* A" II \

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1975.07/09 R.43 Nr3

-- ssw -

..', v. BS

. - Fj f ·

-.... .,., .

li m

I\. I\.

Wyróżnienie I stopnia (równorzędne). Praca Nr 6 wykonana przez zespół autorski z Wrocławia w składzie: mgr inż. arch. Andrzej Hubka, mgr inż. arch. Leszek Konarzewski, mgr inż. arch. Tadeusz Gonet (współpraca), Stanisław Dendewicz (makieta). Widok od strony południowo-wschodniej

· B

.. iiĄii

-"-. I , . :, gpp

<*m

BPwSBBMai Wyróżnienie II stopnia (równorzędne). Praca Nr 3 wykonana przez zespół autorski z Poznania w składzie: mgr inż. arch. Jacek Dankowski i mgr inż. arch. Jerzy Filipiak. Widok od strony południowo-wschodniej Wyróżnienie II stopnia (równorzędne). Praca Nr 5 wykonana przez zespół autorski z Poznania w składzie: mgr inż. arch. Jerzy Buszkiewicz, mgr inż. arch. Jan Kopydłowski, Marek Kró1ak (makieta). Widok od strony południowo-wschodniej

Wyróżnienie III stopnia (równorzędne). Praca Nr 7 wykonana przez zespół autorski z Wrocławia w składzie: mgr inż. arch. J eremi Czarnecki, mgr inż. arch. Andrzej Adamek. Widok od strony południowo-wschodniej

Wyróżnienie III stopnia (równorzędne). Praca Nr 7 wykonana przez zespół autorski z Wrocławia w składzie: mgr inż. arch. Krzysztof Sąsiadek, mgr inż. arch. Adam Sławiński, mgr inż. arch. Jadwiga Sozańska. Widok od strony południowo-wschodniej

Sprawozdania

DZIAŁALNOŚĆ SPOŁECZNYCH KOMITETÓW BUDOWY SZKÓŁ W POZNANIU W LATACH 1953 - 1972

W szkolnictwie poznańskim w okresie powojennym wystąpiły znaczne trudności spowodowane głównie zniszczeniami budynków. Trudności te spotęgowały się w 1953 r., gdy na ukę w szkołach podstawowych rozpoczęły dzieci urodzone w tzw. fali wyżu demograficznego z pierwszych lat po wyzwoleniu kraju. Liczba uczniów w klasach pierwszych szkół podstawowych w roku szkolnym 1952/1953 wynosiła 4355, a w roku szkolnym 1953/1954 już 8130. Liczba ta utrzymywała się do roku 1965. Ze względu na brak izb lekcyjnych, prowadzono zajęcia na trzech zmianach, czyli praktycznie nauka w szkole trwała do późnych godzin wieczornych. Wysiłek w dziedzinie odbudowy szkolnictwa był ogromny, a mimo to aktualne potrzeby przerastały możliwości finansowe państwa. Fakt ten był głównym powodem rozważania możliwości powołania do życia w Poznaniu społecznej organizacji budowy szkół, której zadaniem miało być gromadzenie środków pieniężZakładka do książek nych ofiarowanych przez społez Ratuszem Poznań- czeństwo. Akcja ta miała na ceskim lu przyspieszenie budowy nowych, tak potrzebnych szkół. W latach 1945 - 1952, poza odbudową zniszczonych budynków szkolnych w Poznaniu, wybudowano pierwsze nowe obiekty i to ze środków Miejskiego Komitetu Społecznego Odbudowy Kraju i Stolicy: budynek przy ul.

Szamarzewskiego 89 z dziewiętnastoma izbami lekcyjnymi (1948); budynek przy ul. Obrzyca 7;9 z dziesięcioma izbami lekcyjnymi (1950); w 1951 r. budynek przy ul. Starołęckiej 142 z ośmioma izbami lekcyjnymi (1951). Ze środków państwowych powstał budynek przy ul. Łozowej 77 składający się z dwudziestu dwóch izb lekcyjnych (1952). Pierwsze próby organizacyjnego ujęcia spo

V#A

KyRJJAp M K« O /\

DO mi pSfNW S# )tEO« «O M BUDDMI S A

»j.Kfe 5 t w A

Franciszek Frąckowiak przewodniczący Miejskiego Komitetu Budowy Szkół w latach 1953 - 1957łecznej ofiarności na rzecz budowy szkół w Poznaniu zainicjował zespół pracowników Wydziału Oświaty Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Powołanie Komitetu pod nazwą "Miejski Komitet Budowy Szkół w Poznaniu" nastąpiło uchwałą Prezydium Miejskiej Rady N arodowej Nr 38;220 z dnia 17 lipca 1953 r.

Posiedzenie organizacyjne Komitetu odbyło się w dniu 31 lipca 1953 r. Komitet liczył ogółem czterdziestu członków, którzy reprezentowali instancje partyjne, Front Jedności Narodu, rady narodowe, Wojsko Polskie, związki zawodowe, organizacje młodzieżowe oraz nauczycielstwo. Jego siedziba mieściła się przy ul. Czerwonej Armii 80/82. N a czele dziesięcioosobowego prezydium stanął przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady N arodowej Franciszek Frąckowiak. W celu skutecznego działania powołane zostały trzy Komisje: Organizacyjna, Finansowo-Gospodarcza i Propagandowai. r HQ A t «<<"<<<

5AŁ

* » » * t"l

n i < n *w£tT"

9

Znaczki na fundusz budowy szkół

SllllfliHI

»Iis« 11

Pomnik Tysiąclecia - Szkoła Podstawowa Nr 45 im. Ludwika Waryńskiego przy ul. Harcerskiej oddana do użytku w roku 1962

Do pracy społecznej zaangażowali się w Komisjach m. in.: Zygmunt Adamczak, Feliks Aftyka, Aleksander Anho1cer, Irena Bąk, Czesław Bartczak, Michał Grzegorzewski, Bogumił Grodzki, Maria Huciuk, Wiktor Kamiński, Hubert Kien, Władysława Klawiter, Czesław Knoll, Wincenty Krasko, Stanisław Kubiak, piotr Mecwa1dowski, Jan Michalak, iZenona Nowicka, Władysław Pers, Kazimierz Pierzcha1ewiez, Danuta Porawska, Urszula Przestacka, Te1esfor Slósarek, Wacław Szałapieta i Aleksander Wilkoszewski. Po Katowicach, Miejski Komitet Budowy Szkół w Poznaniu był drugim tego typu komitetem w kraju. Fakt ten jest o tyle istotny, że działalność Komitetu znacznie wyprzedziła krajową akcją pod hasłem "Tysiąc Szkół na Tysiąclecie", które rzucone zostało w październiku 1958 r. Początkowo akcja zbiórkowa pieniędzy spoczywała na powołanych do życia Szkolnych Komitetach Budowy Szkół, którymi kierowali nauczyciele. Komitety te miały za zadanie sprzedawanie znaczków wartościowych wśród młodzieży szkolnej, organizowanie dochodowych imprez zbiórek złomu i makulatury, a następnie spieniężanie ich. Inne źródła wpływów Komitetu pochodziły z datków nowożeńców i gości weselnych w urzędach stanu cywilnego, z wykupu przedstawień te a

M." aea..

tralnych, kinowych, cyrkowych oraz z rozprowadzania znaczków wartościowych w zakładach pracy. Organizowano również uliczne zbiórki pieniężne oraz dochodowe imprezy rozrywkowe. W szkołach i przedszkolach każdy wychowawca bądź wychowawczyni mieli za zadanie rozprowadzać znaczki Komitetu w następujących wartościach: w przedszkolach składka miesięczna 5 gr; w szkołach podstawowych - 10 gr a w szkołach średnich - 20 gr.

N a świadectwach szkolnych wydawanych na koniec roku naklejano znaczki wartości 2 zł. Administracje szkolne na wydawanych zaświadczeniach naklejały znaczki wartości 1 zł. Ponadto Komitet prowadził sprzedaż druków "tygodniowych rozkładów zajęć lekcyjnych" oraz zakładek do książek. Przykłady te wskazują, że początki akcji zbiórkowej wymagały dużej ofiarności ze strony aktywu społecznego, który z pełnym entuzjazmem włączył się do czynu społecznego na rzecz szkół. Z dniem 1 listopada 1957 r. Komitet zmienił nazwę na Komitet Społecznego Funduszu Budowy Szkół w Poznaniu; na czele ośmioosobowego prezydium stanął Ludwik Frasunkiewicz. * W lutym 1959 r. nastąpiła kolejna zmiana nazwy. Powołano Komitet Koordynacyjny

8ucaw£ sr*ot w«wrawets

BUBO** SfKOt w potsw*»

śofit

-

S£££LH A JLjCH5*5_j 1 taumr &*8s ro t.**:

Znaczki na fundusz budowy szkół

Sprawozdanian f r

Technikum Energetyczne przy ul. Dąbrowskiego oddane do użytku w roku 1964 Społecznego Funduszu Budowy Szkół w Poz- tów, gdyż w dniu 14 stycznia 1966 r. na p1enaniu już na podstawie instrukcji Ogó1nopo1- narnej Sesji Ogólnopolskiego Komitetu Frontu skiego Komitetu Frontu Jedności Narodu o Jedności Narodu uznano za słuszne kont ykrajowej akcji Tysiąc Szkół na Tysiąclecie. nuowanie dalszej zbiórki na budowę szkół Do Prezydium Komitetu Koordynacyjnego w myśl hasła "Naród swojej młodzieży".

