe Targi Poznańskie w przeszłości i obecnie, "Przegląd Zachodni" R. 1955, nr 5 - 6, s. 181 - 183.

Tabela 2

WYSTAWCY NA IV TARGU POZNAŃSKIM W 1924 R.

Pochodzenie wystawców

I U dział procentowy Wielkopolska i Pomorze 57,0 bj Królestwo Kongresowe Małopolska 1 33,0 Gdańsk I 5,0 Górny Śląsk 1 5,0

Źródło: J. Ziółkowski, Międzynarodowe Targi Poznańskie..., op. cit.

W miarę rozwoju Targów zwracano coraz baczniejszą uwagę na możliwości nawiązania kontaktów handlowych z zagranicą, obiecując sobie znaczne zyski i doceniając ich znaczenie dla ustabilizowania sytuacji ekonomicznej kraju. Uwidacznia się to szczególnie przy analizie struktury eksponatów na Targach (Tabela 3).

Tabela 3

PRZEMYSŁ POLSKI NA TARGU POZNAŃSKIM W LATACH 1921 - 1924 (w procentach)

Lata Rodzaj przemysłu 1921 1922 1923 1924 Włókienniczy, Konfekcyjny i Kuśnierski 20,23 15,59 14,00 Metalowy f 19,80 18,19 24,00 35,00 Chemiczny 11,22 14,96 12, lO 10,00 Papierniczy, Spożywczy i in. 48,75 51,26 49,90 55,00

Źródło: J. Ziółkowski, Międzynarodowe Targi Poznańskie..., op. cit.

8 IV Targ Poznański. Poznań 1924, s. 27.

Niewątpliwie na wzrost udziału branży metalowej w ekspozycji targowej wpłynął rozwój polskiego przemysłu, nie należy jednak tego przeceniać, gdyż właśnie w 1924 r. - mając na ogół zapewniony zbyt - zrezygnował z udziału w targach przemysł włókienniczy, który dotychczas reprezentowany był przez stosunkowo dużą liczbę eksponatów. Również liczba wystawców i zwiedzających szybko wzrastała. Na I Targ przybyło tysiąc dwieście wystawców, a w roku 1923 (III Targ) liczba ta przekroczyła dwa tysiące. Reprezentowali oni jednak głównie Poznań i Wielkopolskę (Tabela 4).

Tabela 4

LICZBA WYSTAWCÓW W LATACH 1921 - 1924

Rok Liczba wystawców Rok Liczba wystawców 1921 1200 1923 2000 1922 1750 1924 1850

Źródło: Księga Pamiqtkowa Miasta Poznania, Poznań 1929, s. 663.

o dużym zainteresowaniu, jakim cieszyły się Targi, świadczą również znaczne licz'by zwiedzających tereny wystawowe. W 1921 r. w ciągu dziewięciu dni imprezę zwiedziło czterdzieści tysięcy osób, a w 1923 r. ok. stu trzydziestu tysięcy osób, z tego faktycznych interesantów było ok. 80%. Na IV Targu obok kupców polskich pojawili się handlowcy i oficjalni przedstawiciele Czechosłowacji, Francji, Jugosławii, Łotwy, Niemiec, Rumunii, Szwajcarii i Szwecji. Można to już uznać za przejaw zainteresowania Targiem Poznańskim w Europie. W tym początkowym okresie działalności Targów, stały się one niejako czynnikiem antyinflacyjnym. Miały bowiem pośredni wpływ na realizację reformy walutowej. Reforma przewidywała ustalenie wartości złotego na podstawie cen hurtowych, a istotną funkcją Targów było przecież odgrywanie roli czynnika normatywnego przy tworzeniu cen rynkowych.

