MARIAN TROCHOWSKI MIĘDZYNARODOWE TARGI POZNAŃSKIE W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM (1921 - 1939) PO ODZYSKANIU niepodległości państwowej, w sferach handlowych Poznania odczuwano silną potrzebę ożywienia życia gospodarczego, rozważano możliwości organizowania handlowych imprez typu targowego. Dążenia te, popierane przez zarząd Związku Towarzystw Kupieckich, już w styczniu 1920 r. doprowadziły do rozmów 7. przedstawicielami władz miasta i finansjery na temat celowości urządzenia targów lub wystawy. Dla realizacji tych projektów decydujące znaczenie miał zjazd delegatów Związku Towarzystw Kupieckich, który odbył się w Poznaniu w daliach 20 i 21 marca 1920 r. Na zjeździe tym propozycję urządzenia targów przedstawił sekretarz zarządu Związku Edward Mazurkiewicz. Po dyskusji, w której nie brakowało również głosów przeciwnych, powzięto uchwałę, w której zlecono zarządowi Związku powołanie Komitetu Targu Poznańskiego, który miał się zająć organizacją imprezy. Po zjeździe przystąpiono do wykonania uchwały. Obok konferencji i wstępnych rozmów z Ministerstwem b. Dzielnicy Pruskiej, z Centralnym Związkiem Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów w Warszawie, pertaktowano często z prezydentem Poznania Jarogmiewem Drwęskim. Odniósł się on do projektu bardzo przychylnie'. Znacznego poparcia sprawie zorganizowania Targu udzielił "Lewiatan" - Centralny Związek Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów, będący ekspozyturą zagranicznego kapitału monopolistycznego w Polsce. Zorganizowanie targu powierzono Komitetowi Wystawy składającemu się z czterdziestu czterech osób pod przewodnictwem Jarogniewa Drwęskiego. W skład Komitetu wchodzili przedstawiciele handlu, przemysłu, bankowości i sfer urzędowych. Na posiedzeniu Komitetu Wystawy w dniu 4 października 1920 r. zaproponował on nazwę targów "Kontrakty Poznańskie" z podtytułem "Wystawa wzorów przemysłu". Po dyskusji, która odbyła się na tym posiedzeniu, ustalono, że najbardziej zgodna z charakterem imprezy będzie nazwa "Targ Poznański" i ją też uznano za nazwę oficjal2 ną . Bardzo ważną rolę w utworzeniu Targu odegrały również organizacje społeczno-gospodarcze. Koła kupieckie były zainteresowane utworzeniem instytucji, która by zjednoczyła rozdrobniony rynek wewnętrzny. Przedsiębiorcy i finansiści widzieli w targach przede wszystkim znakomitą formę prezentacji towarów. Również kapitał obcy, który w znacznej większości opanował przemysł Polski, widział w targach możliwość dalszej penetracji rynku zbytu, na którym, dzięki brakom produkcji rodzimej, można swobodnie kształtować ceny hurtowe. '4 Z i ó ł k o w s ki. Międrynarodowe Targi Poznańskie w przeszłości Zachodni", R. 1955, nr 5 - 6, s. 168. » , Księga Pamiątkowa Miasta Poznania. Poznań 1929, s. 657. obecnie. "Przegląd Troch owski Edward Mazurkiewicz inicjator Międzynarodowych Targów Poznańskich * Mieczysław Krzyżankiewicz dyrektor Międzynarodowych Targów Poznańskich od 19X) r. Spośród członków Komitetu Wystawy wybrano obsadę Miejskiego Urzędu Targu Poznańskiego. Na pierwszym posiedzeniu Urząd powołał dyrektora Targu, którym został Mieczysław Krzyżankiewicz. Sprawował on tę funkcję do dnia 31 sierpnia 1939 r., a rozpoczął od organizacji Biura. Mieściło się ono w pawilonie przy głównym wejściu na Targi! Komitet Wystawy podzielił się ponadto na trzy podkomitety: Organizacyjny, Weryfikacyjny i Budowlany. Dzięki ich pracy, a także dzięki poparciu żywo zainteresowanych targami towarzystw przemysłowych i kupieckich, zdołano pokonać liczne przeszkody natury organizacyjnej