BOGUMIŁ

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony problematyce współczesnego Poznania 1967.01/03 R.35 Nr1

ZIÓŁEK

ELEMENTY ROZWOJU PRZEMYSŁU W POZNANIU W DWUDZIESTOLECIU 1919 1939

WSTĘP

W ZARANIU XIX w. perspektywy rozwoju przemysłu w Wielkopolsce były dość pomyślne. Dominująca pozycja rolnictwa przy niewielkich rozmiarach innych gałęzi gospodarki wywarła silny wpływ na kierunki rozwoju wielkopolskiego przemysłu. Brak podstawowych kopalin przy równoczesnej dużej nadwyżce płodów rolnych stwarzał przede wszystkim korzystne warunki dla rozwoju przemysłu spożywczego. Rozwijał się również przemysł metalowy, posiadający chłonny rynek zbytu w rolnictwie i przemyśle spożywczym. Dlatego też dominowała tu produkcja maszyn i narzędzi rolniczych oraz aparatury dla przemysłu lekkiego, głównie spożywczego. Dzięki rolnictwu rozwijał się również przemysł chemiczny wytwarzający nawozy rolniczel. Pozostałe gałęzie przemysłu posiadały w ekonomice ówczesnej Wielkopolski o wiele mniejsze znaczenie. W drugiej połowie XIX w. rozwój przemysłu w Wielkopolsce uległ zahamowaniu.

Silniejsza - na skutek rozwoju powiązań komunikacyjnych - integracja z ekonomiką Niemiec spowodowała opanowanie rynku wielkopolskiego przez intensywnie rozwijający się przemysł niemiecki. Sytuacja pogarszała się przez stopniowe kurczenie się rynku zewnętrznego, zarówno przez odgrodzenie Wielkopolski systemem ceł prohibicyjnych od tradycyjnych rynków wschodnich, szczególnie Królestwa Polskiego, jak i coraz ostrzejszą konkurencję przemysłu niemieckiego. Przemysł Wielkopolski powiązany z silnie uprzemysłowionymi Niemcami pozostał do pierwszej wojny światowej przemysłem drobnotowarowym. Wielkopolska była pod względem przemysłowym jedną z najbardziej zacofanych prowincji pruskich, o strukturze przemysłu wyraźnie wykształconej pod wpływem procesów adaptacyjnych do ówczesnej gospodarki niemieckiej. Przemysł wielkopolski znalazł się w latach 1919-4939 w nowych warunkach ekonomicznych. Wyszedł z układu gospodarczego preferującego na tym obszarze rozwój przetwórstwa spożywczego i znalazł się w państwie, o ograniczonym rynku zbytu na artykuły spożywcze, a dużej chłonności artykułów przemysłowych. W pierwszym okresie przed kryzysem lat 1929*-1934 ewolucję przemysłową Wiel

1 Zob. J. D e r e s i e w i c z, Z badań nad początkiem układu kapitalistycznego w przemyśle poznańskim w drugie) połowie XVIII w. "Przegląd Zachodni" R. 1951, z. 9--10, s. 47-71; Cz. Ł li C Z ak, Przemysł Wielkopolski w latach 1871-1914. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1960, s. 16-22, i

Bogumił Ziółek

kopoiski charakteryzował rozwój tych gałęzi, które do 1918 r. nie mogły się należycie rozwijać ze względu na konkurencję przemysłu niemieckiego. Były to przemysły: metalowy, maszynowy, elektrotechniczny, chemiczny i mineralny. Przemysł spożywczy natomiast, po pewnym wzroście produkcji wynikającym z pomyślnej koniunktury eksportowej, od chwili monopolizacji przemysłu spirytusowego i tytoniowego zaczął wykazywać znamiona stagnacji, a nawet regresu 2 . Powszechny kryzys gospodarczy 1929-1934 przebiegał w przemyśle wielkopolskim podobnie jak w kraju. Pokryzysowa poprawa sytuacji gospodarczej rozpoczynająca się w latach 1934-1935 dokonywała się przy systematycznej koncentracji produkcji. Osiągnięty w końcu międzywojennego dwudziestolecia poziom przemysłu wielkopolskiego nie był jednak zbyti korzystny, na co wskazywały wysokie liczby zarejestrowanych bezrobotnych oraz rosnące liczby emigrantów. Dało to - równolegle do prac prowadzonych nad rozwojem przemysłu w kraju - asumpt do przygotowania programów uzdrowienia gospodarki wielkopolskiej w oparciu o pełne wykorzystanie jej bogactw naturalnych *. Realizację tych zamierzeń uniemożliwił wybuch drugiej wojny światowej w 1939 r.

PRZEMYSŁ POZNANIA DO WYBUCHU WOJNY ŚWIATOWEJ W 1914 R. 4

Zaczątki przemysłu Poznania, historyczni@ stosunkowo silnego ośrodka rzemieślniczego, zaczęły wykształcać się pierwotnie w oparciu o te dziedziny, które posiadały pozaregionalne rynki zbytu. Pierwsze manufaktury powstałe w Poznaniu w dwóch ostatnich dziesięcioleciach XVIII w., były bowiem przedsiębiorstwami włókienniczymi i skórzanymi 5 . Dobrze rozwinięte, o kilkusetletniej tradycji rzemiosło sukiennicze Wielkopolski stanowiło poprzez system pracy nakładczej (manufakturę zdecentralizowaną i manufakturę scentralizowaną) prężną bazę rozwoju nowych stosunków wytwórczych w przemyśle. Przerwanie na skutek zamknięcia przez rząd Królestwa Polskiego w ochronie własnego przemysłu dotychczasowych rynków zbytu - wywozu sukna, spowodowało stagnację, a nawet regres w rozwoju przemysłu Poznania. W konsekwencji, możliwości rozwoju przemysłu w Poznaniu ograniczone zostały do ram podyktowanych miejscem i rolą ekonomiczną, jaką Wielko

, Por. B. G r u c h m a n, Rozwój przemysłu Wielkopolski 20 latach 1919-1960. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Poznań 1964, s. 9-13, oraz tegoż autora Geneza współczesne} struktury przestrzennej przemysłu województwa poznańskiego. Prace badawcze Instytutu Gospodarki Regionalnej Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Poznań 1961, s. 8-11. 1 Zob. F. B a r c i ń s K i, Podstawy surowcowe uprzemysłowienia Wielkopolski oraz Program. inwestycji w Wielkopolsce. Wielkopolska Rada Gospodarcza, Poznań 1937. 1 Opracowanie tej części z wyjątkiem przypadków określonych następnymi przypisami oparto o pracę Cz. Ł u c z ak, życie gospodarczo-społeczne w Poznaniu 1815-1918. wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1965. E W roku 1785 bankier i kupiec Jan Klug założył dwie manufaktury włókiennicze: wełnianą i Jedwabną. Wełniana, przy której znajdowała się farbiarnia, zatrudniała ponad pięćdziesięciu pracowników. Kupcy poznańscy Helling i Stremler byli w 1793 r. właścicielami manufaktury z pięcioma warsztatami. W roku 1787 na Grobli istniał zakład przerabiający sprowadzaną z zagranicy bawełnę. Istniały wówczas również inne bliżej nie zidentyfikowane wytwórnie płócienne i wełniane oraz farbiarnie. Manufaktura garbarska oparta o spółkę kapitałową powstała również w początkach 17<x) r. Według 1. D e r e s i e w i c z a, Poznań to okresie rozkładu feudalnej Rzeczypospolitej szlacheckiej 1648-net. W: Dziesie.6 wieków Poznania. T. I "Sztuka". Poznań-Warszawa 1956, s. 102.