FORMA ORGANIZACYJNO-PRAWNA TARGÓW

N ajpierw starano się stworzyć z Targów spółkę akcyjną, lecz trudności związane z zebraniem odpowiednich funduszów uniemożliwiły realizację tego zamysłu. Przedstawiciele burżuazji nie chcieli lokować kapitałów w imprezie niezupełnie pewnej, gwarantującej zyski, a niechęć pokrywali "dobrymi radami", że instytucja targów powinna posiadać charakter "organizacji społecznej" a nie przedsiębiorstwa. .. przynoszącego zyski. Forma prawna Targu Poznańskiego ustalona została na podstawie uchwały Korporacji Miejskiej (tj. ówczesnego Magistratu i Rady Miejskiej) z dnia 24 października 1921 r. Targi uznano za przedsiębiorstwo miejskie, posiadające odrębny budżet, administrowane przez Miejski Urząd Targu Poznańskiego. Targi Poznańskie (aczkolwiek przedsiębiorstwo miejskie) były bezpośrednio zależne od Ministerstwa Przemysłu i Handlu, które organizację dorocznej imprezy uzależniało od swej aprobaty. W odczuciu Korporacji Miejskiej było to sprzeczne z zasadami właściciela przedsiębiorstwa. Dnia 28 lutego 1923 r. Rada Ministrów na wniosek ministra przemysłu i handlu zatwierdziła uchwałę Rady Miejskiej o corocznym urządzaniu Targów, a tym samym odpadła konieczność uzyskania co roku zgody na organizację imprezy targowej. Jako organ nadzorujący z ramienia Korporacji Miejskiej powołano na posiedzeniu

Marian Trochowski

Tereny Targowe (fragmenty) przed rokiem 1929. Jasne pasmo biegnące na ukos (na drugim planie), to dzisiejsza ul. Głogowska na odcinku od mostu Dworcowego do zbiegu z ul. Swief» czewskie"o. W głębi (od środka, ku prawej) budynki uniwersyteckie i dzisiejszy Paląc Kultury

Rady Miejskiej w dniu 28 marca 1923 r. trzynasto osobowa Deputację Targów w następującym składzie: przewodniczący - prezydent Miasta Cyryl Ratajski; reprezentanci Magistratu - radcy Władysław Robiński, Czesław Piechowski i Władysław Berkan; reprezentanci Rady Miejskiej - Stanisław Maciejewski, Stefan Cybichowski i Adam Ballenstaedt; reprezentanci kupiectwa - Kazimierz Ignatowicz, Władysław Thomas i Edward Mazurkiewicz; reprezentanci przemysłu - dr Kazimierz Rozmiarek, Ludomir Budzyński, Jan Zak i Bolesław Kasprowicz z Gniezna. U strój Targów został określony ostatecznie uchwałą Korporacji Miejskiej z dnia 16 maja 1928 r. Oto jej fragment: Paragraf 1, Deputacja Targów Poznańskich w Poznaniu (zwanych w niniejszym regulaminie w skrócie T. P.) składa się Z trzynastu członków, Z pośród których czterech deleguje Magistrat, dziewięciu wybiera Rada Miejska, w tym trzech na wniosek związków kupieckich i dalszych trzech na wniosek związków przemysłowych oraz rzemieślniczych. Przewodniczącym Deputacji T. P. jest Prezydent miasta wzgl. wskazany przez niego członek Magistratu [.. .j Paragraf 2. Do zakresu dzicłaria Deputacji należą: a) Ustalenie ogólnych zasad polityki gospodarczej T. P. z uwzględnieniem sytuacji gospodarczej Państwa i Miasta; b) Zestawienie budżetu i bilansu T. P. oraz przedkładanie ich Magistratowi do zatwierdzenia wraz Z odpowiednimi wnioskami; c) Wydatkowanie sum budżetem objętych na cele w budżecie określone; d) Opiniowanie spraw przedłożonych Deputacji przez Ma