Społecznego Funduszu Budowy Szkół weszło W styczniu 1966 r. w Poznaniu powstał nowy piętnaście osób, a na czele stanął przewod- Komitet pod nazwą Poznański Komitet Sponiczący Prezydium Rady Narodowej m. Poz- łecznego Funduszu Budowy Szkół i Internanania Franciszek Frąckowiak. Od marca tów, aa którego czele stanęła Władysława 1%1 r. przewodnictwo Komitetu objęła 'Wła- Klawiter.

dysława Klawiter , zastępca przewodniczącego W wyniku dużego wysiłku pracy społecznej Prezydium Rady Narodowej m. Poznania. aktywu oświatowego Komitetów Budowy Również w lutym 1959 r. w pięciu dzie1ni- Szkół w Poznaniu zebrano w latach 1953 - 1972 cach miasta powstały Dzielnicowe Komitety kwotę 478,4 milionów zł (Tabela 1). Uzyskane Społecznego Funduszu Budowy Szkół, które środki pieniężne pochodziły ze świadczeń praspełniały doniosłą rolę w akcji propagando- cowniczych, świadczeń od rolników, spółwo-organizacyjnej. Dzielnicowi działacze wy- dzie1czości, rzemiosła, wolnych zawodów, prydatnie przyczynili się do wzrostu wyników watnego handlu i usług, młodzieży szkolnej akcji zbiórkowych poprzez bezpośrednią oraz z dopłat do napojów alkoholowych. Jeśli współpracę z zakładami pracy. W Dzie1ni- zważymy, że w latach 1953 -1958 w ramach cowych Komitetach funkcje przewodniczących działalności Miejskiego Komitetu Budowy i sekretarzy pełnili: Grunwald Teofil Szkół zebrano 2,5 miliona zł, które w więkSmierzcha1ski i Tadeusz Kruszyński; J eżyce szości pochodziły z rozprowadzania znaczków - Władysława Klawiter (do marca 1%1 r.), wartościowych, to rezultaty należy ocenić niea następnie Józef Mielcarek, natomiast sekre- zwykle wysoko. Od 1959 r. akcja zbiórkowa tarzem był Euzebiusz Drzewiecki; N owe Mia- w ramach hasła "Tysiąc Szkół na Tysiąclecie" sto - Mieczysław Śliwa i Leon Przybylski; przybrała rozmiary ogólnokrajowe i wpływy Stare Miasto - Leszek Zdebich i Irena Ku- uzyskiwano ze świadczeń powszechnych przeblicka; Wilda - Bogdan Cypryański i Karol kazywanych przez zakłady pracy. Zebrane w Schweiger. ramach działalności Miejskiego Komitetu BuRok 1966 rozpoczął nowy rozdział w prze- dowy Szkół w latach 1953 - 1958 środki przezkazywaniu społecznych funduszy na dalszą naczano na koszty przygotowania dokumenbudowę szkół i rozbudowę istniejących obiek- tacji technicznej dla nowych inwestycji (pod

WSmCY POP« RAMY BUDÓW* S 1« ł t W POIHAtiKJz,

A S 9 KOWTf T &* g ł ł>al AM

3JI5SJ JZjk

Gtti *tmr&r SPS s porwiti

JEOMITST S f 8 S ?OI«AM

KOMITET Sf ftL AoiBA«

HO M frtT S F B S PCri«*ft

Znaczki na fundusz budowy szkół

I i ll.JI I I I I I I

Szkoła Podstawowa Nr 77 przykłady geodezyjne, założenia projektów oraz projekty wstępne). Dzięki tej akcji szereg szkół podstawowych zostało włączonych do planów inwestycyjnych w przyspieszonych terminach. Pierwszych efektów doczekano się już w latach 1956 -1958. Ponadto przygotowano pełną dokumentację techniczną oraz pokryto koszty budowy ezteroizbowego pawilonu szkolnego przy ul. Dojazd, który został oddany do użytku na rok szkolny 1959/198). Był to pierwszy budynek wzniesiony całkowicie ze środków społecznych. Od 1966 r. roczne wpływy świadczeń zwiększyły się znacznie wskutek wprowadzenia dopłat do napojów alkoholowych. W latach 1971 - 1972 wpływy zmalały, gdyż większe zakłady pracy, zgodnie z uprawnieniami regulaminowymi Komitetu, zatrzymywały na swoich kontach bankowych 80% wartości świadczeń zebranych w swoim zakładzie. Kwoty te przeznaczano na cele socjalno-oświatowe zakładu. Z zebranych w okresie dziewiętnastu lat świadczeń pieniężnych wydatkowano na nowe budownictwo szkolne kwotę 288,5 milionów zł, a pozostałe pieniądze przeznaczono na modernizacje starych budynków szkolnych oraz na zakup sprzętu, urządzeń i pomocy naukowych. W ramach akcji "Tysiąc Szkół na Tysiąclecie" w latach 1959 -1965 ze środków społecznych wybudowano piętnaście nowych obiektów szkolnych (Tabela 2). W latach 1966-1972 zbudowano ze środków społecznych da1

I KfflOSW JXKO) WK!1*«11W i «Ł 1* »

WSIYSCł *Of*«AMVtm im

Ulf ttlt W}lWJ IM lrtifj ?* .

idera oddana do użytku w roku 1962

szych osiemnaście budynków szkolnych (Tabela 3). z kwoty 189,3 milionów zł, przeznaczonej na modernizację i zakupy, korzystało sto pięćdziesiątpięć jednostek oświatowych: sześćdziesiąt dziewięć szkół podstawowych, dwadzieścia przedszkoli, dwanaście szkół średnich ogólnokształcących, trzydzieści szkół zawodowych, siedem internatów, siedem szkół wyższych oraz dziesięć innych jednostek, jak np. Pałac Kultury, Dom Harcerza, biblioteki itp. Wydatna pomoc finansowa dla jednostek przyczyniła się do uzyskania szeregu dodatkowych pomieszczeń dydaktycznych, gabinetów, pracowni oraz pomieszczeń gospodarczych, a przede wszystkim do zlikwidowania dużych różnic w warunkach pracy szkół. Dzięki tej akcji stare szkoły nie odbiegały pod względem funkcjonalności od nowych budynków szkolnych. Wykaz szeregu zmodernizowanych szkół zawiera Tabela 4. Reasumując działalność Komitetów Budowy Szkół w Poznaniu, nie sposób pominąć cennej inicjatywy społecznej w postaci zorganizowania czynów społecznych na rzecz oświaty. Przy nowych inwestycjach szkolnych prace fizyczne o poważniejszych wartościach przerobowych wykonywała młodzież szkolna, nauczyciele oraz członkowie Komitetów Rodzicielskich. W szkolnictwie zawodowym szczególnie wyróżnili się nauczyciele, którzy dla nowych szkół opracowali nieodpłatnie dokumentacje techniczne dla montażu maszyn i urządzeń. Instalowanie urządzeń odbywało

«MYK:* «>«.« DAMYwoowi s«B»» rowtmi

«MM*! « « . i fOJ«A»

«OwffT SRŁS. fOltWd

-s-SSSSMU «OMITtt ł* « & ram t»sm! «ajMtm SFtt WJ1

Znaczki na fundusz budowy szkół

Sprawozdaniasię z udziałem młodzieży szkolnej w ramach nauczania zawodu i akcji czynów społecznych. Do wyróżniających się nauczycieli należeli: Władysław Zdanowski z Technikum Łączności, Adolf Jurek z Technikum Energetycznego oraz Roman Muś z Technikum Samochodowego. Za zasługi w pracy społecznej w Komitetach Budowy Szkół wyróżniono szereg aktywistów. Trzy osoby udekorowane zostały Krzyżami Kawalerskimi Orderu Odrodzenia Polski, cztery inne Krzyżami IZasługi oraz jedna Medalem Edukacji Narodowej; dwadzieścia osiem - odznakami Tysiąclecia Państwa Polskiego; trzydzieści dwie - Odznakami Zasłużony Działacz Frontu Jedności Narodu; dwadzieścia siedem - Honorowymi Odznakami Miasta Poznania; szesnaście pamiątkowymi Medalami XX-lecia Miasta Poznania; trzydzieści złotymi odznakami Związku N auczycielstwa Polskiego; dwieście pamiątkowymi medalami "Za Zasługi w Budowie Szkół Tysiąclecia"; dwie złotymi odznakami Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania.

Z dniem 31 grudnia 1872 f., zgodnie z uchwałą Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności N aro d u z dnia 15 grudnia 1972 r., zakończono krajową akcję gromadzenia środków pieniężnych na budowę szkół. Komitet został rozwiązany. Prezydium Rady Narodowej m. Poznania wraz z Poznańskim Komitetem Społeczmego Funduszu Budowy Szkół i I n terna tów w dni u 27 lutego 1973 f. W sali wielkiej Pałacu Kultury zorganizowało ostatnie poszerzone posiedzenie Komitetu. Przewodnicząca Komitetu, "Władysława Klawiter złożyła sprawozdanie z dziewiętnastoletniej działalności społecznej w Poznani u. W okresie tym dzięki ofiarności społeczeństwa przyspieszono budownictwo nowych szkół, stwarzaj ąc jednocześnie korzystniejsze warunki pracy młodzieży i nauczycieli. Łącznie ze środków społecznych w Poznaniu powstały trzydzieści cztery nowe obiekty szkolne. W imieniu władz partyjnych, Frontu Jedności Narodu oraz Prezydium Rady Narodowej m. Poznania podziękowanie dla społeczeństwa poznańskiego oraz aktywu społecznego zrzeszonego w Komitetach Budowy Szkół złożył Józef Świtaj, sekretarz Prezydium Rady Narodowej m. Poznania. Po zamknięciu obrad młodzież szkolna zaprezentofin

Ł3*SSSS* mm558»»*»wała część artystyczną, w podziękowaniu za otrzymane nowe budynki szkolne oraz nowoczesne wyposażenie w sprzęt i pomoce naukowe.

