CZESŁAW DEMEL

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1977.01/03 R.45 Nr1

WYBORY DO RADY MIEJSKIEJ POZNANIA (23 marca 1919 r.)

PIERWSZA wojna światowa (1914 - 1918) i Wlązące się z nią wydarzenia wywołały głębokie przemiany w świadomości Polaków, a także wzrost ich politycznej aktywności. Procesy te wywarły także istotny wpływ na sytuację polityczną Wielkopolski. Rewolucyjne wydarzenia w Rosji, przewrót listopadowy w Niemczech w 1918 r. i wywołane tym przewrotem zmiany w zaborze pruskim sprawiły, że w warunkach kształtowania się niepodległego bytu państwowego stopniowo traciły na znaczeniu istotne w okresie zaborów zasady solidaryzmu narodowego i społecznego pojętego jako obrona przeciwko germanizacyjnym planom zaborcy. Było to następstwem likwidacji niebezpieczeństwa wynarodowienia, wynikało również z faktu, iż masy ludowe zrozumiały, że to właśnie one odegrały najistotniejszą i decydującą rolę w procesie wyzwolenia w latach 1918 - 1919. Wzrost zainteresowania ludu sprawami politycznymi wynikał m. in. z negatywnej oceny polityki Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej *. Kierowany przez klerykalno-endeckich działaczy Komisariat próbował, szczególnie od drugiego plenarnego posiedzenia Rady w dniu 3 stycznia 1919 r. 2 , narzucić społeczeństwu wielkopolskiemu dyktatorskie rządy, wobec których większość społeczeństwa zajmowała zdecydowanie negatywne stanowisko. Taka postawa społeczeństwa była także ostrzeżeniem dla Towarzystwa Demokratyczno-Narodowego w Wielkopolsce (endecji). Spełniało ono tutaj rolę politycznego hegemona, chociaż nie stanowiło najsil

1 Naczelna Rada Ludowa składała się z osiemdziesięciu członków i sześciu zastępców i powołana została przez obradujący w Poznaniu w dniach od 3 do 5 grudnia 1918 r. Sejm Dzielnicowy. Jako organ wykonawczy Sejmu posiadała szerokie kompetencje (m. in. uchwalanie podatków, ustanawianie budżetu i kontrola jego realizacji, wybór i odwoływanie komisarzy, tworzenie podkomisariatów, komisji i wydziałów). Z większości tych uprawnień wcale nie korzystała. W ciągu całego okresu istnienia (do dnia 18 sierpnia 1919 r.) zebrała się tylko cztery razy na plenarnych posiedzeniach, lecz nigdy nie obradowała w swoim pełnym składzie. Ze swego grona Naczelna Rada Ludowa wyłoniła Komitet oraz Komisariat. Komitet, całkowicie opanowany przez czołowych działaczy endeckich (Bolesław Krysiewicz, Antoni Wolszlegier, Paweł Pośpiech, Karol Rzepecki, Czesław Meissner), powołany został w celu przygotowywania, koordynowania i kierowania pracami Naczelnej Rady Ludowej. Całkowita władza wykonawcza spoczywała w rękach Komisariatu, który istniał do dnia 6 listopada 1919 r. Tworzyli go: Stanisław Adamski (kierował wydziałem I - Gospodarstwa Krajowego), Adam Poszwiński (kierował Wydziałem II - Organizacja i Propaganda), Wojciech Korfanty (kierował Wydziałem III - Polityka i Wojsko), władysław Seyda (kierował Wydziałem IV - Administracja i Sądownictwo), Stefan Łaszewski (kierował podkomisariatem w Gdańsku) i Józef Rymer (kierował podkomisariatem w Bytomiu). 2 "Kurier Poznański" nr 4, 5 I 1919; "Postęp" nr 5, 8-11 I 1919; "Dziennik Kujawski" nr 7, 11 I 1919.

3 Kronika Miasta Poznania

Czesław DemelnleJszego liczebnie ugrupowania politycznego. Od przewrotu listopadowego 1918 r. w Niemczech potrafiło ono zapewnić sobie na ziemiach b. zaboru pruskiego decydujący wpływ na życie społeczno-polityczne, aczkolwiek dopiero od 30 stycznia 1919 r. rozpoczęło oficjalną działalność 3 . Opierając ją na hasłach solidarności, zgody narodowej i jedności społeczeństwa, zdołało pozyskać do współpracy Narodowe Stronnictwo Robotników 4 , które - mimo iż od chwili swego ukształtowania zajmowało wobec endecji opozycyjne stanowisko - w okresie przewrotu listopadowego (3 - 5 XII 1918) utworzyło z nią wspólny blok w celu przeciwstawienia się narastającemu radykalizmowi społecznemu. Endecja w swojej działalności musiała także uwzględnić rozwijającą się, choć stosunkowo słabą, opozycję Związku Młodej Polski 5 . Opozycja ta, krytykując Komisariat i Naczelną Radę Ludową oraz.