polska odgrywała w układzie gospodarczym ówczesnych Niemiec. Oznaczało to w praktyce przetwórstwo płodów rolnych lub wytwarzanie narzędzi i urządzeń dla rolnictwa i związanych z nim rodzajów wytwórczości. W tym też kierunku postępował rozwój rzemiosła w Poznaniu, nie rekompensujący jednak - mimo dość silnego rozwoju rzemiosła usługowego oraz cegielnictwa związanych z budową twierdzy - upadku sukiennictwa 6 . Dopiero pod koniec pierwszej połowy XIX w. wystąpiły symptomy rozwoju przemysłu branż maszynowo-metalowych. Świadczyły one o coraz silniejszym popycie na różnorodny sprzęt dla rolnictwa oraz urządzenia modernizujące przyfolwarczne zakłady przetwórcze przemysłu spożywczego w Wielkopolsce. Drugą gałęzią, w której pojawiły się większe zakłady przemysłowe, był przemysł chemiczny. Wytwarzanie nawozów sztucznych rozpoczęło się bowiem w Poznaniu w 1855 r. Mimo to do końca lat siedemdziesiątych XIX w. przemysł nie odgrywał większej roli ani w życiu miasta, and też w układzie gospodarczym Prus. W roku 1870 liczba przedsiębiorstw zatrudniających powyżej dwudziestu pracowników nie przekraczała dziesięciu. Cały ciężar zaspokojenia potrzeb rynkowych spoczywał więc na rzemiośle. Taki stan rzeczy był też przyczyną bardzo powolnego rozwoju miasta. Brak miejsc pracy oraz wysokie opłaty związane z osiedleniem się w mieście powodowały niewielki napływ ludności polskiej do Poznania. Podstawowy trzon imigracji stanowili osadnicy z głębi Prus, zachęceni do osiedlania się w mieście uzyskiwanymi od pruskich władz państwowych przywilejami. Przywileje te wywołały w zasadzie jedynie napływ warstw urzędniczych i posiadających. W konsekwencji Poznań stanowił w tym okresie silny regionalny ośrodek administracyjny i wojskowy, o stosunkowo podrzędnych funkcjach wytwórczych. Brak intensywniejszego rozwoju przemysłu przy równoczesnym napływie warstwy urzędniczej i drobnokapitalistycznej z Prus powodował również zachwianie równowagi narodowościowej miasta w wyniku stałego wzrostu odsetka Niemców w globalnej liczbie ludności. Wzrastający w latach osiemdziesiątych XIX w., zarówno w uprzemysłowionych regionach Niemiec, jak i w innych państwach popyt na wytwarzane w Wielkopolsce artykuły spożywcze, oraz wymogi co do ich jakości, stworzyły dopiero intensywniejsze bodźce dla rozwoju przemysłu. Korzystne warunki stworzyło również połączenie Poznania liniami kolejowymi z całym szeregiem ośrodków przemysłowych, głównie Śląskiem i Szczecinem. Miasto stanowiło wówczas naj dalej na wschód wysuniętą jednostkę włączoną do sieci kolejowej, co również zapewniało mu pewne prerogatywy gospodarcze i pozwalało - do czasu rozbudowy połączeń kolejowych omijających miasto - na dyskontowanie z tego tytułu szeregu bodźców aktywizujących jego życe gospodarcze. Ostatnim elementem wreszcie - po zniesieniu w 1867 r. wszystkich dotychczas obowiązujących opłat związanych z osiedleniem - była możliwość napływu siły roboczej. Korzystna dla przemysłu spożywczego koniunktura wywołała w pierwszej kolejności szybką rozbudowę istniejących wytwórni i przetwórni spirytusu oraz wódek. W podobny sposób rozwijało się również młynarstwo. Do 1014 r. powstało również kilka nowych dużych przedsiębiorstw, jak mleczarnia (1881), fabryka wyrobów tytoniowych Ganowicza i Wleklińskiego (1886) oraz rzeźnia (1900). Przemysł maszynowo-metalowy po rozwinięciu się w latach pięćdziesiątych, mimo iż utrzymywał się na drugiej pozycji po przemyśle spożywczym, nie posiadał tak

'Por. F. B a r c i ń s ki, Poznań 20-lecia 2 Poznań w Polsce Ludowej. "Kronika Miasta Poznania". B, 1956, s. 9. i

Bogumił Ziółekkorzystnych warunków. Zdany był bowiem na import surowców, a postępująca na skutek rozwoju sieci połączeń komunikacyjnych integracja z gospodarką Niemiec wzmagała konkurencyjność silnego przemysłu śląskiego, zachodnioniemieckiego, a nawet zagranicznego. Niezależnie od tego, rozwój zakładów tej branży w całym szeregu miast i miasteczek Wielkopolskli pozbawił go dotychczasowej monopolistycznej pozycji. J ak stąd wynika, wykształcanie się na bazie miejscowego rzemiosła przemysłu w kapitalistycznym znaczeniu postępowało dość nierównomiernie. Równocześnie jednak zmiany w sytuacji politycznej i ekonomicznej przy narastającym rozwoju stosunków kapitalistycznych i zmianach w technologii wytwarzania stwarzały cały szereg okresowo działających bodźców aktywizujących różne dziedziny wytwórczości. Wszystkie te elementy w poszczególnych okresach w różny sposób oddziaływały na rozwój przemysłu w mieście. Grupa przemysłów lekkich - pierwsza historycznie wykształcona forma przemysłu kapitalistycznego w Poznaniu - grupa przemysłów maszynowo-metalowych, przemysł chemiczny oraz przemysł spożywczy stanowiły podstawowe etapy rozwoju przemysłu w mieście. Zmienność ekonomiczno-politycznych warunków rozwoju przemysłu spowodowała, że i jego struktura branżowa była dość mocno zróżnicowana. Równoczesne Poznań obok Bydgoszczy wykształcił się w najsilniejszy ośrodek przemysłowy byłego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Liczba zatrudnionych w przemyśle wynosiła w roku 1907 - 12,9 tys.

osób, a struktura branżowa przemysłu charakteryzowała się proporcjami uwidocznionymi w tabeli 1.

Tabela 1

STRUKTURA ZATRUDNIENIA W PRZEMYŚLE POZNANIA W 1907 R.