gis tra i wzgl. występowanie Z wnioskami Z inicjatywy własnej; e) Ogólna administracja T. P. Ze względu na postanowienia konwencji międzynarodowej, zalecanej przez ówczesną Międzynarodową Izbę Handlową i akceptowanej przez rząd polski Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 listopada 1927 r., nastąpił podział targów na oficjalne - uznawane przez rząd - i prywatne. Znalazło to wyraz w postanowieniu ministra przemysłu i handlu Eugeniusza Kwiatkowskiego z dnia 12 marca 1928 r., który zatwierdził Targi Poznańskie zgodnie z prawną nomenklaturą międzynarodową jako ogólne i międzynarodowe. Tekst tego ważnego dla Targów dokumentu brzmi: Na podstawie art. 1 ustęp 1 i 4 oraz art. 8 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Z dnia 11 listopada 1927 r. o wystawach i targach gospodarczYch, udzielam niniejszYm w porozumieniu Z Ministrem Rolnictwa, Miejskiemu Urzędowi Targu Poznańskiego zezwolenia na urządzenie w Poznaniu w okresie czasu od 20 kwietnia do 20 maja każdego roku, ogólnych międzynarodowych targów gospodarczych pod nazwą "Targ Poznański' na warunkach następujących: 1) o każdej zmianie w organizacji i składzie Zarządu Targu Poznańskiego należy powiadomić ministerstwo Przemysłu i Handlu; 2) corocznie co najmniej na dziewięć miesięcy przed otwarciem Targu Poznańskiego należy podać do wiadomości Ministerstwa Przemysłu i Handlu termin otwarcia, czas trwania, regulamin i szczegółowy program Targu; 3) corocznie w terminie trzymiesięcznym po zakończeniu Targu Poznańskiego należy przedstawić Ministerstwu Przemysłu i Handlu szczegółowe sprawozdanie Z działalności Targu; 4) zezwolenie niniejsze nie obejmuje wystaw przemysłowo-rolniczo-handlowych, organizowanych w ramach corocznych terminów Targu Poznańskiego; na urządzenie tego rodzaju wystaw wymagane jest osobne zezwolenie władzy w myśl przepisów obowiązujących; 5) zezwolenia niniejszego udziela się az do odwołania. Na podstawie tego dokumentu Targom przysługiwało określenie "Foire officiellement reconnue" 7. Określenie to dawało Targom oparcie dyplomatyczne w dziedzinie gospodarczych funkcji, jakie spełniały na arenie międzynarodowej. Rok 1928 przyniósł Międzynarodowym Targom Poznańskim sukces dyplomatyczno-prawny. Weszły one mianowicie w skład utworzonego w 1926 r. w Mediolanie Związku Targów Międzynarodowych - Union des Foires Internationales. Na Kongresie Związku, który odbył się w Poznaniu w październiku 1930 r., przedstawiciele targów z dwudziestu pięciu miast przyjęli i podpisali statut tej organizacji. W latach 1930- 1939 jednym z członków zarządu Związku Targów Międzynarodowych był dyrektor Międzynarodowych Targów Poznańskich Stefan Ropp, co wskazuje na duże uznanie, jakim cieszyły się Targi Poznańskie na arenie międzynarodowej. Na przełomie lat 1937 - 1938 władze Międzynarodowych Targów Poznańskich stwierdziły, iż Powszechna Wystawa Krajowa, która odbyła się w 1929 r., miała również charakter Targów i dlatego można Międzynarodowym Targom Poznańskim w roku 1939 dać liczbę porządkową XVIII. W ten sposób została zachowana ciągłość poznańskiej imprezy targowej organizowanej od 1921 r.

PRZEKSZTAŁCENIE TARGÓW KRAJOWYCH W MIĘDZYNARODOWE

Stabilizacja światowego systemu kapitalistycznego przypadająca na lata 1925 - 1928 wywołała również w Polsce koniunkturalne ożywienie życia gospodarczego. Rozwój polskiej gospodarki przyczynił się do wzrostu zainteresowania kapitału zagranicznego polskim rynkiem zbytu. Aby uaktywnić wymianę handlową Polski z zagranicą,

'F. Stefański: 35-lecle Targów Poznańskich (1921-1956). "Kronika Miasta Poznania", R. 1951 - 1956, s. 146.

Marian

Trochowski

Stefan Ropp dyrektor Międzynarodowych Targów <Poznańskich w latach 1931 - 1939rząd Polski zatwierdził uchwałę Deputacji Targów Poznańskich z dnia 2 czerwca 1924 r., która nadała Targom Poznańskim w roku 1925 charakter międzynarodowy!l.