ich politykę, zmierzała do podniesienia autorytetu Józefa Piłsudskiego i spopularyzowania jego haseł; ponadto usiłowała przyspieszyć proces połączenia ziem b. zaboru pruskiego z resztą kraju i dążyła do utworzenia rządu polskiego. Endecja wreszcie, aby utrzymać swoje wpływy na wsi wielkopolskiej, musiała koncentrować wysiłki na popieraniu utworzonego z własnej inicjatywy Narodowego Stronnictwa Ludoweg0 6 , powołanego dla ograniczania wzmagającej się działalności Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, dążącego do rozbudowy działających już oddziałów i tworzącego się nowego - skupiającego robotników rolnych i leśnych 7. Pozyskanie poparcia ludu było dla endecji zagadnieniem pierwszoplanowym. Pociągałoby to za sobą osłabienie sił opozycyjnych i dawałoby endecji możliwość większego oddziaływania na społeczeństwo. Wysuwanie na plan pierwszy zasady solidarności miało zahamować postępującą radykalizację mas, szczególnie w okresie poprzedzającym wybory do rad miejskich w Wielkopolsce. Wybrana jeszcze za czasów pruskich Rada Miejska Poznania rozwiązana została przez Komisariat Naczelnej Rady Ludowej w dniu 14 stycznia 1919 r. 8 Nowe wybory zarządzone zostały decyzją Komisariatu z dnia 11 lutego 1919 r. i w oparciu o regulamin wyborczy ogłoszony w dniu 18 lutego 1919 r., który znosił obowiązujący dotychczas system plutokratyczny9. Rozporządzeniem władz rejencyjnych z dnia 11 lutego 1919 r. nadburmistrz Poznania Jarogniew Drwęski mianowany został komisarzem wyborczym. Przewodniczył on specjalnemu Wydziałowi Wyborczemu, składającemu się z komisarza wyborczego i ławników posiadających zastępców. Funkcje ławników pełnili: Stefan Offierski (zastępca Zenon Lewandowski), Seley

3 "Kurier Poznański" nr 25, 31 I 1919; "Sprawa Polska" nr 7, 9 II 1919.

4 Narodowe Stronnictwo Robotników utworzone zostało 17 X 1917 r. w Wanne, w westfalsko-nadreńskim środowiska polskiej emigracji zarobkowej. C. D e m e l: Z genezy Narodoweq-0 Stronnictwa Robotników. "Gdańskie Zeszyty Humanistyczne", R. 1969, nr 19, s. 99 -124. Związek Młodej Polski, utworzony 20 X 1918 r. w Poznaniu, był organizacją skupiającą młodą inteligencję, absolwentów uniwersytetów niemieckich i byłych członków "Zet-u", zamieszkujących ziemie zaboru pruskiego. Najpierw posiadał charakter organizacji tajnej, a Q(J stycznia 1919 r. rozwijał jawną działalność. Do czołowych działaczy należeli: Antoni Wierusz. Czesław Chmielewski, Mieczysław Hedinger, Konstancja Kolska, Mieczysław Korzeniewski.

Witold Jeszke, Roman Konkiewicz, Ignacy Krauze, Ignacy Nowak, Mieczysław Seydlitz.

Władysław Seydlitz i in. Od l I 1919 r. Związek wydawał w Poznaniu tygodnik "Sprawa Polska" .

8 Narodowe Stronnictwo Ludowe powstało 6 II 1919 r. w Poznaniu i było organizacją całkowicie opanowaną przez klerykalno-ziemiańskich działaczy endeckich. 'C. D e m e l: Wpływ polskiej emigracji robotniczej Z Westfalii-Nadrenii na iycie polityczne Wielkopolski w latach 1916 - 1918. "Przegląd Zachodni", R. 1973, nr l, s. 95 -109. 5 Archiwum Państwowe Miasta Poznania i Województwa Poznańskiego!, Akta Miasta Poznania, sygn. 1338, s. 23. · " Tygodnik Urzędowy Naczelnej Rady Ludowej" nr 7, 27 II 1919 r.

Oelsner (zastępca, - Stanisław Kałamajski), Tadeusz Matuszewski (zastępca - Józef Reichel).

W wyniku zawartego w dniu 28 lutego 1919 r. porozumienia Magistratu z komisarzem wyborczym termin wyborów do Rady Miejskiej wyznaczony został na dzień 23 marca 1919 r.

Dla zorganizowania i przeprowadzenia wyborów utworzono Komitet Wyborczy Miasta Poznania»», któremu przewodniczył Karol Rzepecki. Komitet ten powołał Biuro Wyborcze, którego pracami kierował Kazimierz Krajna. Biuro organizowało wiece, wyznaczało mówców oraz odpowiedzialne było za sprawy związane z technicznym zorganizowaniem wyborów. Decyzje o rozwiązaniu Rady Miejskiej Poznania i rozpisaniu nowych wyborów podjęte zostały po ogłoszeniu dekretu władz warszawskich z 13 grudnia 1918 r. zapowiadającego przeprowadzenie wyborów do rad miejskich na obszarze całego państwa polskiego". Wydano je w dość specyficznych okolicznościach, kiedy nie został jeszcze zawarty rozejm w Trewirze, formalnie kończący walkę zbrojną powstańców wielkopolskich, i w okresie trwania konferencji pokojowej w Wersalu, która ostatecznie zadecydować miała o losach ziem polskich wchodzących w sklao b. cesarstwa niemieckiego. Z tych powodów wybory do rad miejskich - zgodnie z rozporządzeniem z 11 lutego 1919 r. - można było przeprowadzić w obrębie obowiązującej linii demarkacyjnej. Po przejęciu przez Komisariat Naczelnej Rady Ludowej pozostałych z.em polskich, przyznanych mocą Traktatu Wersalskiego, nie przeprowadzono tam żadnych wyborów. W poszczególnych miastach i miasteczkach powołano jedynie na zasadzie nominacji rady komisaryczne, w których decydującą rolę odgrywali członkowie i sympatycy endecji oraz zwolennicy kół klerykalmo-ziemiańskich ściśle z nią współpracujących. Ich polityczne oblicze oraz skład socjalny nie odpowiadał aktualnym i rzeczywistym warunkom panującym w poszczególnych miastach. W tych miastach, w których wybory się odbyły (np. w Poznaniu, Ostrowie, Krotoszynie, Gostyniu, Opalenicy) zdecydowaną większość zdobyli Polacy12. Endecja posługując się straszakiem rzekomego frontu ludności niemiecko-żydowskiej doprowadziła do zawarcia kompromisu wyborczego. Sukces odniesiony przez Polaków nie odzwierciedlał jednak faktycznego układu sił politycznych na obszarze wyzwolonej części zaboru pruskiego. Prowadzona tam kampania przedwyborcza przebiegała w atmosferze znacznego wzrostu radykalizmu społecznego i dalszego rozwoju antyendeckiej opozycji politycznej. Podczas ożywionej licznymi wiecami akcji przedwyborczej szczególną aktywność rozwijało Narodowe Stronnictwo Robotników. Domagało się ono udziału robotników w radach miejskich, występowało przeciwko spekulacji na rynku żywnościowym i wypowiadało się za szybką repolonizacją miast.