Przemysł Procent w stosunku do ogółu zatrudnionych Spożywczy 34,5 Maszynowo-metalowy 21,5 Lekki 15,8 Chemiczny 4,1 Pozostałe gałęzie przemysłowe 24,1

Źródło: Opracowano na podstawie: Statistik des Deutschen Reiches. Berlin 1910, s. 68-75; za Cz. Łuczak, Życie gospodarczo-społeczne w Poznaniu 1815 - 1918. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1965, s. 73

Przemysł Poznania był w masie swej przemysłem drobnym, w którym odsetek zakładów zatrudniających powyżej dziesięciu pracowników nie przekraczał 35%, a pięćdziesiąt zatrudnionych - SOlo. Stopień uprzemysłowienia miasta był jednak dość wysoki. Liczba zatrudnionych w przemyśle na 1000 mieszkańców wynosiła bowiem 92,2 osoby, co stawiało miasto w grupie silniejszych ośrodków przemysłowych. N a tle innych miast polskich stopień uprzemysłowienia Poznania, obliczany według danych dla roku 1910 na podstawie liczb osób utrzymujących się z pracy w przemyśle i rzemiośle, był stosunkowo znaczny (tabela 2). Wyższym stopniem uprzemysłowienia wykazać się mogły jedynie miasta Śląska i zapewne takich okręgów przemysłowych, jak łódzki i staropolski.

Tabela 2 ODSETEK LUDNOŚCI UTRZYMUJĄCEJ SIĘ Z PRACY W PRZEMYŚLE I RZEMIOŚLE W NIEKTÓRYCH MIASTACH POLSKI W 1910 R.

Odsetek Odsetek VVyszczególnienie ludności VVyszczególnienie ludności Wielkie Księstwo Poznańskie Była Kongresówka (1897 r.) Bydgoszcz 41,3 Warszawa 34,4 Poznań 43,2 Małopolska Śląsk Górny Brody 28,1 Bytom 60,7 Drohobycz 44,7 Gliwice 58,0 Jarosław 21,5 Huta Królewska 74,0 Kołomyja 28,5 Katowice 51,5 Kraków 30,7 Opole 47,7 Lwów 27,4 Racibórz 47,0 N owy Sącz 29,1 Śląsk Cieszyński Podgórze 37,6 Bielsk 45,3 Przemyśl 23,7 Cieszyn 34,2 Rzeszów 20,2 Frydek 56,7 Sambor 18,4 Prusy Królewskie Stanisławów 21,1 Elbląg 63,0 Stryj 26,9 Gdańsk 44,4 Tarnopol 24,0 Grudziądz 44,8 Tarnów 31,6 Toruń 37,0

Źródło: "Rocznik statystyki Rzeczypospolitej Polskiej". R. 1920/1921, Cz. I, Warszawa. Główny Urząd Statystyczny s. 230-244.

OGOLNA CHARAKTERYSTYKA PRZEMYSŁU W LATACH 1919-u939

Polski przemysł posiadał w swym rozwoju kilka okresów. Dwudziestolecie V3H&-1939 w zasadzie traktowane jest w najlepszym przypadku jako okres stagnacji 7 .

W okresie tym na życie gospodarcze kraju wywierały wpływ dwa podstawowe elementy. Pierwszy, to zespół czynników wynikających z faktu, iż kraj ponad sto lat znajdował się pod zaborami. Drugim elementem był fakt, iż rozwój gospodarczy kraju następował cyklicznie, przy czym koniunktura była niezmiernie zmienna.

, J. Kantor oraz A. Kukliński przyjęli, iż w historii uprzemysłowienia Polski istnieją dotąd dwa okresy rozwoju: lata 1850-1914 oraz lata po roku 1946; jeden okres stagnacji: 19181939 oraz dwa okresy zniszczeń w latach pierwszej i drugiej wojny światowej. Zob. J. Kant o r, A. Kuk l i ń s ki, Struktura przestrzenna przemysłu na obszarze Polski w latach 1946-2956. "Budownictwo i Inwestycje", Warszawa 1958. Szereg innych autorów reprezentuje jednak pogląd, iż lata 1918-1939' stanowiły okres wyraźnego upadku sił wytwórczych w przemyśle. Por. m. in. Materiały do badań nad gospodarką Polski. Część I, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958, s. 5; W. R u s i ń s ki, Rozwój gospodarczy ziem polskich. Książka i Wiedza, Warszawa 1963, s. 394; B. Z i e n t a r a, A. M ą c z a k, L I h n a t o w i c z, Z. L a nda u, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., Wiedza Powszechna, Warszawa 1965, s. 522 i nn.

Bogumił Ziółek

W okresie bezpośrednio po pierwszej WOJnIe światowej na pełne i strukturalnie właściwe ożywienie w przemyśle hamująco oddziaływała wojna ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, wywołana w 1919 r. Jej zakończenie przyniosło stosunkowo szybki wzrost produkcji, jednak już w drugiej połowie 1923 r, zaczęły występować pewne objawy kryzysu, trwające aż do końca 1926 r. Narastające od wiosny 1926 r, ożywienie trwało do jesieni 1929 r., kiedy nastąpiło wyraźne załamanie koniunktury, a Polska weszła w okres powszechnego, światowego kryzysu gospodarki kapitalistycznej. Z kryzysu Polska wydobyła się dopiero w 1936 r., po czym już do wybuchu drugiej wojny światowej gospodarka wykazywała wyraźne ożywienie. Te elementy wywierały w poważnym stopniu wpływ na rozwój gospodarki w latach 1918-1939. W sumie w ciągu dwudziestu jeden lat niepodległości korzystna koniunktura panowała tylko około dziesięciu lat 8 . Wszystkiei te czynniki oddziaływały również i na rozwój przemysłu w Poznaniu.