Przede wszystkim zlikwidowano istniejące do tej pory dwa tereny targowe i skupiono ekspozycję w jednym miejscu - przy ul. Głogowskiej. Aby zaspokoić zapotrzebowanie wystawców zagranicznych na powierzchnię ekspozycyjną, Zarząd Miejski wykupił pod koniec 1924 r. grunty przylegające do Wieży Górnośląskiej. Na nowo pozyskanych terenach wybudowano w 1925 r. tzw. Pałac Targowy o powierzchni 8160 m 2 oraz dom administracyjny z restauracją "Belweder" (oba budynki projektu inż. Stefana Cybichowskiego). W latach 1926 - 1927 wykonano główne wejście na tereny targowe ozdobione pylonami świetlnymi, postawiono wokół terenów betonowy parkan oraz wybrukowano wszystkie ulice wewnętrzne. Powierzchnia wystawowa była jednak ciągle nie wystarczająca. N a Targach w 1927 r. wykorzystano nawet pierwsze i drugie piętro budynku administracyjnego urządzając tam ekspozycję mebli. Pod koniec 1927 r. przystąpiono do dalszej zabudowy terenów, wznosząc na VIII Targi tzw. halę centralną o powierzchni 7200 m 2 9. N owe zadania i perspektywy otwierające się przed polskim handlem zagranicznym, a mianowicie: eksport węgla do Skandynawii, nawiązanie bezpośrednich stosunków handlowych z Austrią, Czechosłowacją i krajami bałkańskimi w wyniku wojny celnej z Niemcami 10 powodują, że wystawcy zagraniczni coraz liczniej uczestniczyli w Targach Poznańskich doceniając ich znaczenie dla rozwoju międzynarodowych obrotów towarowych i usługowych. Na V Targu Poznańskim (pierwszy o charakterze międzynarodowym) wystawcy zagraniczni stanowili 20,7/0 ogółu wystawców. Jednakże udział ich stale wzrastał. W 1928 r. doszedł już do 40%. W V i VI Targu Poznańskim oraz w VII Międzynarodowych Targach Poznańskich (w roku 1927 nastąpiła zmiana nazwy z Targu Poznańskiego na Międzynarodowe Targi Poznańskie) uczestniczyło po piętnaście państw, a w; VIII - siedemnaście, w tym zawsze cztery zamorskie. Przykładowo można tu wy* mienić takie państwa jak: Brazylia, Iran, Japonia, Stany Zjednoczone Ameryki Płn.,. Turcja. Świadczy to o zainteresowaniu Targami nie tylko w Europie, ale również i na innych kontynentach. Również od 1925 r. Targi Poznańskie pozyskały udział wielu przedsiębiorstw z innych dzielnic Polski. W tym bowiem czasie zmieniła się sytuacja na rynku i gdy

8 50 lat Międzynarodowych Targów Poznańskich. Wydawnictwa Handlu Zagranicznego, s. 6.

9 J. Z i ó ł k o w s ki: Międzynarodowe Targi Poznańskie. . . , op. cit., s. 172.

11 J. Z i ó ł k o w s ki: Rozwój Międzynarodowych Targów Poznańskich. "Handel Zagraniczny", H. 195», nr 5.

przedtem kupiec poszukiwał dostawcy, to obecnie krajowy przedsięborca. kapitalistyczny starał się o nowego klienta i utrzymanie starego, gdyż liczyć się musia! z konkurencją towaru importowanego z zagranicy. Wzrost liczby wystawców zagranicznych świadczy z jednej strony o wzrastającym znaczeniu Targów na międzynarodowym rynku handlowym, z drugiej jednak dowodził słabości polskiego przemysłu, majoryzowanego przez import towarów obcych, które tu znajdowały dogodny rynek zbytu. Nadal dominujące znaczenie posiadały wyroby przemysłu metalowego (39,72% w 1928 r.), głównie maszyny i narzędzia rolnicze. Stosunkowo słabe tranzakcje w porównaniu z innymi branżami zanotował pod koniec lat dwudziestych przemysł meblarski, którego rozwój hamował ogólny brak mieszkań. Przy enalizie udziału poszczególnych branż W Targach uderza jeszcze minimalna ilość eksponatów z branży materiałów budowlanych, które w 1928 r. na VIII Targach stanowiły tylko 0,79% ogółu wystawianych eksponatów. Po kilkuletnim okresie funkcjonowania instytucji targów międzynarodowych nastąpiło zahamowanie rozwoju, wywołane wielką depresją gospodarczą, datującą się od połowy 1929 r. Zniżkowa tendencja produkcji i pogorszenie wypłacalności wywarło katastrofalny wpływ na rolnictwo, powodując spadek cen na płody rolne, co w konsekwencji ograniczyło zdolność nabywczą wsi. Przemysł nie znajdując odbiorcy zmuszony był produkować na zapas, a następnie ograniczyć produkcję. Ogólny kryzys gospodarczy systemu kapitalistycznego był przyczyną zmniejszającego się udziału handlowców w targach.