10 W skład Komitetu Wyborczego miasta Poznania wchodzili: Franciszek Adamczak, Stanisław Andrzejewski, Stanisław Bresiński, Stanisław Bukowiecki, Paulina Cegielska, Wacław Cegiełka, Kazimierz Chałupka, Stanisław Dobrowolski, Stanisław Grzegorzewicz, Marian Głowacki, Witold Hedinger (zastępca przewodniczącego), Jadwiga J aworowiczowa, Jan Kałamajski, Bolesław Kliszczyński, Kazimierz Krajna (kierownik biura), Teodor Krauze, Roman Leitgeber, Antoni Marweg, Stanisław Michalak, Stanisław Mroczkowski, Mieczysław N oskowicz, Antoni Nowak, Stanisław Offierski, Kazimierz Otrnianowski, Tadeusz Powidzki, Karol Rzepecki (przewodniczący), Bolesław Samoliński, Józef Siemianowski, Jan Słomiński (skarbnik), Stanisław Stolpe, Jan Szymański, Józef Tucholski (sekretarz), Antoni Walkiewicz, Łukasz Wojciechowski, Jan Wolsztyniak, Władysław Wysocki.

« "Dziennik Praw Państwa Polskiego" R. 1918, nr 20, 20 XII 1918, poz. 58.

18 "Kurier Poznański" nr 74, 29 III 1919.

3*

Czeslaw Demel

Po rozwiązaniu przez Komisariat Naczelnej Rady Ludowej rad miejskich (11 II 1919), Narodowe Stronnictwo Robotników opublikowało w dniu 21 lutego odezwę zatytułowaną "Pierwsza próba" 13. Zawierała ona oprócz starych haseł pewne nowe elementy. Hasło solidarności narodowej zastąpiono solidarnością robotniczą, co stanowiło zasadniczy zwrot i nowy etap w działalności Stronnictwa. Znalazło to odbicie podczas akcji wiecowej. Wygłaszane w czasie wieców referaty, jak również wystąpienia członków Stronnictwa nasycone były hasłami klasowymi. Pojawiły się także głosy krytykujące Komisariat i Naczelną Radę Ludową, którą nazywano "zdradą narodową"14. W przemówieniach starano się przeciwstawić robotników reszcie społeczeństwa, krytykowano także inteligencję. Zjawiska te nie posiadały jednak charakteru masowego, a uzależnione były od stopnia radykalizmu środowiska, w którym wiece się odbywały. Zmiana stosunku Narodowego Stronnictwa Robotników do endecji w okresie poprzedzającym wybory do rad miejskich była wynikiem ówczesnej sytuacji politycznej i warunków gospodarczo-społecznych, w jakich znalazła się Wielkopolska w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu. W społeczeństwie dojrzewał protest przeciwko rządom Komisariatu. Zwiększyło się także niebezpieczeństwo zbrojnego wystąpienia ze strony Niemiec, Dotychczas świadomie pomijana i przemilczana kwestia robotnicza musiała stać się zagadnieniem dnia, istotnym przy rozwiązywaniu ówczesnych problemów życia społeczno-gospodarczego. N a skutek obsadzenia prawie wszystkich stanowisk w administracji państwowej i cywilnej poplecznikami endecji, dalszy rozwój Narodowego Stronnictwa Robotników i Zjednoczenia Zawodowego Polskiego został poważnie zagrożony. Lansowane przez endecję, zwłaszcza po obradach Sejmu Dzielnicowego, hasła równości i sprawiedliwości społecznej stały się tylko pustymi frazesami. W wyniku zmniejszającego się zaufania do rządów endeckich, musiała zmienlc swoje oblicze gazeta "Prawda", kształtująca opinię członków Narodowego Stronnictwa Robotników. Znajdowała się ona dotychczas pod wpływem endecko-klerykalnego posła Stanisława Nowickiego, pełniącego obowiązki prezesa Zarządu Głównego Narodowego Stronnictwa Robotników. Reprezentowane przez niego poglądy nie mogły na początku 1919 r. odpowiadać intencjom i zadaniom przywódców robotników z wychodźstwa. Ujemnie odbiło się to na realizacji umiarkowanego programu Narodowego Stronnictwa Robotników. Nieco radykalniejsze oblicze przyjęła "Prawda" od połowy marca 1919 r., kiedy na jej łamach zaczął pisać Apoloniusz Basiński, jeden z najmłodszych wówczas dziennikarzy poznańskich 13. Jak pisała warszawska "Sprawa Robotnicza", publicystyka na łamach "Prawdy" podkreślała rozwijającą się wśród wielkopolskich robotników świadomość klasową, wyzwalającą się z "powijaków fałszywej jedności narodowej". Natomiast w działającym na obszarze b. zaboru rosyjskiego Narodowym Związku Robotniczym budziły one nadzieje na możliwość zjednoczenia obu ugrupowań politycznych 16. To radykalne

13 "Sprawa Polska" nr 10, 2 III 1919.