Przyjmuje się na ogół, że dopiero odzyskanie niepodległości w 1918 r. stworzyło pełne potencjalne możliwości rozwoju ekonomiki miasta i jego przemysłu. Szansa ta w miarę, jak na to pozwalały warunki ekonomiczne, została wykorzystana. Dość dobrze w okresach pozakryzysowych, mimo dużej odległości od górnośląskich źródeł żelaza i stali, rozwinął się szereg gałęzi przemysłu, np. przemysł metalowy i maszynowy. Wymienić tu można głównie Zakłady H. Cegielski, produkujące parowozy, wagony osobowe, obrabiarki do metali, kotły i konstrukcje żelazne, oraz Towarzystwo Akcyjne "Wiepofana", wytwarzające tokarki, wiertarki, szlifierki, ciężką armaturę wodociągową, gazową i kanalizacyjną oraz różne odlewy żeliwne 8. Prócz tego w przemyśl@ tym powstały dwie średniej wielkości fabryki maszyn i aparatów dla przemysłu spożywczego oraz rolno-przetwórczego. Rozwinął się również szereg niewielkich wytwórni oraz warsztatów naprawczych. W przemyśle chemicznym rozwinął się szereg jednostek w grupie perfumeryjno- kosmetycznej i farmaceutycznej. Szczególną pozycję zajmowały Zakłady "Stomil", stanowiące jedyną wówczas w kraju wytwórnię opon samochodowych, motocyklowych i rowerowych. Rozwijała się poligrafia i szereg innych branż przemysłowych 10. Tym tendencjom sprzyjał również całokształt ruchów ludnościowych. Napływ inteligencji z Małopolski, powrót emigracji polskiej z Berlina i Westfalii wzmocniły w znacznym stopniu warstwy drobnokupieckie i rzemieślnicze oraz dostarczyły ponadto robotników dla przemysłu. Równocześnie do miasta kierował się nadmiar ludności z małych ośrodków miejskich oraz wsi. Dość intensywne tempo wzrostu przemysłu miasta zahamowane zostało przez kryzys gospodarczy lat trzydziestych. Regres życia gospodarczego występujący w tym czasie w gwałtowny sposób, przerwał trendy rozwojowe przemysłu. Wskazują na to między innymi dane ilustrujące spadek przywozu węgla oraz żelaza i stali (tabela 3). Poważnemu zmniejszeniu uległy obroty przedsiębiorstw przemysłowych przy równoczesnym znacznym wzroście ich upadłości. W strukturze przedsiębiorstw przemysłowych charakterystycznym objawem był spadek liczby przedsiębiorstw dużych i średnich przy wzroście drobnych. Rozmiary kryzysu wyraźnie obrazuje

* Zob. B. Z i e n t a r a, A. M a c z a k, L I h n a t o w i c z, Z. L a n d a u, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 r., op. cit., s. 472. · Wg Z. J a s i ń s ki, W. We s o ł o w s ki, T. N a w r o c ki, Wielkopolska Fabryka Urządzeń Mechanicznych "Wiepofama ". "Przegląd Mechaniczny" nr 19-20, s. 589. 10 Por. F. B a r c i ń s ki, Poznań 20-lecia.. . , op.' cit., s. 10-16; tegoż autora Wzrost i modernizacja przemyslu w Wielkopolsce w dwudziestoleciu Polski Ludowej, "Roczniki Ekonomiczne Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego", t. XVII R. 1964/1965, s. 10-11; T. Koł o d z i ej, Zycie gospodarcze w Poznaniu. Księga pamiątkowa miasta Poznania, Poznań 1928, s. 224-226.

Tabela 3

PRZYWÓZ WĘGlA ORAZ ŻElAZA I STALI DO POZNANIA (W TYS. TON)

Lata Węgiel Żelazo i stal surowa Żelazo i stal handlowa 1927 307,3 29,1 1928 301,0 4,5 40,3 1929 344,3 4,0 25,8 1930 289,8 15,7 1931 272,4 9,2 1932 224,7 1,3 5,8

Źródło: S. Waszak, Kryzys w Poznaniu, "Kronika Miasta Poznania". R. 1934, s. 433.

fakt, iż np. w roku 1931 świadectwa przemysłowe wykupiło zaledwie 40% przedsiębiorstw. Głęboki regres przemysłu potwierdzają również liczby zatrudnionych w przemyśle, ubezpieczonych w Ubezpieczalni Społecznej. O ile bowiem w 1930 r. liczba ich wyniosła około 30 tys. osób, to w 1931 r. poniżej i25 tys. osób, w 1932 r. - 18 tys. w 1933 r. natomiast około 17 tys. II Wszystkie te wielkości wskazują bardzo wyraźnie, jak potężny wpływ wywarł okres kryzysu na rozwój przemysłu w mieście. W zasadzie bowiem do wybuchu drugiej wojny światowej w 1939 r., mimo stopniowego ożywiania się życia gospodarczego miasta oraz wzrostu szeregu wielkości ekonomicznych, nie odtworzono jego przedkryzysowego stanu oraz tempa rozwoju. W dwudziestoleciu 1919-1939 ogólna liczba zatrudnionych w przemyśle miasta zwiększyła się o blisko 10 tys. osób. Według przeprowadzonych szacunków liczba zatrudnionych w przemyśle kształtowała się bowiem następująco 12 :

1921 r.

1931 r.

1908 r.

13,0 tys.

20,0 " 24,8 "

Jak stąd wynika, w dziesięcioleciu 1921-1931 zatrudnienie w przemyśle miasta zwiększyło się o około 7000 osób, tzn. o około 4,4% średniorocznie, gdy natomiast w latach 1931-1938 o niecałe 5000 osób, tzn. o około 3,1 % średniorocznie. Wyraźny spadek tempa wzrostu przemysłu w drugim okresie jest jednak jeszcze dodatkowo zniekształcony faktem, iż bazę porównawczą stanowi rok 1931, będą

11 Wg St Was z ak, Kryzys w Poznaniu. "Kronika Miasta Poznania". H. 1934, s 421 i nn.

Por. F. M i e d z i ń s ki, Poznań w okresie b urźu aZjJ}n ego państwa polskiego 1918-1939. W: Dziesięć wieków Poznania. T. I "Sztuka". Poznań-Warszawa 1956, s. 224 i nn.

u Dane dla 1921 r. uzyskano z materiałów: "Pierwszy powszechny spis Rzeczypospolitej Polskiej z 30 IX 1921 r." Statystyka Polski, tom XXIV, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1928 r., s. 282. Z uwagi na układ materiału liczbowego nie pozwalający na wyłączenie z wyliczeń rzemiosła, w celu uzyskania przybliżonej liczby zatrudnionych w przemyśle z ogółu zawodowo czynnych wyeliminowano samodzielnych oraz pomagających członków rodzin w liczbie około 5 tys. osób. Ponadto wyłączono budownictwo. Dane dla 1931 r. wyliczono na podstawie: "Drugi powszechny spis ludności z 9 XII 1931 r.", "Statystyka Polski", seria C, zeszyt 74, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1938. Wyliczenie oparto na zasadzie jw. ponadto z zawodowo czynnych wyeliminowano bezrobotnych. Dane dla 1938 r. wg B. G r u c h - m a n, Przemiany struktury przestrzenne} przemysłu wielkopolskiego w latach 1870-1960. (Praca doktorska, aneks nr 6). i