i finansowej i dnia 28 maja 1921 r. otwarty został uroczyście I Targ Poznański. W prasie lokalnej tak opisywano przebieg uroczystości otwarcia: O godz. 9.30 zebrali się na placu wystawowym koło Wieży Górnośląskiej przedstawiciele ministerstwa Z p. Janta-Połczyńskim, Magistratu Z p. Prezydentem J. Drwęskim i Wiceprezydentem dr Kieda czem , rady miejskiej Z dr Mieczkowskim, Województwa Z p. Wojewodą dr Celich owskim , wojskowości Z gen. Raszewskim - na czele, J. M. p. Rektor Święcicki oraz reprezentanci prasy i sfer przemysłowo-handlowych. Aktu otwarcia dokonał p. Prezydent Drwęski, po czym wygłosił przemówienie, w którym podkreśłił znaczenie Targu dła całej Polski, a Poznania w szczególności oraz dla rodzimego przemysłu i jego rozwoju. Następnie przemawiał p. B. Kasprowicz, który przypomniał poprzednią wystawę niemiecką dążącą do zabicia polskości, p. Radwan w" imieniu kupiectwa Z Królestwa i p. Mazurkiewicz prezes miejscowego Towarzystwa Kupieckiego. Następnie zebrani byli oprowadzeni po całej wystawie i informowani przez jej dyrektora dr Krzyzankieivicza 3. Warto dodać, że na uroczystym śniadaniu wydanym przez Magistrat z okazji otwarcia I Targu Poznańskiego przemawiali obok przedstawicieli władz polskich przedstawiciele państw sprzymierzonych i neutralnych, m. in. konsul hiszpański Granzow de la Ccrda, konsul węgierski dr Luis Alexy, konsul czeski. 1 Targ Poznański trwał jedenaście dni i zamknięty został w dniu 5 czerwca 1921 r. Impreza odbywała się w kiepskich warunkach ekspozycyjnych. Eksponaty wyłożono w czterech odległych od siebie miejscach; przy Wieży Górnośląskiej (ul. Głogowska) oraz w szkołach powszechnych przy ulicach: Berwińskiego, Słowackiego i Różanejs "Głos Poranny" nr 146, 29 V 1921 r. Ekspozycja targowa w latach 1921 - 1924, na planie miasta z roku 1929. Linia szafirowana wskazuje miejsca ekspozycji I Targu Poznańskiego w 1921 r.; linia czarna - miejsca ekspozycji II, III i IV Targu Poznańskiego (1922 - 1924) Obok Wieży Górnośląskiej z funduszy miejskich wybudowano prowizoryczną szopę o powierzchni ok. 2000 m 2 . Rozebrano ją w 1922 r., a na jej miejscu zbudowano halę maszyn (1923). W celu zagospodarowania obszaru targowego Magistrat udzielił zezwolenia Bankowi Przemysłowców i Polskiemu Bankowi Handlowemu na wybudowanie dwóch pawilonów (każdy o powierzchni 1000 m 2 ), przeznaczonych na eksponaty przedsięDiorstw należących do obu banków. Projektantem pawilonów był inż. Adam Bailenstaedt. Równocześnie z tymi inwestycjami miasto przejęło fundację firmy Bolesław Kasprowicz z Gniezna, która dla pomieszczenia administracji Targów wybudowała pawilno-biurowiec przy głównym wejściu na Targi. Rozebrano go dopiero w 1926 r. 4 W latach 1921 - 1924 władze miejskie starały się skupić życie targowe w jednym zwartym kompleksie. Zdołano jednak tylko zmniejszyć liczbę terenów wystawowych z czterech do dwóch (1922). Główny znajdował się przy ul. Głogowskiej i obejmował Wieżę Górnośląską oraz pawilony: Banku Przemysłowców i Banku Handlowego, halę maszyn oraz budynek administracyjny. Ogółem było to 11 4000 m 2 powierzchni krytej. Drugi teren zajęty przez Targ Poznański znajdował się od 1922 r. na pi. Jarogniewa Drwęskiego (na terenie tym znajduje się obecnie dworzec autobusowy), gdzie przystosowano do celów wystawowych dwa drewniane spichlerze wojskowe o łącznej powierzchni 18 000 m 2 . Łączna powierzchnia użytkowa' Targów wynosiła zatem ok. 250 000 m\ w tym ok. 30 000 m 2 powierzchni kry t ej 5 . A 1922 r. zrezygnowano z powierzchni wystawowej w szkołach powszechnych. -* 4 J. Z i ó ł k o w s ki: Międzynarodowe Targi Poznańskie. . . , op. cit., s. 171. 