» "Kurier Poznański" nr 49, 28 II 1919. Na uwagę zasługuje wystąpienie Feliksa Koszutskiego podczas wiecu zorganizowanego w "Gospodzie Poj ski ej" , który przemawiał w mundurze porucznika. "Uważał nawet za stosowne rzucić na falę wiecu insynuację, że Naczelna Rada Ludowa, względnie Komisariat, ze względów partyjnych, aby nie dopuścić do Sejmu niemiłych sobie członków Rady Naczelnej z obczyzny a zwolenników Narodowego Stronnictwa Robotników, skreślił ich przy pertraktacjach z klubami sejmu warszawskiego".

15 A. B a s i ń s ki: Wspomnienia dziennikarza poznańskiego. Bydgoszcz 1928, s. 21; A. Wac h o w i ak: Połączenie NSR z NZR w NPR w roku 1920. Maszynopis w Centralnym Archiwum przy Komitecie Centralnym Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, sygn. Z.5145, s. 21. » "Sprawa Robotnicza" nr 44, 21 VII 1919.

Wybory do Rady Miejskiej (1919)

oblicze organu Narodowego Stronnictwa Robotaików nie było zjawiskiem długotrwałym i ściśle .związane było z kierującym pracami redakcji Apoloniuszem Basińskim, · który już w drugiej dekadzie maja 1919 r. zmuszony został do opuszczenia redakcji "Prawdy". W odezwie z dnia 21 lutego 1919 r. Narodowe Stronnictwo Robotników zapowiadało oficjalne odejście od dotychczas obowiązujących w sprawach wyborczych zasad solidaryzmu narodowego. Stanowisko to zgodne było zresztą z uchwałą, jaką podjął Zarząd Główny Stronnictwa w dniu 12 maja 1918 r. 17 Jednak podczas kampanii przedwyborczej, na wiecach organizowanych przez Stronnictwo, pojawiały się głosy pojednawcze. Takie stanowisko reprezentowali m. in. jeden z czołowych działaczy Stronnictwa, Władysław Herz, podczas wiecu w "Bazarze" 18 oraz członek Zarządu Głównego, Zenon Lewandowski, który brał udział w wiecu organizowanym dla mieszkańców J eżyc w dniu 26 lutego 1919 r. W wiecu tym uczestniczył przedstawiciel Związku Młodej Polski, Czesław Chmielewski, który przedstawił w swym przemówieniu stosunek młodej inteligencji do Narodowego Stronnictwa Robotników. Przy poparciu przedstawicieli Związku Młodej Polski zorganizowany został przez N arodowe Stronnictwo Robotników wiec dla ludności Górczyna, w czasie którego referaty wygłosili Władysław Seydlitz i Wojciech Jacób. Wzrost zainteresowania przedstawicieli Związku Młodej Polski sprawami politycznymi w okresie poprzedzającym wybory do rad miejskich był wyrazem rozwoju na gruncie poznańskim antyendeckiej opozycji. Wzmożoną akcję propagandową rozwijało Towarzystwo Demokratyczno- N aro dowe oraz ściśle z nim współpracujące Narodowe Stronnictwo Ludowe. Nawoływały one do zgody, jedności i solidarności. Domagały się ustalenia jednej polskiej listy kandydatów do rad miejskich. Jednocześnie postulowały o odpowiednie typowanie kandydatów pod względem ich fachowych kwalifikacji 19 . Tą drogą endecja pragnęła odzyskać autorytet utracony w okresie walk powstańczych na skutek swojej kunktatorskiej postawy. Prowadzona przez endecję akcja wiecowa wpłynąć miała nie tylko na stopniowe eliminowanie opozycji i szukanie szerszego poparcia wśród społeczeństwa, ale doprowadzić miała także do spopularyzowania programu i zadań T owarzystwa Demokratyczno - Narodowego, przystępuj ącego do zorganizowanej p racy politycznej na obszarze b. zaboru pruskiego. W przedwyborczej kampanii agitacyjno-propagandowej Narodowe Stronnictwo Robotników, poparte przez Związek Młodej Polski, domagało się uzyskania odpowiedniego wpływu na działalność samorządu miejskiego. Dlatego też w początkowym etapie kampanii przedwyborczej wysuwało postulat, aby w razie ustalenia wspólnej listy kandydatów umieścić na niej dwudziestu pięciu przedstawicieli Narodowego Stronnictwa Robotników i czterech reprezentantów Związku Młodej Polski - na ogólną liczbę sześćdziesięciu radnych miejskich x . W miarę zbliżania się terminu wyborów do Rady Miejskiej, działacze Stronnictwa wchodzący w skład Komitetu Wyborczego Miasta Poznania, którymi kierował członek Zarządu Głównego Stronnictwa Wacław Cegiełka, ulegli wpływom endecji, która posługując się

17 C. D e fi e l ; Utworzenie Narodowego Stronnictwa Robotników w Wielkopolsce (marzec - listopad 1918). "Z pola walki" K. 1972, nr 4/ffi, s. 170.

18 "Kurier Poznański" nr 46, 25 II 1919.

« "Kurier Poznański" nr 53, 5 III 1919; "Sprawa Polska" nr II, 9 III 1919.

20 Centralne Archiwum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych 1918 - 1939, sygn. 296/1 - 49, Raport informacyjno-polityczny z 8 III 1919.