Bogumil Ziólekcy rokiem depresji kryzysowej o szczególnie niskich w porównaniu z okresem przedkryzysowym wiekościach ekonomicznych. Stąd też - mimo iż brak odpowiednich materiałów liczbowych nie pozwala na udokumentowanie takiej tezy - można wysunąć twierdzenie, iż w zasadzie już do wybuchu drugiej wojny światowej w 1939 r. przemysł Poznania nie osiągnął rozmiarów przedkryzysowych. Jeżeli bowiem uznano by np., iż spadek liczby zatrudnionych w przemyśle w latach 1931-1932 w stosunku do okresu przedkryzysowego ma się tak, jak spadek liczby przedsiębiorstw kategorii I -VII w tym okresie do przeciętnej z lat 1927, 1928, 1929, to wówczas liczba zatrudnionych w przemyśle wynosiłaby przed kryzysem około 30 tys. osób. Zbliżoną wielkość uzyskuje się również poprzez szacunki oparte o materiały drugiego powszechnego spisu ludności z 1931 roku .. Wprowadzając wynikające z tych ustaleń korekty, można by zgodzić się z formułowaną niekiedy tezą, iż odzyskanie niepodległości stworzyło potencjalnie bardzo korzystne warunki rozwoju miasta i jego przemysłu u, jednakże cały dorobek gospodarczy lat 1919-1929 przekreślił powszechny kryzys gospodarczy. Stąd też, mimo iż w liczbach bezwzględnych (nawet przy uwzględnieniu skutków kryzysu) następował wzrost przemysłu, bowiem liczba zatrudnionych w porównaniu z okresem sprzed pierwszej wojny światowej (1914) i w porównaniu z rokiem 1921 powiększała się, jednak w kontekście ogólnej dynamiki rozwoju Poznania tempo to było zbyt powolne. Wskazuje na to spadek stopnia uprzemysłowienia miasta tó w dwudziestoleciu międzywojennym w stosunku do okresu sprzed pierwszej wojny światowej. Liczba zatrudnionych w przemyśle na 1000 mieszkańców wynosiła bowiem:

1907 r.

1921 r.

1931 r.

1938 r.

92,9 76,9 80,9 90,8

W okresie szczytowym pomyślnej koniunktury gospodarczej stopień uprzemysłowienia miasta był niewątpliwie znacznie wyższy, mógł bowiem osiągnąć poziom około 120-130 zatrudnionych w przemyśle na 1000 mieszkańców. Wskazuje to jednak przede wszystkim na słabość ówczesnego układu gospodarczego kraju i miasta, nie zapewniającego utrzymania osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego.

KIERUNKI ZMIAN W STRUKTURZE WEWNĘTRZNEJ PRZEMYSŁU W LATACH 1918- 1939

Cechą charakterystyczną zmian strukturalnych w przemyśle Poznania było stosunkowo wyraźne wykształcanie się jego struktury rodzajuwej. O ile jeszcze przed rokiem 1914 dominował przemysł spożywczy, to lata 1919-193@ mimo wielu per

13 Nie uwzględniając wykazanych przez spis bezrobotnych oraz po odjęciu liczby zatrudnionych w zakładach VIII kategorii (rzemiosło) i w budownictwie, ljczba zatrudnionych w przemyśle i górnictwie wynosi 32 tys. osób. Przyjęcie jej dla okresu bezpośrednio przedkryzysowego wydaje się uzasadnione wysoką koniunkturą gospodarczą tych lat, w związku z czym rozmiary bezrobocia w przemyśle były minimalne, zamykające się z pewnością w granicach do 2m) osób. i 4 Zob. Z." Z a l e w s ki, Rezultaty rządów niemieckich w Poznaniu. "Kronika Miasta Poznania". R. 1923, S. 212. I L 15 Mierzonego liczbą zatrudnionych w przemyśle na Hm mieszkańców.

turbacji ekonomicznych odznaczały się silnym rozwojem przemysłów: maszynowo-metalowych oraz chemiczno-gumowego. Całokształt tych zmian wynikał z włączenia miasta w nowy organizm gospodarczy o innym układzie rynków zbytu i charakterze popytu na wytwory przemysłowe. Spadek konkurencyjności przemysłu niemieckiego spowodował - prócz rozwoju grupy przemysłów maszynowo-metalowych - zmiany w ich strukturze wewnętrznej poprzez wykształcenie się wyraźnych kierunków produkcji obliczonej na rynek ogólnokrajowy (parowozy, wagony osobowe, obrabiarki itp.) oraz związanej w większym stopniu z rynkiem regionalnym (maszyny i urządzenia dla rolnictwa i przemysłu rolno-przetwórczego i spożywczego). W nowym układzie warunków produkcji silne tempo wzrostu wykazywały przemysły: perfumeryjno-kosmetyczny oraz gumowy18. Nieźle rozbudowane szkolnictwo podstawowe, średnie i wyższe: Uniwersytet IPoznański, Wyższa Szkoła Budowy Maszyn, Akademia Handlowa, Konserwatorium Muzyczne, Szkoła Sztuk Plastycznych oraz działalność wydawnicza wywołały również znaczny rozwój poznańskiego przemysłu poligraficznego. W rezultacie działania tych czynników tempo wzrostu poszczególnych gałęzi przemysłu były mocno zróżnicowane 17. Charakteryzuje je tabela 4.

Tabela 4

PROCENTOWE WSPÓŁCZYNNIKI WZROSTU ZATRUDNIENIA W PRZEMYŚLE POZNANIA W LATACH 1907-1938

Okresy Gałęzie przemysłu Współczynniki wzrostu 1921 1931 1938 dla okresu 1907 1921 1931 1907-1938 1921-1938 Ogółem 101 153 123 192 189 W tym przemysł: chemiczno-gumowy 74 274 217 442 596 maszynowo-metalowy 114 164 188 353 311 poligraficzny 118 179 124 264 223 spożywczy 77 . 138 93 101 130 lekki 129 137 64 115 89

Źródło: Wyliczenia własne - zob. przyp. 12

Wielkości dla lat 1907 i 1921 wskazują, iż był to dla przemysłu Poznania okres stagnacji. Biorąc pod uwagę, że obejmuje on z jednej strony lata pierwszej wojny światowej, z drugiej zaś okres ożywienia gospodarczego po odzyskaniu niepodległości można stwierdzić, iż depresja wojenna spowodowała znaczny regres przemysłu w stosunku do okresu sprzed roku 1914. Osiągnięcie natomiast poziomu pierwszego dziesięciolecia dwudziestego wieku było wyłącznie wynikiem wysiłków

" Por. F. B a r c i ń s ki, Poznań 20-lecia . . . , op. cit., s. 11-13.

]7 Podział na gałęzie przemysłu dokonany został zgodnie z "klasyfikacją przemysłu" Głównego U rzędu Statystycznego obowiązującą od 1960 r. Pojęciem "przemysł maszynowo-metalowy" objęto gałęzie przemysłu: konstrukcji metalowych, elektrotechnicznego, środków transportu oraz metalowego. Pojęciem "przemysł lekki" objęto przemysły: włókienniczy, odzieżowy oraz skórzano-obuwniczy.