5 T a m ż e, s. 172. Marian Troehowski Pierwsze cztery imprezy targowe (1921 -1924) miały charakter krajowy z niewielkim tylko udziałem przedsiębiorstw zagranicznych z Austrii, Belgii, Czechosłowacji, Francji, Niemiec, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Włoch 6 , które reprezentowane były w Polsce przez przedstawicieli - obywateli polskich. Eksponaty pochodzące z zagranicy stanowiły 0,22% w 1921 r. i 0,72% w 1922 r. ogółu eksponatów prezentowanych na Targach. Targ Poznański w tym okresie miał być - według założeń organizatorów - przeglądem krajowych sił wytwórczych, terenem, na którym miały się zacieśniać więzy gospodarcze między dzielnicami kraju, które ponad sto lat oddzielone były od siebie przez zaborców. Zamiar ten udało się w znacznym stopniu zrealizować (Tabele 1 i 2). Tabela ) POCHODZENIE EKSPONATÓW POLSKICH W LATACH 1921 - 1923 (w procentach) Lata 1 Pochodzenie eksponatów 1921 1922 1923 Polska zachodnia 46,95 51,07 51,00 b. Królestwo Kongresowe i kresy wschodnie 44,60 38,35 38,50 jMałopolska 8,23 9,86 10,00 Z zagranicy (reprezentanci polscy) 0,22 0,72 0,50 Źródło: J. Ziółkowski, Międzynarodowe Targi Poznańskie w przeszłości i obecnie, "Przegląd Zachodni" R. 1955, nr 5 - 6, s. 181 - 183. Tabela 2 WYSTAWCY NA IV TARGU POZNAŃSKIM W 1924 R. Pochodzenie wystawców I U dział procentowy Wielkopolska i Pomorze 57,0 bj Królestwo Kongresowe Małopolska 1 33,0 Gdańsk I 5,0 Górny Śląsk 1 5,0 Źródło: J. Ziółkowski, Międzynarodowe Targi Poznańskie..., op. cit. W miarę rozwoju Targów zwracano coraz baczniejszą uwagę na możliwości nawiązania kontaktów handlowych z zagranicą, obiecując sobie znaczne zyski i doceniając ich znaczenie dla ustabilizowania sytuacji ekonomicznej kraju. Uwidacznia się to szczególnie przy analizie struktury eksponatów na Targach (Tabela 3). Tabela 3 PRZEMYSŁ POLSKI NA TARGU POZNAŃSKIM W LATACH 1921 - 1924 (w procentach) Lata Rodzaj przemysłu 1921 1922 1923 1924 Włókienniczy, Konfekcyjny i Kuśnierski 20,23 15,59 14,00 Metalowy f 19,80 18,19 24,00 35,00 Chemiczny 11,22 14,96 12, lO 10,00 Papierniczy, Spożywczy i in. 48,75 51,26 49,90 55,00 Źródło: J. Ziółkowski, Międzynarodowe Targi Poznańskie..., op. cit. 8 IV Targ Poznański. Poznań 1924, s. 27. Niewątpliwie na wzrost udziału branży metalowej w ekspozycji targowej wpłynął rozwój polskiego przemysłu, nie należy jednak tego przeceniać, gdyż właśnie w 1924 r. - mając na ogół zapewniony zbyt - zrezygnował z udziału w targach przemysł włókienniczy, który dotychczas reprezentowany był przez stosunkowo dużą liczbę eksponatów. Również liczba wystawców i zwiedzających szybko wzrastała. Na I Targ przybyło tysiąc dwieście wystawców, a w roku 1923 (III Targ) liczba ta przekroczyła dwa tysiące. Reprezentowali oni jednak głównie Poznań i Wielkopolskę (Tabela 4). Tabela 4 LICZBA WYSTAWCÓW W LATACH 1921 - 1924 Rok Liczba wystawców Rok Liczba wystawców 1921 1200 1923 2000 1922 1750 1924 1850 Źródło: Księga Pamiqtkowa Miasta Poznania, Poznań 1929, s. 663. o dużym zainteresowaniu, jakim cieszyły się Targi, świadczą również znaczne licz'by zwiedzających tereny wystawowe. W 1921 r. w ciągu dziewięciu dni imprezę zwiedziło czterdzieści tysięcy osób, a w 1923 r. ok. stu trzydziestu tysięcy osób, z tego faktycznych interesantów było ok. 80%. Na IV Targu obok kupców polskich pojawili się handlowcy i oficjalni przedstawiciele Czechosłowacji, Francji, Jugosławii, Łotwy, Niemiec, Rumunii, Szwajcarii i Szwecji. Można to już uznać za przejaw zainteresowania Targiem Poznańskim w