Czeslaw Demel

argumentem rzekomego zagrożenia ze stromy zwartego frontu stronnictw obywateli niemieckich, doprowadziła do kompromisu wyborczego. Rozmowy mające doprowadzić do zawarcia kompromisu były bardzo trudne. Należało bowiem odpowiednio pogodzić występujące rozbieżności między poszczególnymi obozami politycznymi. W samym Komitecie Wyborczym Miasta Poznania endecja zajmowała pozycje prawicowe, opozycyjna grupa działaczy mieszczańskich stanowiła centrum, zaś reprezentanci Narodowego Stronnictwa Robotników stanowili grupę lewicową. Przy takim układzie sił rozmowy w sprawie ustalenia jednej wspólnej listy trwały ponad dwa tygodnie i do ostatniej chwili nie wróżyły powodzenia. Dopiero w dniu 5 marca 1919 r. odbyło się decydujące posiedzenie Komitetu, które w wyniku wzajemnych ustępstw poszczególnych ugrupowań doprowadziło do ugody. W dniu następnym (6 marca) uzgodnioną kompromisową listę zatwierdziło walne zebranie wyborcze. Po zawarciu kompromisu Wacław Cegiełka oświadczył: "Będziemy się starali uchwałę w sprawie listy z takim trudem uchwalonej w łonie Stronnictwa przeprowadzić. Nas, członków Komitetu, obowiązuje uchwała tegoż Komitetu" e>>. "Kurier Poznański" komentując to porozumienie pisał, że był to sukces sprawy narodowej oraz wielkie osiągnięcie Narodowego Stronnictwa Robotników, które swoją postawą wykazało rozwagę i polityczną dojrzałość. "Prawda" zaś - mając na myśli przedstawicieli Stronnictwa biorących udział w pracach Komitetu, stwierdzała, że dali oni "wspaniały dowód rozumu i wyrobienia politycznego i u strony przeciwnej wzbudziły szczery podziw dla świadomego swej siły, a przecież szczerze po polsku czującego robotnika" **. Z entuzjazmem donosiła więc "Prawda" o sukcesie Stronnictwa, które dzięki zawartemu kompromisowi obsadzić miało w Radzie Miejskiej własnymi kandydatami prawie połowę "zupełnie pewnych krzeseł". Kompromis przyjmowali działacze poznańscy Stronnictwa jako "cenny zadatek owocnej pracy" i zapowiedź potężnego rozwoju organizacji w przyszłości 23. Lista, ustalona w wyniku kompromisu z tak wielkim trudem, obejmowała sześćdziesięciu kandydatów i zgłoszona została jako Lista Nr 5. Pierwszy na liście był robotnik Franciszek Adamczak. Figurowało na niej pięćdziesięciu trzech mężczyzn oraz siedem kobiet (4,2%). Wśród sześćdziesięciu kandydatów było dwóch robotników, dwudziestu ćwćch rzemieślników (36,7%), trzydziestu trzech pracowników umysłowych (55%) i trzy osoby bez zawodu. Oprócz tej listy zgłoszone zostały, w dniu 13 marca 1919 r., oficjalnie zatwierdzone, jeszcze cztery inne: Polskiej Partii Socjalistycznej (otwierało ją nazwisko Bernarda Kraszewskiego), socjaldemokratyczna (Tadeusz Metuszewskii), niemiecka (Paul Gutsche) i żydowska (Maks Kollenscher) 24.

W głosowaniu, które odbyło się w osiemdziesięciu sześciu obwodach wyborczych, brało udział 84 289 wyborców. Lista Nr 5 uzyskała E5595 głosów (66%). Wybrano z niej do Rady czterdziestu jeden przedstawicieli. N a Mstę niemiecką głosowało 23 788 wyborców (28,2%) i uzyskała ona siedemnaście miejsc. Lista socjaldemokratyczna otrzymała 1650 głosów (3,1%) i jedno miejsce. Na listę żydowską oddano 1962 głosy (2%) i obsadziła ona jedno miejsce w Radzie. Lista Polskiej Partii So

" "Kurier Poznański" nr 53, 5 III 1919.

· "Kurier Poznański" nr 55, 7 III 1919.

-'Tamże.

« "Kurier Poznański" nr a. 16 III 1919.