4 Kronika Miasta Poznania l

Bogumił Ziółeknad rozwojem przemysłu w uwolnionym od okupanta kraju. Charakterystycznym zjawiskiem jest fakt, iż aktywizacja przemysłu zmierzała wówczas przede wszystkim w kierunku przemysłów lekkich, poligraficznego oraz maszynowo-metalowych. O ile źródłem rozwoju przemysłów maszynowo-metalowych był głównie upadek konkurencji przemysłu niemieckiego, przemysłu poligraficznego - znacznie zwiększona w związku z odzyskaniem państwowości działalność wydawnicza, to przemysłu lekkiego natomiast było ono innego rodzaju. Przemysł lekki już w latach 1914-1918 znacznie powiększył swe rozmiary wytwarzając odzież, umundurowanie, obuwie i uprząż dla potrzeb wojska. Zapotrzebowanie na tego rodzaju wyroby związane z wojną polsko-radziecką (1919-1920) stanowiły dalszy bodziec rozwoju. Nie odzyskał pozycji z początków XX wieku przemysł spożywczy, który musiał dopiero organizować i walczyć o nowe rynki zbytu. Pierwsze lata po odzyskaniu niepodległości przyniosły - przy równoczesnych zmianach strukturalnych - odzyskanie poziomu sprzed roku 1914, co w aspekcie ogólnokrajowym było osiągnięciem poważnym, gdyż pozostała część kraju jeszcze w 1923 r. nie osiągnęła poziomu sprzed 1914 roku ie. Lata 1921-1928, były p o d s t a w o w y m okresem rozwoju przemysłu w Poznaniu. Naj silniej rozwijał się wówczas przemysł chemiczno-gumowy, poligraficzny oraz maszynowo-metalowy. Znacznie niższe tempo wzrostu wykazywał przemysł spożywczy oraz lekki. Różnice w tempie wzrostu tych gałęzi przemysłu były duże. Jeżeli bowiem średnie roczne tempo wzrostu zatrudnienia w przemyśle chemiczno-gumowym przekraczało 10%, a poligraficznym i maszynowo-metalowym wahało się w granicach od ponad 5% do 7%, to w przemyśle spożywczym wynosiło 3,3'/0, w 1 przemyśle lekkim zaś 3,2%. W gałęziach przemysłu o szczególnie wysokich wskaźnikach wzrostu powstało z jednej strony wiele nowych zakładów, jak np. Centralna Poznańska Fabryka Wyrobów Gumowych "Stomil", Wytwórnia Specyfików Beiersdorfa "Bebeco" , Zakłady Precyzyjnej Obróbki Metali i inne, z drugiej zaś rozwinęły się zakłady już dawno istniejące, jak np. fabryki Spółki Akcyjnej "H. Cegielski", zatrudniające w 1928 r. 4,7 tys. pracowników oraz powstałe tuż po zakończeniu wojny światowej 1914-1918 takie, jak Towarzystwo Akcyjne "Wiepofana", Fabryka ogniw i baterii "Centra" i inne.

W rezultacie warunków rozwojowych pierwszego dziesięciolecia ówczesnej Polski (1919-1929), a więc zarówno warunków bezpośrednio powojennych, jak i następnych lat stosunkowo dobrej koniunktury, najwyższą dynamikę wzrostu wykazywał przemysł poligraficzny i chemiczno-gumowy. Na następnej pozycji ulokowały się przemysły maszynowo-metalowe oraz grupa gałęzi przemysłu lekkiego. Przemysł spożywczy natomiast, mimo że w latach 1921-1931 wykazywał również tendencje rozwojowe, czego dowodem jest między innymi powstanie w 1921 r. w oparciu o wytwórnię cukrów "Gonda" Fabryki Czekolady i Wyrobów Cukierniczych "Goplana", osiągnął w zasadzie zaledwie poziom 1907 rokuj Ostatni okres dwudziestolecia 1919-1939, lata 1931-1938, mimo iż pod koniec notowano ożywienie gospodarcze, przytłoczony był skutkami powszechnego kryzysu gospodarczego. Przyjmując szacunek przeciętnego zatrudnienia dla lat 1928-1929 w wysokości około 30 tys. osób, zatrudnienie w przemyśle w 1938 r. wynosiło zaledwie 82,3% tego stanu le.

18 Zob. B. Zientara, A. Maczak, L Ihnatowicz, Z. Landau, Dzieje gospodarcze Polski do 1939 m., op. cit., s. 401. " Zob. przypis 13.

W latach 1931-1938 najwyższą dynamikę wzrostu przejawiały te gałęzie przemysłu, które - z uwagi na wejście w nowy układ gospodarczy - znalazły korzystne warunki rozwoju w całym dwudziestoleciu 1919-1939. Był to przemysł chemiczno-gumowy, maszynowo-metalowy oraz poligraficzny. Nie zdołały natomiast utrzymać rozmiarów z 1931 r. przemysł lekki oraz przemysł spożywczy. W pierwszym przypadku bowiem liczba zatrudnionych w 1938 r. stanowiła 64% zatrudnienia z 1931 r., w drugim zaś - 93%. W całym okresie dwudziestolecia 1919-1939, w stosunku do stanu sprzed 1914 r., silnym rozwojem odznaczał się jedynie przemysł chemiczno-gumowy oraz grupa gałęzi przemysłów maszynowo-metalowych. Zróżnicowane tempo rozwoju poszczególnych dziedzin wytwórczości, wynikające z całego zespołu warunków ekonomicznych dwudziestolecia 1919-1939, spowodowało poważne zmiany w strukturze rodzajowej przemysłu Poznania. Ilustruje to tabela 5.

Tabela 5

ZMIANY W STRUKTURZE RODZAJOWEJ PRZEMYSŁU POZNANIA W LATACH 1907-1938 iw procentach)

Lata Gałęzie przemysłu 1907 1921 1931 1938 Ogółem 100, O 100, O 100, O 100, O W tym przemysł: metalovvo-maszynowy 21,5 24,2 26,0 39,7 chemiczno-gumowy 4,1 3,1 5,6 9,6 lekki 15,8 20,3 18,2 9,5 spożywczy 34,5 26,0 23,5 17,8 poligraficzny 5,9 6,9 8,1 8,1

Źródło: Wyliczenia własne - zob. przyp. 12.

J ak stąd wynika, w strukturze wewnętrznej przemysłu nastąpiły bardzo istotne przegrupowania. Zmalała przede wszystkim waga przemysłu spożywczego oraz przemysłu lekkiego. O ile bowiem w 1907 r. skupiały one łącznie 50,3%> zatrudnionych, a w 1921 r. - 46,3%>, to w 1938 r. zatrudnienie zmalało do 2:7,3%. W jaskrawy sposób, bo o blisko połowę, zmniejszył się ciężar gatunkowy przemysłu spożywczego, stanowiącego przed il914 r. naj silniej rozbudowaną gałąź produkcyjną w mieście. Na pierwszą pozycję, wysunął się przemysł maszyno Wo-metalowy, skupiający w 1938 r. blisko 40% ogółu zatrudnionych w przemyśle.