Europie. W tym początkowym okresie działalności Targów, stały się one niejako czynnikiem antyinflacyjnym. Miały bowiem pośredni wpływ na realizację reformy walutowej. Reforma przewidywała ustalenie wartości złotego na podstawie cen hurtowych, a istotną funkcją Targów było przecież odgrywanie roli czynnika normatywnego przy tworzeniu cen rynkowych. FORMA ORGANIZACYJNO-PRAWNA TARGÓW N ajpierw starano się stworzyć z Targów spółkę akcyjną, lecz trudności związane z zebraniem odpowiednich funduszów uniemożliwiły realizację tego zamysłu. Przedstawiciele burżuazji nie chcieli lokować kapitałów w imprezie niezupełnie pewnej, gwarantującej zyski, a niechęć pokrywali "dobrymi radami", że instytucja targów powinna posiadać charakter "organizacji społecznej" a nie przedsiębiorstwa. .. przynoszącego zyski. Forma prawna Targu Poznańskiego ustalona została na podstawie uchwały Korporacji Miejskiej (tj. ówczesnego Magistratu i Rady Miejskiej) z dnia 24 października 1921 r. Targi uznano za przedsiębiorstwo miejskie, posiadające odrębny budżet, administrowane przez Miejski Urząd Targu Poznańskiego. Targi Poznańskie (aczkolwiek przedsiębiorstwo miejskie) były bezpośrednio zależne od Ministerstwa Przemysłu i Handlu, które organizację dorocznej imprezy uzależniało od swej aprobaty. W odczuciu Korporacji Miejskiej było to sprzeczne z zasadami właściciela przedsiębiorstwa. Dnia 28 lutego 1923 r. Rada Ministrów na wniosek ministra przemysłu i handlu zatwierdziła uchwałę Rady Miejskiej o corocznym urządzaniu Targów, a tym samym odpadła konieczność uzyskania co roku zgody na organizację imprezy targowej. Jako organ nadzorujący z ramienia Korporacji Miejskiej powołano na posiedzeniu Marian Trochowski Tereny Targowe (fragmenty) przed rokiem 1929. Jasne pasmo biegnące na ukos (na drugim planie), to dzisiejsza ul. Głogowska na odcinku od mostu Dworcowego do zbiegu z ul. Swief» czewskie"o. W głębi (od środka, ku prawej) budynki uniwersyteckie i dzisiejszy Paląc Kultury Rady Miejskiej w dniu 28 marca 1923 r. trzynasto osobowa Deputację Targów w następującym składzie: przewodniczący - prezydent Miasta Cyryl Ratajski; reprezentanci Magistratu - radcy Władysław Robiński, Czesław Piechowski i Władysław Berkan; reprezentanci Rady Miejskiej - Stanisław Maciejewski, Stefan Cybichowski i Adam Ballenstaedt; reprezentanci kupiectwa - Kazimierz Ignatowicz, Władysław Thomas i Edward Mazurkiewicz; reprezentanci przemysłu - dr Kazimierz Rozmiarek, Ludomir Budzyński, Jan Zak i Bolesław Kasprowicz z Gniezna. U strój Targów został określony ostatecznie uchwałą Korporacji Miejskiej z dnia 16 maja 1928 r. Oto jej fragment: Paragraf 1, Deputacja Targów Poznańskich w Poznaniu (zwanych w niniejszym regulaminie w skrócie T. P.) składa się Z trzynastu członków, Z pośród których czterech deleguje Magistrat, dziewięciu wybiera Rada Miejska, w tym trzech na wniosek związków kupieckich i dalszych trzech na wniosek związków przemysłowych oraz rzemieślniczych. Przewodniczącym Deputacji T. P. jest Prezydent miasta wzgl. wskazany przez niego członek Magistratu [.. .j Paragraf 2. Do zakresu dzicłaria Deputacji należą: a) Ustalenie ogólnych zasad polityki gospodarczej T. P. z uwzględnieniem sytuacji gospodarczej Państwa i Miasta; b) Zestawienie budżetu i bilansu T. P. oraz przedkładanie ich Magistratowi do zatwierdzenia wraz Z odpowiednimi wnioskami; c) Wydatkowanie sum budżetem objętych na cele w budżecie określone; d) Opiniowanie spraw przedłożonych Deputacji przez Ma gis tra i wzgl. występowanie Z wnioskami Z inicjatywy własnej; e) Ogólna administracja