cjałistycznej uzyskała 557 głosów (0,7%) i nie wprowadziła do Rady żadnego przedstawiciela 25. W sześćdziesięcioosobowej Radzie Miejskiej zasiadało pięćdziesięciu sześciu mężczyzn i cztery kobiety (dwie wybrane z listy polskiej i dwie z listy niemieckiej)25. W gronie kobiet były: nauczycielka, kierowniczka sklepu, żona radcy szkolnego i pracownioa warsztatu rzemieślniczego. Wśród czterdziestu jeden radnych z Listy Nr 5 było: dziewięciu rzemieślników, pięciu kupców, czterech urzędników prywatnych, trzech inżynierów, trzech architektów, dwóch adwokatów, dwóch dziennikarzy, dwóch bankierów, dwóch robotników, dwóch nauczycieli (w tym jedna kobieta) oraz ksiądz, chemik, działacz związkowy i kobieta o nie ustalonym zawodzie. Z listy niemieckiej wybrano m. in.: pięciu urzędników państwowych, trzech rzemieślników, trzech kupców, dwóch nauczycieli, lekarza i chemika. Z listy żydowskiej radnym został adwokat, a z listy socjaldemokratycznej działacz związk owy 27. W nowej Radzie Miejskiej udział robotników był skromny. W sumie w Radzie Miejskiej zasiadało: dwunastu rzemieślników (w tym trzech z listy niemieckiej), ośmiu kupców (w tym trzech z listy niemieckiej), trzech lekarzy, czterech nauczycieli (w tym dwóch z listy niemieckiej), pięciu urzędników państwowych (wszyscy z listy niemieckiej), czterech urzędników prywatnych, trzech adwokatów (w tym jeden z listy żydowskiej), trzech inżynierów, trzech architektów, dwóch chemików <w tym jeden z listy niemieckiej), dwóch dziennikarzy, dwóch pracowników bankowych, dwóch robotników, dwóch sekretarzy związkowych (w tym jeden z listy socjaldemokratycznej) oraz ksiądz i właściciel apteki. Bezwzględną większość zdobyli Polacy. Ich udział w wyborach, podobnie jak w innych miastach wielkopolskich 28 , był duży. Mniejsze zainteresowanie wyborami wykazała ludność niemiecka. J ak informował "Dziennik Poznański", frekwencja ludności niemieckiej w lokalach wyborczych wahała się w granicach 50 - 80% uprawnionych do głosowania 29 . Wystawienie w wyborach do Rady Miejskiej oddzielnych list przez Polską Partię Socjalistyczną i Socjaldemokratyczną Partię Niemiec świadczyło o braku porozumienia między tymi partiami. Trwały ome od zjazdu tej partii w Jenie (1913) i potwierdziły samodzielność Polskiej Partii Socjalistycznej, aprobowaną przez zjazd w Oświęcimiu (191i3). Sytuacji tej nie zmienił udział Tadeusza Matuszewskiego i Piotra Przybylskiego w obradach XV Zjazdu Polskiej Partii Socjalistycznej (1918). Polska Partia Socjalistyczna działająca w specyficznych warunkach poznańskich nie głosiła skrajnie radykalnych postulatów. Wysuwane przez nią hasła, z pewnymi akcentami ideologii narodowej, były mniej radykalne niż postulaty wysuwane przez tę partię na pozostałych ziemiach polskich. Pewnym więc sukcesem było zdobycie w Poznaniu 557 głosów 30 . Większość tych głosów oddali robotnicy kolejowi mieszkający na Łazarzu 3 !.

» "Kurier Poznański" nr 73, 28 III 1919.

*s T a m ż e.

»A. C z u b i ń s ki, M. O l s z e w s ki: Z rewolucyjnych tradycji Poznańskiego w latach 1919 - 1938. Poznań 1959, S. 12.

28 "Kurier Poznański" nr 70, 25 III; nr 71, 26 III; nr 72, 27 III 1919.

*» "Dziennik Poznański" nr 70, 25 III 1919.

30 W. D o b r o w o l s ki, Wspomnienia i wydarzenia Z pracy legalnej (PPS), KPRP i Związku Klasowego w Poznaniu i na powiatach Archiwum Referatu Historii Partii Poznań, sygn. 112/4, s. 2 mylnie podano, że Polska Partia Socjalistyczna w wyborach do Rady Miejskiej w Poznaniu otrzymała 1500 głosów. - Warto zaznaczyć, że po wyborach do Rady Miejskiej kandydatów z listy Polskiej Partii

Czeslaw Demel

W Radzie Miejskiej już w dwa dni po wyborach (25 III) Polacy utworzyli trzy frakcje: Ludowe Koło Radzieckie, Polskie Koło Radzieckie oraz Demokratyczne Koło Radzieckie 32.

Ludowe Koło Radzieckie utworzyło czternastu radnych, wybranych z ramienia N arodowego Stronnictwa Robotników, Związku Młodej Polski oraz ich sympatyków. Przewodniczącym tego koła został Stanisław Mroczkowski, zastępcą przewodniczącego wybrano Stanisława Bresińskiego, obowiązki sekretarza pełnił Stanisław Robiński. Oprócz wymienionych do Koła tego należeli: Franciszek Adamczak, Kazimierz Bobowski, Czesław Bugzel, Władysław Dankowski, Franciszka Drozdowska, Wiktor FolIecher, Stanisław Grzegorzewicz, Bolesław Kliszczyński, ks. Kazimierz Maliński, Jan Szymański i Władysław Wysocki.

Polskie Koło Radzieckie - zwane także międzypartyjnym lub grupą środka - utworzyli ci działacze, którzy zajmowali podczas rokowań w łonie Komitetu Wyborczego pozycje centrystyczne. Składało się ono z działaczy mieszczańskich, zajmujących opozycyjne stanowisko wobec endecji. W jego skład wchodziło dziesięciu radnych, a mianowicie: Franciszek Budzyński, Stanisław Kałamajski, Adam Kłos, Kazimierz Krajna, Teodor Krauze, Stanisław Kucharski, Stanisław Offierski, Józef Siemianowski, Stanisław Stolpe, Bolesław Wybieraiski. Znaleźli się w tym Kole ni. in. czołowi kiedyś działacze - założyciele Narodowego Stronnictwa Robotników, tacy jak: właściciel farbiarni Teodor Krauze, właściciel piekarni Stanisław Stolpe, dziennikarz Jozef Siemianowski. Oni to wspólnie z innymi radnymi tego Koła w niecały miesiąc później utworzą Stronnictwo Mieszczańskie. Członkowie i sympatycy Towarzystwa Demokratyczno- Narodowego utworzyli Demokratyczne Koło Radzieckie. Należało do niego siedemnastu radnych" a mianowicie: Paweł Gantkowski (przewodniczący), Roman Leitgeber (zastępca przewodniczącego), Seweryn Krzyżaniak (sekretarz), Zofia Swinarska (zastępca sekretarza), Adam Ballenstedt, Stefan Cybichowski, Stanisław Domagaiski, Witold Hedinger, Władysław Mieczkowski, Romuald Paczkowski, Stanisław Pernaczyński, Józef Sieradzki, Bronisław Stelmachowski, Karol Stark, Henryk Suchowiak, Bronisław Szulczewski, Józef Tucholski. Koło to we wspólnej komisji porozumiewawczej wszystkich trzech frakcji reprezentowali: Witold Hedinger, Roman Leitgeber oraz Józef Tucholski.