Fragment ekspozycji samochodów w wlezy górnośląskiej na VI Międzynarodowych Targach Poznańskich (2 - 9 V 1926 r.)

Marian

Trochowski

W 1929 r. Międzynarodowe Targi Poznańskie nie odbyły się, gdyż tereny taigOjwe zajęła Powszechna Wystawa Krajowa, ukazująca dziesięcioletni dorobek państwa polskiego. Poza niewątpliwym sukcesem propagandowym Powszechna Wystawa Krajowa przyczyniła się do tego, że na terenach targowych wzniesiono szereg nowych trwałych obiektów. M. in. wybudowano Halę Ciężkiego Przemysłu przy ul. Głogowskiej oraz kompleks budynków o powierzchni 10 632 m 2 przy ul. Bukowskiej (obecnie Świerczewskiego). Poza nowymi obiektami, które wydatnie zwiększyły powierzchnię wystawową, dokonano również w związku z Powszechną Wystawą Krajową szeregu prac modernizacyjnych, które przyczyniły się do tego, że ekspozycja nabrała jednolitego kształtu i skomasowana została pod względem architektonicznym i przestrzennym w jeden logicznie ukształtowany kompleks. Władze miejskie partycypując w kosztach przebudowy terenów targowych przejęły na własność wszystkie nowe obiekty, które już w 1930 r. miały służyć IX Międzynarodowym Targom Poznańskim. Ogólnoświatowa depresja gospodarcza trwająca do 1933 r. musiała znaleźć odbicie w imprezach handlowych. Liczba wystawców zagranicznych w 1930 r. spadła w porównaniu z 1928 r. o 50%. Już na IX i X Targach (w latach 1930 i 1931) zmniejszyła się liczba krajów do szesnastu, na XI spadła do dziesięciu, a w 1933 r. wynosiła czternaście. Pomimo zmniejszenia się liczby uczestniczących w targach państw, obszar który zajmowała ekspozycja zagraniczna ulegał stałemu powiększaniu i wynosił na IX Targach około 25% całości, a na XII Targach - ponad 38%. Na tych ostatnich Targach wystawiły po raz pierwszy swe wyroby kraje egzotyczne: Francuska Afryka Równikowa, Algieria, Madagaskar, Tunis li. Te wszystkie dane wskazują, że Międzynarodowe Targi Poznańskie - mimo depresji gospodarczej - stawały się targami o coraz wyraźniejszym charakterze międzynarodowym i o coraz większym znaczeniu na arenie międzynarodowej. Dziesięciolecie Targów przypadło na okres największej depresji w kraju. Za urządzeniem targów w 1931 r. przemawiały jednak dwa poważne argumenty. Jeden z nich, to postanowienie statutu Związku Międzynarodowych Targów ustalające, że tym targam generalnym, które nie odbędą się kolejno dwa razy, odejmuje się uznane przez związek prawo używania nazwy "międzynarodowych". Wówczas odpada również możliwość uzyskania od szeregu państw zniżek kolejowych oraz starania się o poparcie rządów dla pozyskania udziału obcych państw lub zagranicznych grup wystawców na Targach Poznańskich. Drugi argument -. to załamanie się ciągłości Targów, które z racji Powszechnej Wystawy Krajowej nie odbyły się już w 1929 r., anieodbycie się ich po raz drugi poważnie zaciążyłoby na tradycji Międzynarodowych Targów Poznańskich 12.