Czesław

Knoll

KUPUJĄC IMt A 0« »RiYCZVN lAsz SIĘ DO ŻtófĘKSKNIA SPQtEClNfGU fuSbuSZO SU DOWVSZKOt

Zakładka do książek z motywem harcerskim

KJXS,,, ____33 St-H»n S53S3»* O"o"

«miter s,ł>as wzmi*

Znaczki na fundusz budowy szkół

Tabela la

WPŁYWY PIENIĘŻNE NA RZECZ KOMITETU W LATACH 1959 - 1972 (w milionach złotych)

Rok Kwota Rok Kwota 1959 11,7 1966 37,6 1960 21,1 1967 38,7 1961 21,1 1968 41,8 1962 23,3 1969 43,5 1963 24,4 1970 44,0 1964 25,4 1971 30,5 1965 26,6 1972 23,9

Tabela Ib

WPŁYWY PIENIĘŻNE NA RZECZ KOMITETU W LATACH 1952 - 1972 (w milionach złotych)

Lp. VVyszczegó1nienie Kwota 1 Wpływy w latach 1953 - 1958 2,5 2 Wpływy w latach 1959 - 1972 413,6 Razem: 416,1 3 Dotacja finansowa z Centralnej Rady Związków Zawodowych na budowę szkoły 1000-lecia przy ul. Jerzego 6/10 5,0 4 Dotacja finansowa Wojska Polskiego na budowę szkoły podstawowej w Piotrowie 4,0 5 Dotacje pieniężne z Krajowego Komitetu Społecznego Funduszu Budowy Szkół 53,3 Razem: 62,3 + 416,1 Ogółem: 478,4

[ wsivsc* POP"RMJ> j wiivs** i»o**i£RAI\/t(.......j i susowi. E;X6* w«<i\M*«1ś »twowi siato* w wim-w

Znaczki na fundusz budowy szkół

%ft.L

'W»1...

[858»8351 Q

«WHtET S I' 8 Si *SWKA*ł

KO»IT*T i» B *. PCIRftM

Znaczki na fundusz budowy szkół

Sprawozdania

WYKAZ OBIEKTÓ W SZKOLNYCH WYBUDO WANYCH ZE ŚRODKÓ W SPOŁECZNYCH W LA TA CH 1960 - 1965 W RAMACH AKCJI ,,1000 SZKOŁ NA TYSIĄCLECIE"

Numer rejestraLiczba Rok od- cyjny Lp. O b i e kt Położenie izb 1ek- dania Pomni - cyjnych do ka użytku 1000lecia l Szkoła Podstawowa Nr 39 Jerzego 15 1960 104 2 Szkoła Podstawowa Nr 75 Powstańców Wielkopolskich 15 1961 302 3 Szkoła Podstawowa Nr 77 Findera 15 1962 375 4 Szkoła Podstawowa Nr 45 Harcerska 15 1962 376 5 Szkoła Podstawowa Nr 82 Kościuszki 16 1963 703 6 Szkoła Podstawowa Nr 81 Janickiego 16 1963 704 7 Szkoła Podstawowa Nr 90 Chociszewskiego 16 1964 791 8 Technikum Energetyczne Dąbrowskiego 25 1964 793 9 Przedszkole Nr 87 Różana 4 1964 794 10 Szkoła Podstawowa Nr 85 Tomickiego 11 1964 795 11 Szkoła Podstawowa Nr 84 Szczepana 17 1964 930 12 Szkoła Podstawowa Nr 16 Floriana 16 1964 939 13 Technikum Łączności* N aramowicka 26 1965 792 , 14 Technikum Samochodowe Rataje 17 1965 940 15 Liceum Ogólnokształcące NrX Wioślarska 23 1965 1114

* Poza budynkiem dydaktycznym, wybudowano również j'eden internat na dwieście miejsc

Tabela 3 WYKAZ OBIEKTÓW WYBUDOWANYCH ZE ŚRODKÓW SPOŁECZNYCH W LATACH 1966-1972

Liczba Rok od- · Uwagi izb 1ek- dania Lp. Obiekt Położenie cyjnych do użytku l 2 3 4 5 6 l Technikum Łączności N aramowicka 1966 warsztaty 2 Przychodnia obwodowa * Kasprzaka 1966 3 Sztuczne 10dowisko* Północna 1966 4 Pałac Górków Wodna 1966 odbudowa 5 Szkoła Podstawowa Nr 103 Bułgarska 11 1967 6 Liceum Ogólnokształcące Nr XI Ściegiennego 23 1967 7 Szkoła Podstawowa Nr 31 Osiedle Piastowskie 18 1968 8 Szkoła Podstawowa Nr 11 Świt 18 1968 9 Przedszkole Nr 98 Pułaskiego 3 1968 wykup i adaptacjal 2 3 4 5 6 10 Szkoła Podstawowa Nr 29 Osiedle Wielkiego Października 18 1969 11 Technikum Odzieżowe Kazimierza Wielkie g o 12 1969 12 Przedszkole Nr 119 Osiedle Piastowskie 4 1969 13 Szkoła Podstawowa Nr 3 Osiedle Piastowskie 18 1970 14 Szkoła Podstawowa Nr 53 Osiedle Piotrowo 12 1970 15 Przedszkole Nr 38 J unikowska 3 1971 wykup i adaptacja 16 Zakład Szkolenia Inwalidów Szamotuiska 1971 17 Szkoła Podstawowa Nr 22 Hangarowa 4 1970 rozbudowa 18 Przedszkole Nr 128 Szczytnicka 3 1972 wykup i adaptacja

* Realizacja ze środków Społecznego Funduszu Budowy Szkół w ramach zobowiązań b. Społecznego Funduszu Odbudowy Stolicy

Tabela 4 WYKAZ WAŻNIEJSZYCH MODERNIZACJI BUDYNKÓW SZKOLNYCH FINANSOWANYCH ZE ŚRODKÓW SPOŁECZNYCH W LATACH 1965- 1972

Koszt w milioLp. Obiekt Położenie nach* złotych l Zespół szkół podstawowych Słowackiego 54/58 8,4 2 J arochowskiego 1 4,0 3 Magdaleny 10 3,3 4 - Garbary 82 3,0 5 Prądzyńskiego 53 2,4 6 Łozowa 53 2,5 7 Jesionowa 2,1 8 Szkoła Podstawowa Nr 24 Ostrobramska 12/14 2,1 9 Nr 89 Sochaczewska 8 1,6 10 Nr 102 Wszystkich Świętych 1 3,7 11 Liceum Ogólnokształcące Nr I I I Strzelecka 10 4,3 12 NrV Koszutskiej 10 2,6 13 Nr VI Kościuszki 17 2,8 14 N r VI I Garbary 24 3,4 15 Nr VIII Głogowska 90 4,6 16 Technikum Mechaniczne Dzierżyńskiego 352/360 2,4 17 Technikum Handlowe Śniadeckich 54/58 2,4 18 Technikum Budowlane Rybaki 17 2,7 19 Zespół Szkół Zawodowych Nowowiej skiego 29 3,8 20 Szkoła Muzyczna Nr 3 Cegielskiego 1 2,7 21 Średnia Szkoła Baletowa Gołębia l 2,1 22 Studium Szkół Medycznych Stalingradzka 41 4,2 23 Wyższa Szkoła Nauczycielska Szamarzewskiego 89 6,5 24 Akademia Medyczna Fredry 10 3,1 25 Zakład Dzieci Głuchych Bydgoska 4 5,4

Sprawozdania

ANEKS

A. PREZYDIUM MIEJSKIEGO KOMITETU BUDOWY SZKÓŁ (OD 31 VII 1953 do 30 X 1957)

Franciszek Frąckowiak (przewodniczący) Halina Latowska ( zastępca) Edward Drzewiecki (sekretarz) członkowie: Józef Borowiecki

Irena Ciesielska

Cecylia Dąbrowska

Czesław Hawliczek Edmund Krzymień

Henryk Nowak

Wincenty Ziemacki

przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady N arodowej kierownik Wydziału Oświaty Prezydium Miejskiej Rady Narodowej kierownik Szkoły Podstawowejprezes Zarządu Miejskiego Związku Nauczycielstwa Polskiego członek Komisji Oświaty i Kultury Miejskiej Rady Narodowej przedstawiciel Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej kierownik Szkoły Podstawowej kierownik Wydziału Finansowego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej przedstawiciel Okręgowej Rady Związków Zawodowych kierownik Oddziału w Wydziale Oświaty Prezydium Miejskiej Rady Narodowej