Inauguracyjne posiedzenie Rady Miejskiej odbyło się w dniu 9 kwietnia 1919 r.

W skład wybranego wówczas Prezydium Rady weszli: dr Władysław Mieczkowski (przewodniczący), Stanisław Bresiński (zastępca przewodniczącego), Kazimierz Krajna (sekretarz), Adam Kłos (zastępca sekretarza) i Franciszek Adamczak 33 . Za zgodą Polskiego Koła Radzieckiego i Demokratycznego Koła Radzieckiego w dniu 14 kwietnia 1919 r. prezydentem miasta wybrany został Jarogniew Drwęski 34.

Kampania przed wyborami do rad miejskich wykazywała wzrost radykalizmu ze strony Narodowego Stronnictwa Robotników. Jednocześnie wzrosła opozycja mieszczańska wobec dotychczasowej politycznej hegemonii endecji. Radykalizm ów bu

Soejalistycznej wydalono z pracy. W sytuacji takie] znalazł się Bernard Kraszewski, który pracował w zakładach Spółki Akcyjnej H. Cegielski ponad siedem lat. Żonie Kraszewskiego, od kilku lat prowadzącej stołówkę robotniczą w lokalu odnajmowanym przez tę fabrykę, dyrekcja z dniem l lipca 1919 r. wymówiła lokal. M "Postęp" nr 74, 29 III 1919; "Sprawa Polska" nr 14 z 30 III 1919.

33 "Kurier Poznański" nr 83, 9 IV 1919.

34 Jarogniew Drwęski otrzymał 39 głosów. "Dziennik Poznański" nr 92, 19 IV 1919; Z. Z al e s ki: Podstawy i charakterystyka rozwoju miasta Poznania w latach 1918, -1928. W: Księga Pamiątkowa Miasta Poznania. Poznań 1929, s. 164.

Ą\dził jednak zastrzeżenia działaczy Stronnictwa, którzy nie godzili się z taktyką oraz hasłami politycznymi głoszonymi przez "Prawdę". W jej działalności dostrzegali oni tendencje skierowania Narodowego Stronnictwa Robotników na tory walki klasowej oraz próbę wyłamania się z obowiązującej dotychczas narodowej solidarności. Kompromis, jaki zawarto z endecją przy wyborach do rady miejskiej, przyczynił się do wewnętrznego rozbicia Narodowego Stronnictwa Robotników. W cztery dni po wyborach "Prawda" pisała, że jakiekolwiek próby łączenia się z Towarzystwem Demokratyczno- Narodowym są szkodliwe, a endecką ideologię nazwała "zaraźli - wą" 35. W odezwie wydanej przez Zarząd Główny Narodowego Stronnictwa Robotników w dniu 2 kwietnia 1919 r., mówiąc o przyczynach nieosiągniccia oczekiwanego sukcesu w wyborach do Rady Miejskiej w Poznaniu, stwierdzono natomiast, że były one wynikiem kontynuacji starych haseł solidaryzmu narodowego. "Raz musimy się oswoić z tą myślą - czytamy w odezwie - że obecnie nie stajemy wobec wroga Prusaka czy zakapturzonego socjalisty niemieckiego, lecz wobec przekonań własnych. Postawa narodowa jest nam wszystkim wspólna, lecz nie jest wspólną myśl i dążenia polityczne"36. Stanowisko przywódców robotniczej organizacji politycznej oznaczało faktyczne jej przejście na tory radykalnych wystąpień w okresie poprzedzającym uzupełniające wybory do Sejmu, które odbyły się w dniu 1 czerwca 1919 r. Przebiegały one w atmosferze kształtującej się nowej rzeczywistości politycznej, w której endecja stopniowo traciła swą monopolistyczną, uprzywilejowaną pozycję w Wielkopolsce 3".

15 "Prawda'" nr 72, 27 III 1919.

." "Kurier Poznański" nr 79, 4 IV 1919.

37 C. D e m e l: Uzupełniające wybory do Sejmu w Wielkopolsce 1 czerwca 1919 r. " Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza" R. 1976, t. XII, z. l, s. 153 - 193.

Czeslaw Demel

ANEKS

KOMPROMISOWA LISTA NR 5 KANDYDATÓW DO RADY MIEJSKIEJ

Franciszek Adamczak Adam Ballenstedt Kazimierz Bobowski Stanisław Bresiński Franciszek Budzyński Stefan Cybichowski Władysław Dankowski Stanisław Domagaiski Wiktor FolIecher Paweł Gantkowski Stanisław Grzegorzewicz Witold Hedinger Stefan Kałamajski Eołesław Kliszczyński Adam Kłos Kazimierz Krajna Teodor Krause Stanisław Kucharski Roman Leitgeber Kazimierz Maliński Władysław Mieczkowski Stanisław Mroczkowski Stanisław Offierski Romuald Paczkowski Stanisław Pernaczyński Stanisław Robiński Józef Sieradzki Bronisław Stelmachowski Karol Stark Stanisław Stolpe

Zofia Swinarska Bronisław Szulczewski Jan Szymański Józef Tucholski Bolesław Wybieraiski Józef Siemianowski Franciszka Drozdowska Henryk Suchowiak Czesław Bugzel Władysław Wysocki Seweryn Krzyżaniak Konstancja Kolska Nikodem Wolniewicz Czesław Meissner Seweryn Pendowski Stanisław Kossowski Franciszek Drabętowicz Edmund Banc Kazimierz Paluch Mieczysław Korzeniewski Walenty Dymek Helena J anuszkiewicz Jadwiga Jaworowiczowa Jan Mateiski Maria Rydlewska Jan Woźniak Wincenty Panowiez Aniela Tułodziecka Józef Kostrzewski Stanisław Maciejewski

Kolejność na podstawie "Kuriera Poznańskiego" (nr 63, 16 III 1919 r.)