W latach 1930 -1933 w strukturze towarowej ekspozycji targów nadal przeważał przemysł metalowo-maszynowy, natomiast pozostałe branże zajmowały podobne pozycje jak w latach 1925-1928. Jedynie przemysł spożywczy zwiększył ilość eksponatów do 24% i awansował na drugie miejsce. Wzrost udziału swoich wyrobów w ogólnej liczbie eksponatów zanotowały także branże włókiennicza i papiernicza. Wraz ze spożywczą stanowią one typowe branże artykułów konsumpcyjnych, które - jak z powyższego wynika - wykazują tendencję większej odporności na trudności związane z kryzysem gospodarczym. Zmniejszyły swój udział w Międzynarodowych Targach Poznańskich najbardziej dotknięte kryzysem grupy przemysłu, m. in. skórzany, odzieżowy i galanteryjny. Zmniejszył się również udział kupców hurtowych, a coraz

"W . E n g e l : Przeszłość, teraźniejszość i perspektywy Międrynarodowych Targów Poznańskich. "Kronika Miasta Poznania", R. 1981, nr 2, s, 25. " J. Z i ó ł k o w s ki. Międzynarodowe Targi Poznańskie ..., op. cit., s. 186.

więcej przedstawicieli przemysłu nawiązuje bezpośrednie kontakty z reprezentantami sprzedaży detalicznej. Można to wytłumaczyć kryzysowym spadkiem cen i popytu. W 1933 r., na XII Międzynarodowe Targi Poznańskie przybyła po raz pierwszy oficjalna misja handlowa Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W jej skład wchodzili m. in. przedstawiciele centrali handlowych powołanych do importu artykułów technicznych metalowych i obrabiarek. Zarysowały się poważne możliwości nawiązania ożywionych stosunków handlowych ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, które mogły wpłynąć na rozwój wielu działów polskiej gospodarki. Nie zostały one niestety wykorzystane, gdyż gospodarka polska znacznie uzależniona w tym czasie od mocodawców zagranicznych nie potrafiła się zdobyć na samodzielną politykę. W latach 1934 - 1939 państwo polskie stało się jeszcze bardziej uzależnione od międzynarodowego kapitału monopolistycznego. Ponieważ w tym okresie państwa kapitalistyczne likwidowały skutki kryzysu gospodarczego, w interesie zagranicznych koncernów było opanowanie gospodarki tych państw, które stanowiły najsłabsze ogniwa światowego kapitalizmu. Przykładem może być tu przemysł polski, który w 68 % znajdował się we władaniu obcego kapitału. Ekspansywna działalność gospodarcza zachodniego przemysłu znalazła swe odbicie również na Międzynarodowych Targach Poznańskich, które po okresowym zastoju spowodowanym 'kryzysem gospodarczym rozpoczęły się ponownie prężnie rozwijać. Już w 1934 r. powierzchnia zajęta przez wystawców uczestniczących w XIII Międzynarodowych Targach Poznańskich zwiększyła się o ponad 30% w porównaniu z poprzednimi targami i wynosiła około 30 000 m 2 . W ogólnej liczbie osiemset dziewięćdziesięciu trzech wystawców handlowcy zagraniczni stanowili 20,1%, głównie z Niemiec, Hiszpanii i Czechosłowacji. Wśród wystawianych eksponatów nadal przeważały: branża metalowa i maszynowa -26,20%, spożywcza - 15% i skórzana 10%. Założeniem XIII Międzynarodowych Targów Poznańskich było skierowanie eksportu polskich surowców i półfabrykatów do krajów posiadających kolonie, które z kolei mogłyby nabyć nasze wyroby gotowe. Udzielono również szerokiego poparcia warsztatom rzemieślniczym jako formom produkcji najbardziej odpornym na kryzys. Dlatego właśnie dopuszczono do udziału w XIII Międzynarodowych Targach Poznańskich silną i liczną grupę przedstawicieli rzemiosła, które zajęło około 5000 m 2 powierzchni wystawowej. W stosunku do ubiegłych lat bardzo wyraźnie zwiększyły się również transakcje.