B. PREZYDIUM MIEJSKIEGO KOMITETU BUDOWY SZKÓŁ (OD 1 XI 1957 DO 28 II 1959)

Ludwik Frasunkiewicz (przewodniczący) Hubert Kien (zastępca) Edward Drzewiecki (sekretarz) członkowie: Feliks Aftyka Józef Borowiecki

Czesław Hawliczek Czesław Knoll

VVacław Szałapietadyrektor Poznańskiego Zjednoczenia Budownictwainspektor szkolnykierownik Szkoły Podstawowejkierownik Szkoły Podstawowej prezes Zarządu Miejskiego Związku Nauczycielstwa Polskiego kierownik Szkoły Podstawowej kierownik oddziału w Wydziale Oświaty Prezydium Rady Narodowej m. Poznania kierownik Szkoły Podstawowej

C. PREZYDIUM MIEJSKIEGO KOMITETU BUDOWY SZKÓŁ (OD 1 III 1959 DO 31 XII 1965)

Franciszek Frąckowiak (przewodniczący) Jan Nalepka (zastępca)

przewodniczący Prezydium Rady Narodowej m. Poznania przedstawiciel Komitetu Miejskiego Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (zastępca) Hubert Kien (zastępca) Edward Drzewiecki (sekretarz) członkowie: Feliks Aftyka Aleksander Anho1cer

Stefan Bączyk

Józef Borowiecki

Edmund Kędzierski Czesław Knoll Józef Matuszczak

Dobromir Osiński

Stefan Wieczorkiewicz

Jan Zaus

Sprawozdaniadyrektor Poznańskiego Zjednoczenia Budownictwainspektor szkolnykierownik Szkoły Podstawowejkierownik Szkoły Podstawowej sekretarz Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej P art ii Robotniczej przedstawiciel Zakładów Przemysłu Metalowego "H. Cegielski" .

prezes Zarządu Miejskiego Związku Nauczycielstwa Polskiego przedstawiciel Związku Młodzieży Socjalistycznej kierownik Oddziału Inspektoratu Szkolnego dyrektor naczelny Zakładów Metalurgicznych "Pomet" członek Komitetu Wojewódzkiego Stronnictwa Demokratycznego dyrektor Oddziału Miejskiego Dyrekcji Budowy Osiedli Robotniczych przewodniczący Miejskiego Kornitetu Frontu Jedności Narodu

D. PREZYDIUM POZNAŃSKIEGO KOMITETU SPOŁECZNEGO FUNDUSZU BUDOWY SZKÓŁ I INTERNATÓW (OD 14 I 1966 DO 31 XII 1972)

Władysława Klawiter (przewodnicząca) Jan Nalepka (zastępca) Zygmunt Wo1niewicz (zastępca) Edward Drzewiecki (sekretarz) do 28 II 1969 Czesław Knoll (sekretarz) od 1 III 1969 członkowie: Aleksander Anho1cer

Józef Borowiecki Roman Czamański Zygmunt J esionowski

Władysław Napierała Stefan Wieczorkiewicz

12 Kronika Miasta Poznania 3(75

zastępca przewodniczącego Prezydium Rady N arodowej m. Poznania przedstawiciel Komitetu Miejskiego Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego dyrektor Poznańskiego Wydawnictwa Prasowegokierownik Szkoły Podstawowej

kierownik działu Miejskiej Komisji Planowania Gospodarczegokierownik Wydziału Propagandy i Kultury Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotnic z ej nauczyciel dziennikarz "Gazety Poznańskiej" wiceprzewodniczący Zarządu Miejskiego Związku Nauczycielstwa Polskiego dyrektor techniczny Polskiego Radia dyrektor Oddziału Miejskiego Dyrekcji Budowy Osiedli Robotniczych

Sprawozdania

STULECIE OGRODU ZOOLOGICZNEGO W POZNANIU

Sto lat temu, w pobliżu ówczesnego dworca Kolei Stargardzkiej, przy dzisiejszej ulicy Zwierzynieckiej, powstał poznański ogród zoologiczny. Przez sto lat pełnił istotną rolę w życiu kulturalnym stolicy Wielkopolski, będąc ulubionym miejscem spotkań mieszkańców, celem wycieczek popołudniowych i niedzielnych, popularnych koncertów parkowych. W ciągu minionego wieku granice miasta przesunęły się znacznie, a Ogród objęty został zwartą zabudową miejską. Przesycony zgiełkiem wielkiego miasta, stracił swe dawne znaczenie. Niewielki, nieco powyżej pięciohektarowy obszar uniemożliwił również modernizację. Jubileusz stulecia łączy się z otwarciem nowego Ogrodu Zoologicznego na Białej Górze obok Jeziora Maltańskiego. Otwarcie bram nowej placówki jest uwieńczeniem długiego okresu starań o przeniesienie Ogrodu. Trwały one tak długo prawie jak historia tej placówki dydaktyczno-rekreacyjnej. Dzieje poznańskiego Ogrodu Zoologicznego odtworzyć można dzięki zachowanym materiałom źródłowym, do których w pierwszym rzędzie zaliczyć należy dokumenty oraz prace Artura Krontha1a '.

Początki zwierzyńca sięgają roku 1871. Członkowie Klubu Kombatanckiego, zbierający się w restauracji Dworca Stargardzkiego, ofiarowali swemu prezesowi na urodziny kilkanaście zwierząt, m. in. kozę, barana, wiewiórkę, gęś, kaczkę, pawia, małpę i niedźwiedzia.

. . . .

II f I

I I I I

Dowcipne prezenty stały się zaczątkiem menażerii, wzbogaconej wkrótce następnymi darami!. Wobec trudności w utrzymywaniu zwierzyńca przy restauracji dworcowej, na zebraniu organizacyjnym w dniu 24 lutego 1874 r. postanowiono powołać Towarzystwo Akcyjne "Ogród Zoologiczny". Towarzystwo to miało przejąć zwierzęta, zakupić odpowiedni teren i przystąpić do budowy Ogrodu Zoologicznego. Grunty przewidywane na ten cel leżały w pobliskim Bartolewie, na skrzyżowaniu dzisiejszych ulic Grunwaldzkiej, Matejki i Szylinga. Zamiar nie powiódł się, bowiem akcje Towarzystwa nie znalazły nabywców. Zwierzyniec pozostał więc w ogródku przy dworcu. W miejsce Towarzystwa Akcyjnego powstało i istniało przez wiele lat S towarzyszenie "Ogród Zoologiczny" , które zadowoliło się dzierżawą dotychczasowego terenu (o obszarze 5,24 ha) przy restauracji dworcowej. W skład zarządu wchodzili również Polacy m. in.: Hipolit Cegielski, Franciszek Chłapowski, Mieczysław Lewiński, Stanisław Zieliński 3 . Teren dzierżawiony przez Stowarzyszenie, został w 1886 r. wykupiony od Kolei Stargardzkiej i przeznaczony na Ogród Zoologiczny. Do roku 1877 Ogród utrzymywał się z własnych środków oraz darów. Dopiero od 1878 r. otrzymywał subwencje władz miejskich w wysokości 300 marek rocznie. W zamian - zarząd Ogrodu zobowiązany był do udzielania biletów wolnego wstępu uczniom

Widok Dworca Stargardzkiego ze starej ryciny. Przed stu laty stworzono. tu zaczątek poznańskiego zwierzyńca

1 Artur Korntha1, historyk, radca miejski, pochodził z zamożnej rodziny przemysłowców.

Opublikował ok. stu pięćdziesięciu prac. Trzy jego prace wydane w latach 1911, 1921 i 1926 o Ogrodzie Zoologicznym w Poznaniu mają tym większą wartość źródłową, że archiwum uległo w dużej części zniszczeniu. 2 IZwierzyńce takie powstawały często w różnych miejscowościach. Koszty związane z utrzymaniem zwierząt skazywały je z góry na krótki żywot - chyba że trafiały na korzystną atmosferę zainteresowania społecznego i rozwijały się w placówkę użyteczności publicznej. 3 Stanisław Zieliński - nauczyciel, mocno związał się z Ogrodem Zoologicznym. W 1883 r. wprowadził do zarządu Niemca Roberta Jaeck1a, który wspólnie z nim położył olbrzymie zasługi przy organizowaniu i rozwoju ogrodu. Zieliński był długoletnim sekretarzem a zwano go "polskim dyrektorem". Pisywał stale do lokalnych gazet. Zmarł w 1928 r.

szkół powszechnych. Przyczyniło się to niewątpliwie do propagandy wśród młodzieży, i zwiększyło krąg sympatyków. N a przełomie XIX i XX wieku Ogród Zoologiczny przeżył swój "złoty okres". Była w tym niewątpliwie zasługa Roberta J aeck1a " przewodniczącego zarządu Stowarzyszenia oraz sekretarza Stanisława Zielińskiego. W okresie tym powstały pierwsze trwałe budynki słoniarnia, małpiarnia, pawilon jeleni, dużych i małych drapieżców, basen lwów morskich, stawy. Zmodernizowano restaurację i najbliższe otoczenie. Z okresu tego przetrwała do dziś ogromna woliera ze skałami dla ptaków drapieżnych oraz klatki niedźwiedzi. Specjalną uwagę zwracano na zieleń, która stanowiła prawdziwą ozdobę zwierzyńca.

Stanisław Zieliński

Budynek dyrekcji Ogrodu Zoologicznego zniszczony w 1939 r.