Przekształcenia struktury rodzajowej przemysłu nastąpiły w warunkach niezmiennego w zasadzie poziomu koncentracji branżowej (tabela 6) i mimo symptomów dekoncentracji - w ostatecznym wyniku nie zmniejszyły stopnia koncentracji przemysłu miasta. Świadczy to o dużym tempie i rozmiarach dokonujących się zmian. Kierunek przekształceń w strukturze wewnętrznej przemysłu Poznania był dowodem postępującej integracji z obszarami będącymi do 1914 r. częścią składową odmiennych układów gospodarczych. Zatem proces przekształcania struktury rodzajowej przemysłu Poznania w dwudziestoleciu 1919-1939 należy zapisać na dobro

Bogumił Ziółek

Tabela 6 WSKAŹNIKI STOPNIA SKONCENTROWANIA STRUKTURY BRANŻOWEJ PRZEMYSŁU POZNANIA W LATACH 1907-1938

Lata Wskaźnik koncentracji branżowej 1907 0,66 1921 0,54 1931 0,49 1938 0,62

Źródło: Wyliczenia własne. Wskaźniki te przyjmują wartość" 1" przy całkowitej koncentracji, wartość "O" przy rozkładzie równomiernym. Zob. E. V i e lr o s e Uogólnienie miar koncentracji na przypadek cech niemierzalnych "Przegląd Statystyczny" 1954, nr 3-4 s. 197-205, Warszawa 1955.

Tabela 7 STRUKTURA PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH POZNANIA WG WIELKOŚCI W LATACH 1923-1938 (W PROCENTACH)

Przemysł Lata Ogółem wielki średni drobny 1923 100, O 3,5 28,1 68,4 1924 100, O 2,9 27,0 70,1, 1926 100, O 1,9 28,4 69,7 1928 100, O 1,9 30,2 67,9 1930 100, O 1,4 27,2 74,2 1932 100, O 1)]; 26,4 72,5 1934 100, O 2,7 34,3 63,0 1936 100, O 2,0 26,2 71,8 1938 100, O 1,6 26,7 71,7

Źródło: Opracowano na podstawie "Roczników Statystycznych Stołecznego miasta Poznania" za lata 1922 - 1924, 1926, 1928, 1929, 1933-1934, 1936-1937, 1937-1938, 1938-1939. W opracowaniu uwzględniono przedsiębiorstwa przemysłowe od I do VII kategorii podatkowej. Do grupy przedsiębiorstw przemysłu wielkiego wliczono zakłady od I - III kategorii, zatrudniające przeciętnie od 200 robotników wzwyż; do grupy przedsiębiorstw przemysłu średniego zakłady kategorii IV i V, zatrudniające przeciętnie 25 -100 robotników; do grupy przedsiębiorstw przemysłu drobnego zakłady kategorii VI i VII, zatrudniające przeciętnie od 5 -15 robotników. Por. Statystyka przemysłowa za rok 1935, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1937, s. xv.

tego okresu. Występujące jednak równolegle układy jego struktury wielkościowej takiego charakteru już nie posiadały. Ilustruje to tabela 7. Charakterystyczną cechą układu wielkościowego przemysłu miasta była tendencja do zwiększania liczby przedsiębiorstw drobnych. Wynikało to z dokonujących się zmian w ogólnej sytuacji ekonomicznej - w okresach pomyślnej koniunktury bowiem udział ich zmniejszał się na korzyść przedsiębiorstw przemysłu wielkiego i średniego. Stanowiło to jeden z charakterystycznych i niekorzystnych elementów struktury przemysłu miasta. Tak jedne, jak i drugie i podlegały bowiem w sposób bardzo wyraźny i silny cyklicznym wahaniom koniunktury. Każdy wstrząs gospodarczy wywoływał poważne reperkusje w ich działalności. Świadczą o tymmiędzy innymi tak zwane w s pół c z y n n i k i z m i e n n o ś c i 2 o. I tak np. jeżeli dla okresu 1923-1938 współczynnik zmienności przedsiębiorstw przemysłu wielkiego wynosił 44,2%, to przedsiębiorstw przemysłu średniego 108,8%, a przemysłu drobnego 103,5'/«. Oznaczało to, że ó ile liczba przedsiębiorstw przemysłu wielkiego w poszczególnych latach odchylała się od średniego ich stanu przeciętnie dla całego tego okresu o 44,2%, to jest o około sześć jednostek, to przedsiębiorstw przemysłu średniego o 103,8%, to znaczy o około 180 jednostek, a przedsiębiorstw drobnych o III, 5%, to jest o około 450 jednostek. W konsekwencji zatem, stosunkowo duża liczba przedsiębiorstw drobnych i średnich, przy tendencjach do wzrostu ich udziału w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłowych, stwarzała bardzo dużą zależność przemysłu miasta od wszelkiego rodzaju zmian koniunkturalnych. Pośrednio świadczyło to również o nic najlepszym wyposażeniu przemysłu Poznania w nowoczesne i sprawne urządzenia wytwórcze 21 . Kierunki przeobrażeń w wewnętrznej strukturze przemysłu Poznania w dwudziestoleciu 1919-1939 nosiły dwojaki charakter. Z jednej strony wystąpiły stosunkowo radykalne i jednokierunkowe przekształcenia układu branżowego, z drugiej powstawała nadmierna liczba przedsiębiorstw drobnych, choć łatwiejszych do uruchomienia i dostosowania się do wymagań rynkowych, to jednak równocześnie czule reagujących na wszelkie wstrząsy ekonomiki. Stanowiło to w konsekwencji o dużej, wrażliwości przemysłu miasta, a w konkretnej sytuacji międzywojennego dwudziestolecia spowodowało poważne zaburzenia w jego dynamice rozwojowej.

POZYCJA POZNANIA NA TLE INNYCH OŚRODKÓW PRZEMYSŁOWYCH KRAJU

W dwudziestoleciu 1919-1939 stopień uprzemysłowienia Polski znacznie odbiegał od poziomu osiągniętego przez inne państwa europejskie. Mimo to wykształciły się w kraju 22 okręgi przemysłowe, do których zaliczano miasto Poznań wraz z powiatem. Okręg przemysłowy Poznania, skupiając 2,7% ogółu zatrudnionych w przemyśle wszystkich okręgów przemysłowych, należał do rzędu mniejszych. Był on bowiem piętnastym z kolei co do liczby ludności oraz dziesiątym co do stopnia uprzemysłowienia 22 . Cechą charakterystyczną tego okręgu był silnie rozbudowany - z punktu widzenia ogólnokrajowego układu branżowego - przemysł spożywczy oraz odzieżowy. W pierwszym Poznań zajmował drugie miejsce po okręgu przemysłowym Warszawy, skupiając 4, /0 zatrudnionych w przemyśle spożywczym wszystkich okręgów przemysłowych. W drugim - trzecie miejsce po okręgu przemysłowym Warszawy oraz bydgoskim, ze wskaźnikiem udziału wynoszącym 11, %. Przemysły metalowy i chemiczny - wielkością udziału zatrudnienia w tych gałęziach we wszystkich okręgach zajmowały szóstą pozycję. Przemysł

"> Metodologia obliczania zob. Oskar L a n g e, Teoria statystyki. Państwowe Wydawnictwo Gospodarcze, Warszawa 1952, s. 124-131.