Gdy w 1932 r. suma obrotów wynosiła niespełna 17 min zł, to w 1934 r. ogólny obrót wyniósł około 28,5 min zł. XIV Międzynarodowe Targi Poznańskie, które odbyły się na przełomie kwietnia i maja 1935 r., cechowało dążenie do ujednolicenia polityki targowej we wszystkich resortach gospodarczych. Opracowano w tej sprawie szereg memoriałów do ministerstw: Przemysłu i Handlu; Skarbu; Spraw Zagranicznych; Komunikacji oraz Pracy i Opieki Społecznej. Na uwagę zasługują również pośrednie i bezpośrednie akcje Międzynarodowych Targów Poznańskich wobec przemysłu i kupiectwa mające na celu przyciągnięcie tych sfer do udziału w Targach, które winny być przekrojem całego życia gospodarczego kraju. Powierzchnia zajęta przez wystawców wynosiła ponad 37 500 m 2 pod dachem oraz 1000 m 2 na wolnym powietrzu, gdzie eksponowano maszyny rolnicze. W XIV Targach uczestniczyło tysiąc trzysta trzydziestu jeden wystawców. Z ogółu wystawców krajowych «83,7% pochodziło, spoza Wielkopolski, a zaledwie 16,3% reprezentowało miejscowy przemysł i handel hurtowy. Liczby te wskazują, że Targi zatraciły swój regionalny charakter zyskując cechy targów ogólnokrajowych. U dział wystawców za

4 Kronika Miasta Poznani« iUt

Marian

Trochowski

granicznych wynosił 30,5%. Wiele państw, m. in.: Brazylia, Czechosłowacja, Hiszpania, Indie, Niemcy, Szwecja prezentowało swoje oferty w oficjalnych zbiorowych stoiskach. Na XIV Targi po raz pierwszy zorganizowano działy turystyki i komunikacji, reklamy, bezpieczeństwa pracy i wynalazków oraz wyodrębniony dział lotnictwa 13. Świadczy to o siałej trosce dyrekcji Targów, aby rozszerzać zakres tematyczny wystawy, a także o zapotrzebowaniu tych branż na możliwości prezentacji swoich osiągnięć. Podstawowym zadaniem XV Targów (1936) było ożywienie konsumpcji krajowej.