Stara małpiarnia rozebrana przed I wojną światową 1 Robert J aecke1 - przewodniczący Stowarzyszenia "Ogród Zoologiczny" i faktyczny jego kierownik w latach 1882 - 1907. Pochodził z zamożnej rodziny kupieckiej. Poświęcił Ogrodowi swój entuzjazm twórczy, energię oraz znaczną część majątku, zapisując mu 100 (XX) marek, 72 (XX) m* użytków rolnych oraz 20 (XX) marek na kasę zapomogową pracowników. Robertowi Jaeck10wi społeczeństwo poznańskie wystawiło pomnik - statuę lwa, zdobiącą do dziś parkową część Ogrodu. Ideę tego pomnika należy rozumieć niewątpliwie również jako pomnik współpracy J aeck1a ze Stanisławem Zielińskim, który przeżył go o dwadzieścia lat.

12*

Sprawozdaniao efektach działalności w tym okresie świadczyć może również wzrost liczby członków Stowarzyszenia - z dwustu osób (tyle liczyło przeciętnie Stowarzyszenie w pierwszych latach) do 16)) w roku 1907. Roczna frekwencja w tym roku wyniosła 250 (XX) zwiedzających. Z bezpłatnego wstępu korzystało rocznie prawie 20 (XX) uczniów z Poznania i okolicy. Zwierzostan wzrósł z 250 sztuk w pięćdziesięciu dziewięciu gatunkach w roku 1878 do '900 zwierząt w czterystu gatunkach w 1 r. Do ciekawszych zwierząt tego okresu należały lwy, jaguary, hieny cętkowane, świstaki, strusie i papugi. Ogród Zoologiczny był miejscem chętnie odwiedzanym przez ludność polską - i to zarówno zamożną, jak i mieszkańców biednych dzielnic - Chwaliszewa i Sródki. Mimo narastających szykan i tendencji germanizacyj

*«r

nych - w Ogrodzie obowiązywały napisy polskie i niemieckie. W obu językach redagowano ogłoszenia. W 19)2 r. przystąpiono do burzenia murów miejskich, tamujących dotąd terytorialny rozwój Poznania. Wkrótce potem wzniesiony został zamek cesarski oraz gmachy w najbliższym jego otoczeniu (Opera, Uniwersytet). Budownictwo mieszkaniowe zajęło obszary za Bramą Berlińską (okolice Kaponiery) i wokół Ogrodu Zoologicznego, do którego do niedawna dojeżdżało się konno. Dla Polaków był to okres trudny. W celu zahamowania polskiego życia organizacyjnego zabroniono używania języka polskiego na zebraniach. Odbiło się to również na działalności i rozwoju Ogrodu. Wobec narastających trudności organizacyjnych i niełatwej sytuacji gospodarczej, walne zgromadzenie Stowarzyszenia "Ogród Zoologiczny" w dniu

,'.j" I Nt*l\.w 1

Ę .. . , 'ĘS9< . <'. . : .

Tak zwana Grota. Budowę zapoczątkował jeszcze Robert J aecke1

Woliera ptaków brodzących wybudowana przez Spółkę Akcyjną "H. Cegielski" z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej (1929). Na planie, z lewej pomnik Roberta Jaeck1a

4 maja 1911 r. zwróciło się do władz miejskich z propozycją przejęcia Ogrodu na własność pod pewnymi warunkami: 1. aby miasto starało się możliwie jak naj dłużej utrzymać Ogród Zoologiczny i dopiero wówczas wprowadziło w tym względzie jakąś zmianę, gdy uchwali ją Rada Miejska, co (najmniej większością 2/3 głosów; 2. ażeby stojący w Ogrodzie pomnik Roberta J aeck1a został zachowany i był konserwowany; S. ażeby w razie, gdyby z biegiem czasu zlikwidowano w tym miejscu zwierzyniec; a. większa część tego terenu została zachowana jako publiczny ogród, b. ażeby pozostawiono w nim pomnik J aeck1a, względnie przeniesiono go na inne odpowiednie miejsce - i c. ażeby w takim przypadku ogród albo plac zostały nazwane imieniem Jaeck1a; 4. ażeby tak długo jak Ogród zostanie ogrodem zoologicznym widniał nad prowadzącym od niego wejściem dotychczasowy dwujęzyczny napis, albo - w razie jego odnowienia - aby zachował swoje pierwotne brzmienie 5 . Władze miejskie wyraziły zgodę na propozycje Stowarzyszenia. Równocześnie wyasyg

nowały odpowiednie środki na doraźne wydatki, konieczne remonty i modernizację Ogrodu. Nie uratowało to jednak rangi Ogrodu w życiu miasta. Traciły na popularności koncerty - dawniej ulubione miejsce spotkań mieszkańców, chociaż dyrekcja starała się uatrakcyjnić je udziałem znanych orkiestr, dyrygentów i kompozytorów. W latach 1913 i 1914 wystąpił tu m. in. Jan Strauss ze swoim czterdziestoosobowym zespołem. Coraz częściej jednak rozbrzmiewały wojskowe marsze pruskie, stając się z biegiem czasu jedynym repertuarem. W restauracji ogrodowej dochodziło do ekscesów antypolskich. Biorąc pod uwagę nikły stan ówczesnego zainwestowania terenuf!, była to najdogodniejsza szansa przeprowadzki na nowe miejsce. Niestety, nie została ona wykorzystana, m. in. dlatego iż był im przeciwny ówczesny dyrektor Hans Lackmann. W odpowiedzi na tendencje zmierzające do przeprowadzki Ogrodu, wygłosił on w dniu 25 czerwca 1913 r. referat na zebraniu mieszkańców J eżyc, w którym uzasadniał, że przeniesienie Ogrodu byłoby niekorzystne dla jego funkcji.

5 Ten ostatni punkt jest widocznym świadectwem patriotycznej troski w tym środowisku.

Działo się to w roku 1911, gdy zlikwidowane zostały nie tylko średnie ale i podstawowe szkoły z językiem polskim, a został on już w 1 8 r. zabroniony na wszystkich publicznych zgromadzeniach (tzw. paragraf "kagańcowy" dodany do ustawy o stowarzyszeniach oraz szereg innych antypolskich ustaw wyjątkowych). 6 Poznań obowiązywały w XIX w. prawa fortecy, które m. in. zakazywały trwałego budownictwa na przedpolach. Dopuszczalne były tylko zabudowania z tzw. muru pruskiego, łatwego do zburzenia. Takie były też wszystkie budynki ówczesnego Ogrodu. Dopiero w 1 2 r. zniesiono -e ograniczenia.

Sprawozdania

Lackmann przewidywał, że Ogród pozostanie na dotychczasowym miejscu jeszcze ok. pięćdziesięciu lat. Stanowisko to wywołało ożywioną dyskusję, która odbiła się również w publikacjach prasowych. Wiele głosów sprzeciwiało się poglądom Lackmanna, krótkowzrocznym lecz niestety, proroczym. Do przeniesienia Ogrodu upłynąć miało aż sześćdziesiąt lat! Dawnej popularności Ogrodu nie udało się już odzyskać - mimo intensywnych starań, wielu nowych inwestycji, m. in. dwukondygnacyjnej restauracji, rozbudowie alpinarium. Kryzys pogłębiła I wojna światowa (1914-1918) i związane z nią trudności aprowizacyjne. Po tej wojnie Ogród znalazł się w opłakanym stanie. Prócz zdewastowanych budynków i urządzeń, władze polskie przejęły w roku 1918 zaledwie 243 zwierząt w siedemdziesięciu pięciu gatunkach, a więc mniej, niż było ich w roku 1878. Najcenniejszymi okazami były dwa stare słonie indyjskie "Dora" i olbrzymi "Mały Cohn", który trafił do Ogrodu w 1913 r. w rezultacie ucieczki z cyrku. Ogród otrzymał dotację władz komunalnych i państwowych. Wpływały datki pieniężne od różnych instytucji, dary osób prywatnych. Kilka przedsiębiorstw budowlanych zaoferowało bezpłatnie swe usługi. Dzięki tej pomocy Ogród przetrwał ciężkie chwile, podczas gdy na świecie wiele podobnych placówek zamknięto - np. w Hanowerze, Monachium i Wrocławiu. Począwszy od 1923 r. uwidaczniać się zaczął nowy kierunek rozwoju. Przystąpiono do generalnej modernizacji, m. in. wprowadzono oświetlenie elektryczne. W 1924 r. przystąpiono do budowy dużej kopulastej woliery ptaków brodzących, skonstruowanej według koncepcji Kazimierza Szczerkowskiego 7. Dalszą modernizację ułatwiły znacznie przygotowania do Powszechnej Wystawy Krajowej. Wybudowano wówczas pawilon małych drapieżników, estetyczne, trwałe ogrodzenie,