RADA MIEJSKA POZNANIA WYBRANA W DNIU 23 MARCA 1919 R.

Franciszek Adamczak I ri tz Albold Erhard Bahr Adam Ballenstedt Kazimierz Bobowski

Stanisław Bresiński Hans Brose Franciszek Budzyński Czesław Bugzel Albert Busse

Stefan Cybichowski Władysław Dankowski Stanisław Domagaiski Franciszka Drozdowska Wiktor FolIecher Wilhelm Gaertig Paweł Gantkowski Arthur Gattig Stanisław Grzegorzewie? .

Paul Gutsche Bruno Hanisch Witold Hedinger Wilhelm Hoese Stefan Kałamajski Bolesław Kliszczyński Adam Kłos Maks Kollenscher Kazimierz Krajna Teodor Krause Seweryn Krzyżaniak Stanisław Kucharski Max Landsberg Boman Leitgeber Kazimierz Maliński Tadeusz Matuszewski

Władysław Mieczkowski Stanisław Mroczkowski Michael Mucha Hans N ebe Seley Oelsner Stanisław Cffierski Romuald Paczkowski Stanisław Pernaczyński Hedwig Priebe Stanisław Robiński Georg Schutz Anna Seile Józef Siemianowski Józef Sieradzki Karol Stark Bronisław Stelmachowski Erich Stelzer Stanisław Stolpe Henryk Suchowiak Zofia Swinarska Bronisław Szulc ze wski Jan Szymański Józef Tucholski Bolesław Wybieraiski Władysław Wysocki

Ź ród ł o: "Kurier Poznański" nr 73, z 28 III 1919 r.

PODZIAŁ MANDATÓW W RADZIE MIEJSKIEJ

(według list wyborczych)

Listakompromisowa

Franciszek Adamczak Adam Ballenstedt Kazimierz Bobowski Stanisław Bnesiński Franciszek Budzyński Czesław Bugzel Stefan Cybichowski Władysław Dankowski Stanisław Domagaiski Franciszka Drozdowska Wiktor Folleher Paweł Gantkowski Stanisław Grzegorzewicz Witold Hedinger

Stefan Kałamajski Bolesław Kliszczyński Adam Kłos Kazimierz Krajna Teodor Krause Seweryn Krzyżaniak Stanisław Kucharski Roman Leitgeber Kazimierz Maliński Władysław Mieczkowski Stanisław Mroczkowski Stanisław Offierski Romuald Paczkowski Stanisław Pernaczyński

Czeslaw Demel

Stanisław Robiński J ozef Siemianowski Józef Sieradzki Bronisław Stelmachowski Karol Stark Stanisław Stolpe Henryk Suchowiak

Zofia S winarska Bronisław Szulczewski Jan Szymański Józef Tucholski Bolesław Wybieraiski Władysław Wysocki

Listaniemiecka

Fri tz Albold Erhard Bahr Plans Brose Albert Busse Wilhelm Gaertig Arthur Gattig Paul Gutsche Bruno Henisch Wilhelm Hoese

Max Landsberg Michael Mucha Hans Nebe Seley Oelsner Hedwig Priebe Georg Schutz Anna Seile Erich Stelzer

Listas o cj a l d e m o kra t y c z n a

Tadeusz Matuszewski

Listażydowska

Maks Kollenscher

SKŁAD RADY MIEJSKIEJ (według list wyborczych i z podziałem na kluby)

Lista kompromisowa

I. Ludowe Koło Radzieckie

Franciszek Adamczak Kazimierz Bobowski Stanisław Bresiński Czesław Bugzel Władysław Dankowski Franciszka Drozdowska Wiktor FolIecher

Stanisław Grzegorzewicz Bolesław Kliszczyński Kazimierz Maliński Stanisław Mroczkowski Stanisław Robiński J sn Szymański Władysław Wysockili. Polskie Koło Radzieckie

Franciszek Budzyński Stefan Kałamajski Adam Kłos Kazimierz Krajna Teodor Krause

Stanisław Kucharski Stanisław Offierski Józef Siemianowski Stanisław Stolpe Bolesław Wybieraiski

III. Demokratyczne Koło Radzieckie Adam Ballenstedt Stefan Cybichowski Stanislaw Domagaiski Paweł Gantkowski Witold Hedinger Seweryn Krzyżaniak Rcman Leitgeber Władysław Mieczkowski Romuald Paczkowski

Stanisław Pernaczyński Józef Sieradzki Bronisław Stelmachowski Karol Stark Henryk Suchowiak Zofia S winarska Bronisław Szulczewski Józef Tucholski

Listaniemiecka

Fri tz Albold Erhard Bahr Hans Brose Albert Busse Wilhelm Gaertig Arthur Gattig Paul Gutsche Bruno Henisch Wilhelm Hoese

Max Landsberg Michael Mucha Hans N ebe Seley Oelsner Hedwig Priebe Georg Schutz Anna Seile Erich Stelzer

Lista socjaldemokratyczna

Tadeusz Matuszewski

Lista żydowska

Maks Kołlenscher

Franciszek Burkiewicz: Warta w Szelągu. Rysunek tuszem (1955) (Do artykułu: Franciszek Bu rkiewiczl