Okres Targów zbiegł się z pierwszymi przejawami podnoszenia się produkcji, które łączyły się z zahamowaniem spadku cen niemal we wszystkich gałęziach produkcji. Konsumpcja w tym okresie nie nadążała jeszcze za produkcją, dlatego też stabilizacja cen hurtowych w małym tylko stopniu odbiła się na cenach detalicznych. XV Targi przewyższały dotychczasowe imprezy pod względem wystroju terenów, jakości i nowoczesności eksponatów oraz zajętej przez wystawców powierzchni. Na obszarze ponad 46 000 m 2 wystawiało swoje wzory dwa tysiące trzech wystawców, z czego czterystu czternastu (14,9%) reprezentowało obce kraje. Z ekspozycji zagranicznych wyróżniała się szczególnie ekspozycja Niemiec hitlerowskich, która wręcz przytłaczała swoim ogromem inne państwa. W układzie branżowym zwiększył się udział zagranicy w przemyśle metalowc-maszynowym, papierniczym, elektrotechnicznym, precyzyjnym i włókienniczym, a zmniejszył się -. podobnie jak u wystawców polskich - udział branży spożywczej. .Targi zwiedziło czternaście tysięcy kupców polskich i ponad pięć tysięcy zagranicznych, głównie z takich miast portowych jak Londyn, Amsterdam, Rotterdam, Hamburg, Antwerpia i Marsylia. Międzynarodowe Targi Poznańskie począwszy od 1936 r. aż do wybuchu II wojny światowej stały się czwartą pod względem powierzchni ekspozycji, ilości wystawców i wysokości transakcji tego typu imprezą w Europie. Ustępowały tylko targom organizowanym w Lipsku, Lyonie i Mediolanie. W XVI Targach wzięli udział przedstawiciele szesnastu państw. U dział Niemiec hitlerowskich zmniejszył się nieco. Był to jednak znowu pokaz oficjalny o charakterze propagandowym i zdecydowanie górował nad pozostałymi ekspozycjami .zagranicznymi. Wśród branży najliczniej reprezentowany był przemysł maszynowy, który po raz pierwszy na XVI Targach został oddzielony od przemysłu metalowego. Wystawcy zagraniczni licznie reprezentując przemysł maszynowy słusznie liczyli na to, że w słabo uprzemysłowionej Polsce znajdą szeroki zbyt. XVIII Targi, które odbyły się w maju 1938 r. pod każdym względem przewyższały dotychczasowe. Targi skoordynowały swe wysiłki z wytycznymi ogólnopaństwowymi polityki targowo-wystawowej, uchwalonymi na posiedzeniu Komisji Międzyministerialnej w marcu 1938 r. w Warszawie 31 , oraz z planami rozwoju gospodarczego kraju. Z żywiołowego regulatora popytu i podaży przekształciły się w instrument polityki gospodarczej państwa. W XVIII Targach na powierzchni 56 000 m 2 uczestniczyło dwa tysiące dwustu wystawców. Zagranicę reprezentowały firmy z szesnastu państw. Najbaraziej różnoraki i szeroki asortyment towarów wystawiały Niemcy, Włochy i Czechosłowacja. Austria, Anglia zaznaczyły swą obecność tylko w dziale samochodowym. Inne państwa, do których zaliczyć można Belgię, Jugosławię i Francję, nastawi";/ się raczej na propagandę swych możliwości turystycznych aniżeli g6s

f B. D a n i e l e w s ki: z dziejom Międzynarodowych Targów Poznańskich (1921 - 1971). "Kronika Miasta Poznania", R. 1971, nr 2, s. 23. " J. Z i ó ł k o w s ki; Międrynarodowe Targi Poznańskie. . . , op. cit., s. 177.

podarczych. Udział Niemiec stanowił 67% ogółu eksponatów zagranicznych. Był to najwyższy odsetek udziału jaki kiedykolwiek obce państwo osiągnęło na Targach. Ta przewaga ekspozycji niemieckiej była logiczną konsekwencją zakończenia "wojny gospodarczej", ówczesnego odprężenia w stosunkach polsko-niemieckich, a w szczególności paktu o nieagresji. Gospodarka hitlerowskich Niemiec dzięki kapitałowi amerykańskiemu i forsowaniu gospodarki zbrojeniowej szybko zlikwidowała skutki kryzysu i zaczęła traktować obszar Polski jako teren swoich wpływów handlowych. Charakterystyczne dla XVIII imprezy targowej jest to, że takie działy jak: metalowy, elektrotechniczny i budowlany przedstawiły na Targach szereg artykułów produkowanych specjalnie na zaspokojenie potrzeb Centralnego Okręgu Przemysłowego. Również pod względem liczby zwiedzających XVIII Targi okazały się rekordowe.

Zwiedziło je bowiem ogółem ponad trzysta tysięcy osób, z czego blisko 20% przybyło na nie z myślą o zawarciu transakcji handlowych. W 1939 r. odbyły się ostatnie Targi przed wybuchem II wojny światowej. Atmosfera wielkiego napięcia w międzynarodowych stosunkach politycznych spowodowała poważne zmniejszenie udziału wystawców zagranicznych. Pociągnęło to za sobą zmniejszenie liczby transakcji handlowych. Iviimo to wystawiało dwadzieścia państw, reprezentowanych przez około 1800 firm, Targi zwiedziło ok. dwieście tysięcy osób. Szczególnie licznie reprezentowany był przemysł rowerowy i motocyklowy oraz włókienniczy. Wyroby tego ostatniego stanowiły jedną z głównych pozycji polskiego eKspcrtu. II wojna światowa, która wybuchła w 1939 r. przerwała blisko dwudziestoletnią działalność Międzynarodowych Targów Poznańskich.