usunięto szereg starych zabudowań i urządzeń. Zakupiono również wiele cennych zwierząt: dwadzieścia małp różnych gatunków, lwa, tygrysa bengalskiego, lamparty, hieny, tapira indyjskiego, niedźwiedzie polarne, niedźwiedzia malajskiego, zebry Chapmana i trzy lwy morskie. W 1924 r. zwierzostan liczył znowu około pięciuset zwierząt w stu osiemdziesięciu gatunkach. Najcenniejszymi nabytkami była para żubrów 8 , zakupiona dzięki inicjatywie i staraniom członka Rady N adzorczej Sylwestra Urbańskiego. W 1926 r. podniesiono ponownie problem przeniesienia Ogrodu, tym razem na zachodnie stoki Cytadeli, gdzie przeznaczono na ten cel 36 hektarów. Projekt ten jednak upadł. Władze miejskie przygotowywały się wówczas do Powszechnej Wystawy Krajowej, a Ogród miał stanowić integralną część terenów ekspozycyjnych. Przewidywano m. in. budowę kosztownego budynku akwarium, terrarium i insektarium ma narożniku ulic Gaj owej i Zwierzynieckiej. Plany te również nie doszły do skutku. Sama Wystawa zaważyła jednak znacznie na losach Ogrodu. Niezależnie od prac modernizacyjnych, przeprowadzanych przed Wystawą, Ogród otrzymał efektowną oprawę zieleni. W roku Wystawy (1929) przez Ogród przewinęła się 700-tysięczna fala zwiedzających. Dalszy rozwój miasta po roku 1933 postawił ponownie na porządku dziennym sprawę translokacji Ogrodu. Projekty nowej lokalizacji wskazywały na Dębinę, Go1ęcin, Maltę, ul. Dąbrowskiego w miejscu, gdzie znajdowała się szkółka drzew. Dębina była niewątpliwie miejscem atrakcyjnym, niestety - był to teren zalewów Warty. Zarówno Malta jak i tereny przy ul. Dąbrowskiego były dodatnio ocenione, jednak najwięcej zwolenników uzyskał Go1ęcin. Ogród miał się łączyć przejściem pod nasypem kolejowym i poszerzyć niejako ogród botaniczny. Opracowano dwa warianty projektu, które omówiono szczegó

· Kazimierz Szczerkowski, emerytowany nauczyciel, dyrektor 'Ogrodu w latach 1922- 1940. Praktyczną wiedzę zdobył w czasie licznych wyjazdów do zagranicznych ogrodów zoologicznych głównie w Holandii, Danii i Niemczech. Był jednym z członków założycieli Międzynarodowej Unii Dyrektorów Ogrodów Zoologicznych. Wspierał również radą i pomocą swego młodszego kolegę dra Jana Żabińskiego, organizującego w latach 1928 -1929 ogród warszawski, drugi (obok poznańskiego) Ogród Zoologiczny w Polsce. , Pod koniec I wojny światowej (1914 -1918) żubry zostały całkowicie wytępione w swej ostatniej ostoi · - w Puszczy Białowieskiej. Kierownictwo Ogrodu zakupiło w 1924 r. parę tych zwierząt w Mek1enburgii, od których udało się uzyskać przychówek, rozpoczynając restytucję tego zwierzęcia. W 192,3 r. z inicjatywy polskiego zoologa Jana Stoizmanna powstało Międzynarodowe Towarzystwo Ochrony Żubra. W Poznaniu przez wiele lat mieścił się zarząd polskiego oddziału Towarzystwa, a na V Międzynarodowym Kongresie Towarzystwa, który odbył się w Poznaniu (1929) prof. dr Lubicz- Niezabitowski, Kazimierz Szczerkowski i Sylwester Urbański otrzymali odznaczenia za usługi w ratowaniu żubra. Poznańskie żubry przekazano w r. 193'1 do Białowieży. Przez osiem lat pobytu w Poznaniu oglądnęło je, w wielu przypadkach na pewno po raz pierwszy w życiu, dwa miliony zwiedzających. Łącznie z akcją popularyzacyjną prowadzoną przez Ogród, przyczyniło się to walnie do rozpropagowania zadań Towarzystwa Ochrony Żubra i aktywizacji działania w tym kierunku.

2ubr Hagein zakupiony w 1923 f. wraB z samicą Gatiną

I\.

I\. * * I\.

łowo w czasie wizji lokalnej w dniu 18 lutego 1933 r. Al e i t e n p r oj e k t n i e d o c z e kał s i ę realizacji. Mimo ograniczonych możliwości zwierzostan Ogrodu podniósł się we wrześniu 1939 r. do 1200 zwierząt w czterystu gatunkach. Druga wojna światowa (1939 -1945) przerwała gwałtownie ten rozwój. Już pierwsze naloty hitlerowskiego lotnictwa we wrzesnlU 1939 r. uszkodziły budynki restauracji, zabudowań gospodarczych oraz wnętrze małpiarni. Od bombardowania zginęło 55 zwierząt, m. in.

żubr, bizon, zebry i jeleń, z początkiem 1940 r. dyrektor Szczerkowski usunięty został ze swego stanowiska i wysiedlony do Generalnej Guberni, a dyrektorem mianowany został Niemiec Miiller, sprowadzony tu z Kró1ewca. W 1942 r. wskutek bombardowania pobliskich obiektów wojskowych przez lotnictwo alianckie, uszkodzony został znacznie pawilon dużych drapieżców. Zginęły Iwy i tygrysy. Okupanci przeprowadzili w Ogrodzie tylko najkonieczniejsze remonty modernizacyjne (np. wewnętrzny basen hipopotama otrzymał centralne ogrzewanie); opracowali plan przeniesienia Ogrodu do Parku Kasprowicza. Na szczęście plan ten nie został zrealizowany. Zakładał on dewastację istniejącego tam parku i budowę niewielkiego Ogrodu (26 hektarów), którego teren już wówczas ograniczony był zabudową mieszkaniową. Przejście frontu i walki o Poznań w 1945 r.

spowodowały dalsze olbrzymie zniszczenia. Wiele zwierząt zabiły ostatnie wycofujące się oddziały wojsk okupacyjnych. Interweniującprzeciw temu bezmyślnemu okrucieństwu, omal nie stracił swego życia inspektor Ogrodu Antoni Konieczny. Władze polskie przejęły w 1945 r. ruinę Ogrodu, w którym znajdowało się 176 zwierząt. N aj cenniej sze wśród nich były jelenie, bizony oraz ocalały hipopotam. Kierownictwo Ogrodu i Muzeum Przyrodniczego objął w dniu 20 stycznia 1945 r. dr Wiesław Rakowski. Pierwszym zadaniem nowego dyrektora i załogi, która liczyła prawie pięćdziesiąt osób, było zabezpieczenie uszkodzonych budynków. Kilka pawilonów, np. ptaszarnia i małpiarnia, pozbawionych było dachów, pawilon lwów w dużej części był wypalony. Zwierzostan stopniowo uzupełniano, dowożąc zwierzęta ze zlikwidowanych cyrków poniemieckich i z Leszna Wlkp. oraz z nieczynnego Ogrodu we Wrocławiu. .W kwietniu 1945 r. Ogród udostępniono zwiedzającym.

W tym trudnym okresie zrobiono niemało.

Sukcesem było np. zgromadzenie w Poznaniu kilku c ennych wówczas zwierząt j ak: lwy, arui, antylopy nilgau, oraz zapoczątkowanie ich hodowli. N adeszły transporty zwierząt, zakupywanych głównie w Holandii. Poznań otrzymał wówczas słonia, tygrysa sumatrzańskiego, szympansa, kangury, węże-pytony. Z Pragi przysłano lwy i białą niedźwiedzicę, z Budapesztu - hipopotama, ze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich - wielbłąda. Po śmierci Wiesława Rakowskiego (1949) stanowisko dyrektora objął dr Bolesław Witkowski'. Do ważniejszych osiągnięć tego okresu

8 Dr Bolesław Witkowski, adiunkt Uniwersytetu Poznańskiego i lekarz weterynarii Ogrodu od 1927 f., kontynuował dzieło swych zmarłych poprzedników. Poświęcił się głównie lecznictwu zwierząt i zoohigienie. Współpracował aktywnie ze Związkiem Kynologicznym. W r. 1968 przeszedł na emeryturę a dyrektorem został Adam Taborski.

Sprawozdania

I P»iiipll Fi A

Budowa głównej drogi zwiedzania w nowym zwierzyńcu (1971)

zaliczyć należy rozmnożenie papug ar ararauna. Był to trzeci w świecie przypadek wylęgu tych papug w warunkach wiwaryjnych. Chlubną kartą ówczesnej działalności hodowlanej Ogrodu było również opracowanie metod sztucznego wykarmiania i wychowywania lwów. N awiązano szereg kontaktów zagranicznych.

W 1957 r. odbyła się w Poznaniu pierwsza międzynarodowa konferencja poświęcona patologii zwierząt nieudomowionych. Kontynuacją są międzynarodowe sympozja organizowane dorocznie w różnych kraj ach«. W 1%3 r., z inicjatywy grupy lekarzy weterynarii polskich ogrodów zoologicznych i poznańskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych, powstała w Poznaniu Komisja Patologii Zwierząt Nieudomowionych.