T. P. Ze względu na postanowienia konwencji międzynarodowej, zalecanej przez ówczesną Międzynarodową Izbę Handlową i akceptowanej przez rząd polski Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 listopada 1927 r., nastąpił podział targów na oficjalne - uznawane przez rząd - i prywatne. Znalazło to wyraz w postanowieniu ministra przemysłu i handlu Eugeniusza Kwiatkowskiego z dnia 12 marca 1928 r., który zatwierdził Targi Poznańskie zgodnie z prawną nomenklaturą międzynarodową jako ogólne i międzynarodowe. Tekst tego ważnego dla Targów dokumentu brzmi: Na podstawie art. 1 ustęp 1 i 4 oraz art. 8 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Z dnia 11 listopada 1927 r. o wystawach i targach gospodarczYch, udzielam niniejszYm w porozumieniu Z Ministrem Rolnictwa, Miejskiemu Urzędowi Targu Poznańskiego zezwolenia na urządzenie w Poznaniu w okresie czasu od 20 kwietnia do 20 maja każdego roku, ogólnych międzynarodowych targów gospodarczych pod nazwą "Targ Poznański' na warunkach następujących: 1) o każdej zmianie w organizacji i składzie Zarządu Targu Poznańskiego należy powiadomić ministerstwo Przemysłu i Handlu; 2) corocznie co najmniej na dziewięć miesięcy przed otwarciem Targu Poznańskiego należy podać do wiadomości Ministerstwa Przemysłu i Handlu termin otwarcia, czas trwania, regulamin i szczegółowy program Targu; 3) corocznie w terminie trzymiesięcznym po zakończeniu Targu Poznańskiego należy przedstawić Ministerstwu Przemysłu i Handlu szczegółowe sprawozdanie Z działalności Targu; 4) zezwolenie niniejsze nie obejmuje wystaw przemysłowo-rolniczo-handlowych, organizowanych w ramach corocznych terminów Targu Poznańskiego; na urządzenie tego rodzaju wystaw wymagane jest osobne zezwolenie władzy w myśl przepisów obowiązujących; 5) zezwolenia niniejszego udziela się az do odwołania. Na podstawie tego dokumentu Targom przysługiwało określenie "Foire officiellement reconnue" 7. Określenie to dawało Targom oparcie dyplomatyczne w dziedzinie gospodarczych funkcji, jakie spełniały na arenie międzynarodowej. Rok 1928 przyniósł Międzynarodowym Targom Poznańskim sukces dyplomatyczno-prawny. Weszły one mianowicie w skład utworzonego w 1926 r. w Mediolanie Związku Targów Międzynarodowych - Union des Foires Internationales. Na Kongresie Związku, który odbył się w Poznaniu w październiku 1930 r., przedstawiciele targów z dwudziestu pięciu miast przyjęli i podpisali statut tej organizacji. W latach 1930- 1939 jednym z członków zarządu Związku Targów Międzynarodowych był dyrektor Międzynarodowych Targów Poznańskich Stefan Ropp, co wskazuje na duże uznanie, jakim cieszyły się Targi Poznańskie na arenie międzynarodowej. Na przełomie lat 1937 - 1938 władze Międzynarodowych Targów Poznańskich stwierdziły, iż Powszechna Wystawa Krajowa, która odbyła się w 1929 r., miała również charakter Targów i dlatego można Międzynarodowym Targom Poznańskim w roku 1939 dać liczbę porządkową XVIII. W ten sposób została zachowana ciągłość poznańskiej imprezy targowej organizowanej od 1921 r. PRZEKSZTAŁCENIE TARGÓW KRAJOWYCH W MIĘDZYNARODOWE Stabilizacja światowego systemu kapitalistycznego przypadająca na lata 1925 - 1928 wywołała również w Polsce koniunkturalne ożywienie życia gospodarczego. Rozwój polskiej gospodarki przyczynił się do wzrostu zainteresowania kapitału zagranicznego polskim rynkiem zbytu. Aby uaktywnić wymianę handlową Polski z zagranicą, 'F. Stefański: 35-lecle Targów Poznańskich (1921-1956). "Kronika Miasta Poznania", R. 1951 - 1956, s. 146. Marian Trochowski Stefan Ropp dyrektor Międzynarodowych Targów