W latach 196) -1974 uwidoczniły się wyraźnie zmiany kierunku i intensywności działania Ogrodu. Perspektywa budowy nowego na' Malcie stała się bliska. W tej sytuacji jednym z naczelnych zadań stał się rozwój hodowli. Kieruje nią wieloosobowy zespół specjalistów - zoologów i zootechników. Opiekę zdrowotną nad zwierzętami zabezpiecza specjalistyczny ośrodek weterynaryjny". Przychówki zwiększyły istniejące grupy zwierząt lub stanowią cenny materiał wymienny w transakcjach z firmami i ogrodami zoologicznymi w Anglii, Argentynie, Austrii, Berlinie Zachodnim, Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Holandii, Jugosławii, Niemieckiej Republice

Demokratycznej, Republice Federalnej N iemiec, Węgrzech, Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Przybyło około dwustu osiemdziesięciu nowych gatunków zwierząt, uzyskanych drogą wymiany oraz zakupów dewizowych. Najcenniejsze nabytki to: żyrafy, kilkanaście gatunków antylop, zebry Grewy'ego, hipopotamy karłowate, "tygrysy, pantery czarne i mgliste, lamparty, gibbony, mangaby szare i czubate, kilka gatunków koczkodanów, tapiry, wielbłądy, renifery, koń Przewalskiego, jelenie w1rgińskie, wapiti i aksis, jelonki mundżaki, strusie afrykańskie, nandu, kazuary, mrówkojady olbrzymie, tamandua, pakarana, leniwce, małe pandy, liczne gatunki ptaków drapieżnych (np. urubu, karakara, orzeł aguya), ptaków wodnych (koskoroba, czarne łabędzie), egzotycznych drobnych ptaków śpiewających, drobnych ssaków, gadów, płazów, ryb i 'bezkręgowców. W ciągu krótkiego stosunkowo czasu liczba gatunków zwierząt wzrosła prawie trzykrotnie i Poznań zajął pierwszą pod tym względem pozycję w Polsce. Utrzymuje ją do dziś. Ponieważ przewidywano, że stary Ogród egzystować będzie jeszcze przez szereg lat, przystąpiono do modernizacji istniejących urządzeń. W 1%3 r. w zaadaptowanym na ten cel budynku przy dyrekcji otwarte zostało akwarium. Dobre wyposażenie techniczne, odpowiedni sprzęt oraz pracownia hodowlana umożliwiły zgromadzenie ok. stu dwudziestu gatunków (ok. 1300 sztuk) ryb egzotycznych,

10 Pierwsze Sympozjum Patologii i Terapii Zwierząt odbyło się w 1959 r. w Berlinie (Niemiecka Republika Demokratyczna); drugie w Warszawie (1960) i czternaste we Wrocławiu (1972). 11 Dla celów Ogrodu powołano filię specjalistyczną Miejskiego Zakładu Weterynarii. Kierownik zakładu, dr Jarogniew Kozłowski jest również stałym konsultantem Ogrodu w sprawach zoohigieny i terapii. Zatrudnieni są tu dwaj lekarze weterynarii, specjalizujący się w patologii zwierząt nieudomowionychi ;> j. .

* .

Wybieg zespołowy stepu i sawanny. Udany eksperyment hodowlano-ekspozycyjny przeprowadzany dla potrzeb nowego Ogrodu Zoologicznego'

Sztuczne stawy w nowym Ogrodzie Zoologicznym - raj dla ptaków. Jeden z tych stawów posiada powierzchnię większą od całego starego Ogrodui-iip itfi i ky I\. 2 --I-.

--ł * i ..>j. .j

&*&£%&?

Sprawozdaniaz których większość rozmnaża się. Ekspozycję ryb słodkowodnych stopniowo zmienia się na morską, dużo bardzie] interesującą, lecz niewspółmiernie trudniejszą. Prawie równocześnie z akwarium otwarty został nowy dział płazów i gadów. W centrum Ogrodu, przy pawilonach antylop i strusi, wygrodzono obszerny wybieg, przeznaczony do przeprowadzania doświadczeń zespołowego chowu różnych gatunków zwierząt stepu i sawanny Afryki, których panoramiczną ekspozycję projektuje się w nowym Ogrodzie. Eksperyment prowadzony kilka lat, udaje się doskonale. Obok żyraf, królujących wielkością i ekspresją swych postaci, spacerują na wybiegu w pełnej zgodzie zebry, antylopy kudu, impa1a, szpringbok, gnu oraz strusie i drobne ptaki. N aj nowszymi ekspozycjami Ogrodu są wystawy drobnych ssaków (np. egzotycznych wiewiórek, olbrzymich nietoperzy, miniaturowych małpek) oraz bezkręgowców (skorpiony, skolopendry, rozgwiazdy, ukwiały itp.). Rozwinięto również działalność dydaktyczną.

W 1970 r. zwiedzającym udostępniono przyległe do Ogrodu sale Muzeum przyrodniczego Polskiej Akademii Nauk. Zwiększyło to wyraźnie frekwencję w Muzeum. Ogród współpracuje również z Polskim Towarzystwem Zoologicznym, z Polskim Towarzystwem Przyrodników im. Mikołaja Kopernika, Towarzystwem Wiedzy Powszechnej oraz z niektórymi domami kultury, klubami oraz szkołami, organizując prelekcje, wystawy, projekcje filmów. Głównym kierunkiem działania jest budowa nowego Ogrodu na Białej Górze, leżącej we wschodnim klinie zieleni miasta. Nowy teren charakteryzują duże walory krajobrazowe, interesująca rzeźba terenu, urozmaicone układy leśne i bliskość wody. Wzięto też pod uwagę bliskość trasy turystycznej, sąsiedztwo Jeziora Maltańskiego - ośrodka sportów wodnych oraz terenów przeznaczonych na parki. Lokalizacja zatwierdzona została w 1953 r.

uchwałą Prezydium Miejskiej Rady N arodowej, a wykonanie dokumentacji zlecono Biuru

Projektów Budownictwa Komunalnego. W 196) r. Biuro przedstawiło dwie koncepcje.

Jakkolwiek obie opracowane interesująco i starannie pod względem architektonicznym i krajobrazowym, zaciążył na nich brak scenariusza ekspozycji zoologicznej, uwypuklającego dydaktyczną i rekreacyjną rolę nowoczesnego Ogrodu. W 1965 r. opracowana została nowoczesna koncepcja scenariusza 12 zakładająca realizację krajobrazowego parku ze zwierzętami z dominantą centralnie zlokalizowanego zespołu egzotarium, nazwanego zooramą. Park ma demonstrować widzowi różne środowiska życia (lasy, wody, pustynie, tundrę, tajgę, step i sawannę) oraz środowisko gospodarki człowieka z charakterystycznymi dla nich zwierzętami. Teren przewidziany pierwotnie dla Ogrodu został z biegiem czasu znacznie powiększony, m. in. przez dołączenie przyległego gospodarstwa rolniczo-ogrodniczego. W 1967 r. powołany został Społeczny Komitet Budowy", mobilizujący potrzebne środki finansowe i koordynujący sprawy budowy. W latach 1969- 1970 "wykupiono teren oraz oparkaniono około 100 hektarów. W latach 1970 - 1972 wykonano drogę dojazdową, główną obwodnicę, parking, ujęcie wody, trafostację, pierwsze wybiegi, woliery, stajenki oraz przeprowadzono remont przyległych urządzeń gospodarczych (garaże, warsztaty). N owy Ogród zamieszkiwało już wówczas około dwustu dużych zwierząt. W latach 1972 - 1974 ukończono budowę sześciu dużych stawów, wolier, wybiegów i stajenek środowiska leśnego, pawilonu wejścia głównego i bocznego, dalszej części dróg zwiedzania i gospodarczych, uzbrojenia terenu oraz zespołu zaplecza gospodarczego. Zaawansowanie prac budowlanych pozwoliło na otwarcie nowego Ogrodu dla publiczności w czasie uroczystości jubileuszowych, które odbyły się w Poznaniu w dniach 15 i 16 września 1874 r. W uroczystościach -tych udział wzięli: sekretarz Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, przewodniczący Rady Narodowej m. Poznania Al

12 Autorami scenariusza i wytycznych technologicznych nowego Ogrodu są mgr Janusz Kocięeki, inż. Zdzisław Samu1czyk i dr Adam Taborski. W oparciu o te materiały architekt "Włodzimierz Staniszewski opracował plan zagospodarowania przestrzennego, założenia techniczno-ekonomiczne oraz dokumentację zrealizowanych obecnie obiektów. « W marcu 1%7 r. z inicjatywy Poznańskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu i Prezydium Rady Narodowej m. Toznania, zawiązał się Społeczny Komitet Budowy Nowego Ogrodu Zoologicznego. Podstawowym celem Komitetu jest oddanie do użytku społeczeństwa nowego Ogrodu Zoologicznego. Cel ten realizowany jest poprzez: zbieranie środków materialnych i funduszów przeznaczonych na budowę, stały nadzór nad postępem prac projektowych, budowę we własnym zakresie szeregu obiektów w ramach czynów społecznych, koordynowanie poczynań projektowych i realizacyjnych innych inwestorów, organizowanie czynów społecznych. Pierwszym przewodniczącym Komitetu był Jerzy Kusiak, ówczesny przewodniczący Prezydium Rady Narodowej rai. Poznania. Od kwietnia 1971 r. funkcję przewodniczącego sprawuje dr Zbigniew Ryszczyński - dyrektor Zjednoczenia Budownictwa Rolniczego w Poznaniu. Gromadzenie środków, prace budowlane realizowane są przez Biuro Komitetu, kierowane przez mgra Antoniego Grabkowskiego.

i i

H M

.1'

Bgp 18

Cv

UH *?!Tl

Wejście do nowego Ogrodu Zoologicznego

fred Kowalski, wiceminister Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska - Józef Kulesza, wicewojewodowie poznańscy Andrzej Śliwiński i Bolesław Stachowiak, wiceprezydent Poznania - Andrzej Wituski, przewodniczący Wojewódzkiego Komitetu Frontu J edności Narodu - Franciszek Szczerbal, dyrektorzy wszystkich ogrodów zoologicznych w kraju oraz goście ze Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich i krajów sąsiadujących z Polską oraz Argentyny, Holandii, Berlina Zachodniego i Republiki Federalnej Niemiec - wśród nich prof. dr Bernard' Grzirnek, znany ze swej działalności w zakresie ochrony ginącej fauny świata, autor wielu prac naukowych, popularyzatorskich i filmów przyrodniczych. Inauguracją obchodów była sesja historyczna w Sali Wielkiej Pałacu Kultury, którą otworzył przewodniczący Komitetu Organizacyjnego Obchodów Stulecia Ogrodu Zoologicznego Stanisław 'Kubiak. Jako pierwszy głos zabrał wiceprezydent Poznania - Andrzej Wituski, stwierdzając m. in.: "Od stu lat nasz Ogród Zoologiczny dobrze służy wielkopolskiej społeczności, licznym przybyszom z kraju i z zagranicy odwiedzającym nasze miasto. Jest liczącą się, coraz lepiej zorganizowaną i wyposażoną placówką kulturalną i dydaktyczną naszego kraj u" . Wyrazem uznania dla dotychczasowych osiągnięć, było przyznanie Ogrodowi Zoologicznemu zbiorowej Odznaki Honorowej Miasta Poznania, którą wręczył przewodniczący Rady Narodowej Alfred Kowalski.

Pracami sesji kierował rektor poznańskiej Akademii Rolniczej prof. dr Jerzy Zwoliński, który w słowie wstępnym podkreślił wie10

stronne kontakty Ogrodu z placówkami naukowymi. Referat poświęcony historii Ogrodu wygłosił przewodniczący Rady Naukowej prof. dr Jarosław Urbański, w dyskusji głos zabierali: wiceminister Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska - Józef Kulesza, Igor Sosnowski (Moskwa), Karol Sztern (Tallin), prof. dr Heinrich Dathe (Niemiecka Republika Demokratyczna), prof. dr Heinz Georg Klas (Berlin Zachodni), dr Giselle Krische (Lipsk), inż. Josef Vagner (Czechosłowacja), prof. dr Rudolf Ippen (Niemiecka Republika Demokratyczna), prof. dr Kazimierz Sembrat (Polskie Towarzystwo Zoologiczne), dyrektorzy polskich ogrodów zoologicznych: mgr Zbigniew Woliński (Warszawa), dr Antoni Gucwiński (Wrocław), mgr Michał Massalski (Gdańsk), dr Andrzej Sosnowski (Łódź), dr Zygmunt Zieliński (Katowice) oraz« dr Jarogniew Kozłowski (Zakład Weterynarii w Poznaniu). Wszyscy oni podkreślali osiągnięcia poznańskiego Ogrodu, przekazywali życzenia jubileuszowe i podkreślali znaczenie kontaktów hodowlanych i dydaktycznych między ogrodami zoologicznymi. O licznych telegramach gratulacyjnych, jakie wpłynęły do Komitetu Organizacyjnego, m. In. z Barcelony, Bazylei, Chester , Kopenhagi, Norymbergi, Sao Paulo, Sydney, Waszyngtonu, Wupperta1u i Zagrzebia oraz od Królewskiego Towarzystwa Zoologicznego Szkocji, Królewskiego Towarzystwa Zoologicznego z Antwerpii i cennych darach od krajowych i zagranicznych ogrodów - poinformował mgr Antoni Grabkowski. Dyrektor Miejskiego Ogrodu Zoologicznego dr Adam Taborski w imieniu całej załogi przekazał serdeczne podziękowania za zaszczy

Sprawozdania

Sekretarz Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, przewodniczący Rady Narodowej Poznania Alfred Kowalski przekazuje Odznakę Honorową Miasta Poznania dla załogi Ogrodu Zoologicznego na ręce dyrektora Adama Taborskiego

Sekretarz Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, przewodniczący Rady Narodowej Poznania Alfred Kowalski odsłania tablicą pamiątkową w czasie uroczystości otwarcia nowego Ogrodu Zoologicznego

Sprawozdania

Przedstawiciele władz jako pierwsi zwiedzają tereny nowo otwartego Ogrodu Zoologicznego.

Od lewej: wiceprezydent Poznania Andrzej Wituski, sekretarz Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, przewodniczący Rady N arodowej Poznania Alfred Kowalski, przewodniczący Wojewódzkiego Komitetu Frontu Jedności N arodu Franciszek Szczerbal, wicewojewoda poznański Andrzej Śliwiński

ty i dary, podkreślając poparcie władz i społeczeństwa Poznania i Wielkopolski, jakim zawsze cieszył Sie. Ogród poznański oraz konieczność bliskich kontaktów między ogrodami zoologicznymi, których rola - jako placówek dydaktyczno-rekreacyjnych i naukowych stale wzrasta. W czasie przerwy w obradach przedstawiciel Związku Polskich Artystów Plastyków Kazimierz Sławiński dokonał otwarcia wystawy plakatów nadesłanych do Poznania na ogólnopolski konkurs ogłoszony w związku z jubileuszem stulecia Ogrodu Zoologicznego. W godzinach popołudniowych goście spotkali się w Miejskim Ogrodzie Zoologicznym przy ul. Zwierzynieckiej, gdzie dyrektor Miejskiego Zjednoczenia Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej mgr Antoni Karwacki dokonał odsłonięcia tablicy pamiątkowej, a prof. dr Jarosław Urbański otwarcia wystawy pn.

"Sto lat poznańskiego ZOO". Wieczorem, po przedstawieniu Polskiego Teatru Tańca w Operze Poznańskiej, gości jubileuszu podej

: .

mował w sali Białej U rzędu Miasta Poznania wiceprezydent Poznania Andrzej Wituski. Drugiego dnia uroczystości (16 IX 1974) o godzinie 10.00 nastąpiło oficjalne otwarcie nowego Ogrodu, na które przybyli uczestnicy uroczystości oraz zaproszeni goście. Słowa powitania wygłosił przewodniczący Społecznego Komitetu Budowy dr Zbigniew Ryszczyński. Podziękował on wszystkim, którzy przyczynili się do budowy nowego Ogrodu - a przede wszystkim załogom zakładów pracy Poznania i Wielkopolski oraz młodzieży szkolnej. Tablicę erekcyjną odsłonił przewodniczący Rady Narodowej m. Poznania Alfred Kowalski oraz dokonał ceremonii otwarcia. Dyrektor Adam Taborski zapoznał zebranych z planami dalszej budowy Ogrodu. Kilkudziesięciu pracowników Ogrodu, członków Społecznego Komitetu Budowy oraz pracowników przedsiębiorstw wykonawczych otrzymało Odznaki Honorowe Miasta Poznania, Odznaki Honorowe "Za zasługi w rozwoju

Sprawozdania

województwa poznańskiego", Odznaki "Zasłużonego Pracownika Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska" oraz Medale Trzydziestolecia PRL. Po zwiedzeniu nowego Ogrodu goście wzięli udział w otwarciu w salonie Empiku wystawy pt. "Motyw zwierzęcy w ex librisie" ze zbiorów bibliofila Feliksa Wagnera oraz wystawy fotograficznej pt. "Zwierzęta i my" w salonie Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego. Stulecie poznańskiego Ogrodu odbiło się szerokim echem w kraju i zagranicą. Nowy Ogród zwiedziło wiele osób pragnących zapoznać się z prowadzonymi tu pracami m. in. delegacje władz miejskich i specjalistów z Opola, pracowników Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, dyrektorzy lub pracownicy naukowi ogrodów zoologicznych z Kijowa, Rostowa n. Donem, Erewania, przebywające w Polsce grupy polonijne. W Filadelfii, gdzie Ogród Zoologiczny również święci swe stulecie, urządzono wystawę i cykl projekcji o Ogrodzie poznańskim.

Problemy Ogrodu poruszane były wielokrotnie przez prasę, radio i telewizję. Ukazała sięobszerna monografia; zawierająca m. in. listę zwierząt, które eksponowane były w Ogrodzie w ciągu minionego wieku, bibliografię Ogrodu oraz historię pisaną wycinkami prasowymi. Ostatnią imprezą związaną z jubileuszem była sesja studencka poświęcona historii i przyszłości Ogrodu Zoologicznego zorganizowana przez Socjalistyczny Związek Studentów Polskich oraz Koło Naukowe Zootechników przy Akademii Rolniczej.

Z okazji jubileuszu Ogród otrzymał, zgodnie z tradycją międzynarodową, wiele darów zwierząt egzotycznych o wartości 61) cm zł. Do najcenniejszych zaliczyć należy grupę zwierząt przekazanych przez Ogród Zoologiczny w Berlinie Zachodnim oraz parę antylop springbook otrzymaną od firmy Van den Brink z Holandii. Wszystkie darowane zwierzęta wzbogaciły poznańską kolekcję. Liczy ona aktualnie przeszło 3500 zwierząt w prawie sześciuset gatunkach i jest największą jaka kiedykolwiek była eksponowana w Polsce.

Adam Taborski

PLAN ZOO PRZY UL. KRAŃCOWEJ ( 11 3 ha)

XERENY UDOS'E,PN'ONE DU ZWI EDZANYCH *V ROKU HTĄ

DROGI ZWIEDZANIA W ROKU Ifl74