21 Por. F. B a r c i ń s ki, Wzrost i modernizacja przemysłu w Wielkopolsce w dwudziestoleciu Polski Ludowej, "Roczniki Ekonomiczne Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego". T. XVII. R 1%4/65, Poznań 1965, s. 10-11.

· * Za okręg przemysłowy uważano ośrodek, w którym na lcm mieszkańców zatrudnienie wynosiło ponad 50 osób. Zob. J. P i e k a l k i e w i c z, Z. R u t k o w s ki, Okręgi gospodarcze Polski, " Kwartalnik Statystyczny" . R, 1927, t. IV Główny U rząd Statystyczny , Warszawa 1927, s. 621.

Bogumił Ziółek

metalowy koncentrował 5,9% zatrudnionych, przy czym wyższy odsetek zatrudnionych skupiała Warszawa oraz okręgi: węglowo-hutniczy, węglowy, Bielsko-Biała oraz kielecko-radomski. Wskaźnik udziału przemysłu chemicznego wynosił 4,SC/o. Wyższym wskaźnikiem legitymował się okręg węglowo-hutniczy, węglowy, Warszawy, łódzko-brzezisko-łaski oraz drohobycke 3 . Pozostałe gałęzie przemysłu okręgu Poznań nie odgrywały w układzie przemysłowym kraju poważniejszej roli 24. W porównaniu z innymi aglomeracjami wielkomiejskimi, nawet w szczytowym okresie koniunktury przedkryzysowej, pozycja

Tabela 8 OBRÓT PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH W STOSUNKU DO JEDNEGO MIESZKAŃCA W 1928 R.

Wielkość obrotu Wielkość obrotu Miasta w złotych Miasta w złotych Łódź 1071,4 Poznań 452,8 Radom 741,9 Białystok 327,2 Warszawa 647,5 Lublin 321,6 Bydgoszcz 638,0 Lwów 284,7 Kraków 574,7 Wilno 191,2 Częstochowa 476,6

Źródło: Opracowano na podstawie "Rocznik Statystyki miast Polski 1930 L". Główny Urząd Statystyczny Warszawa, 1930, s. 2 i 75.

Tabela 9 ZAKŁADY PRZEMYSŁOWE WEDŁUG WIELKOŚCI W WIĘKSZYCH MIASTACH POLSKI W 1928 R.

Zakłady Odsetek zakładów przemysłowych Miasta ogółem wielkiego średniego drobnego Katowice 100, O 6,5 36,8 56,7 Białystok 100, O 5,3 36,3 58,4 Łódź 100, O 4,8 32,5 62,7 Częstochowa 100, O 4,3 29,8 65,9 Lublin 100, O 3,8 19,9 76,3 Bydgoszcz 100, O 3,3 35,9 60,8 Radom 100, O 2,6 27,3 70,1 Lwów 100, O 2,4 19,6 78,1 Warszawa 100, O 2,2 26,6 71,2 Poznań 100, O 1,9 30,2 67,9 Kraków 100, O 1,7 28,2 70,1 Wilno 100, O 1,0 21,3 77,7

Ź ród ł o: opracowano na podstawie "Rocznik Statystyki miast Polski 1930 r.", Główny U rząd Statystyczny . Warszawa 1930, s. 73. W tablicy uwzględniono zakłady kategorii I-VII.

" Jw., S. 704-753.

M Dane te dotyczą roku 1926. Brak opracowań dla późniejszych okresów nie pozwala na stwierdzenie, w jakim stopniu przekształcenia dokonujące się w strukturze rodzajowej przemysłu Poznania wpłynęły na zmianę wagi poszczególnych gałęzi przemysłu w układzie ogólnokrajowym.

Poznania nie należała do szczególnie wyeksponowanych. Świadczy o tym tabela 8, ukazująca wielkości obrotów w zakładach przemysłowych (w obliczeniach uwzględniono obrót przedsiębiorstw I-VII kategorii). Niższą pozycję aniżeli Poznań zajmowały jedynie miasta wschodniej Polski.

Nie świadczyło to o wysokiej randze Poznania jako wielkomiejskiego ośrodka przemysłowego, tym bardziej że co do liczby ludności Poznań był czwartym z kolei miastem w Polsce. Taka pozycja Poznania wiązała się równocześnie z dość niekorzystną strukturą wielkości jego przemysłu. Równolegle do niskiego stopnia uprzemysłowienia występował bowiem stosunkowo wysoki odsetek zakładów przemysłu drobnego. Zależność między tymi dwoma zjawiskami była wyraźna, gdyż wskaźnik korelacje S wynosił dla roku 1928 - 0,69 2e, co oznaczało, że przeciętnie wyższy stopień uprzemysłowienia wiązał się z przeciętnie niższym odsetkiem zakładów drobnych (tabela 9). Niski udział dużych przedsiębiorstw przemysłowych przy silnej zależności przedsiębiorstw drobnych i średnich od wahań koniunkturalnych w porównaniu z innymi ośrodkami wielkomiejskimi kraju stawiał miasto w niekorzystnej sytuacji. Świadczyło to również pośrednio o tym, że stan techniczny i wyposażenie w urządzenia i maszyny przemysłu w Poznaniu nie musiało należeć do dobrych. Ta pozycja Poznania uległa pogorszeniu w latach kryzysu 1929-1(934. Wówczas bowiem - w aspekcie uprzemysłowienia - zajmował on na dwanaście miast przekraczających 100 tys. mieszkańców dziewiąte miejsce (tabela 10).

Tabela 10 LICZBA ZATRUDNIONYCH W PRZEMYŚLE I RZEMIOŚLE NA 1000 MIESZKAŃCÓW W MIASTACH POWYŻEJ 100 TYS. MIESZKAŃCÓW W 1931 R.

Miasta Odsetek Miasta Odsetek Chorzów '148,0 Sosnowiec 94,1 Łódź 147,8 Lwów 80,0 Katowice 122,9 Poznań 79,5 Częstochowa 118,6 Wilno 69,7 Warszawa 101,2 Bydgoszcz 67,4 Kraków 98,4 Lublin 39,1

Źródło: Opracowano na podstawie .,Statystyka Polski" Seria C, zeszyt 62, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1937, s. 73 - 81. Z kategorii zawodowo czynnych wyłączono bezrobotnych.

Wydaje się, że do końca dwudziestolecia 1919"'-1939 pozycja ta nie uległa zmianie'" Ożywienie, którego symptomy wystąpiły po powszechnym kryzysie gospodarczym, nie przyniosło bowiem pełnego odrestaurowania przedkryzysowego potencjału przemysłowego, a żadne przesłanki nie wskazują, by tempo jego wzrostu w okresie pokryzysowym było wyższe aniżeli w innych dużych miastach Polski. Jest rzeczą charakterystyczną, że mimo wyższego poziomu uprzemysłowienia miasta aniżeli pozostałego obszaru Wielkopolski - co mogłoby stwarzać pozory nadmiernej koncentracji przemysłu w Poznaniu - w skali krajowej relacje te należały do bardziej wyrównanych. Stopień uprzemysłowienia poszczególnych wo

!S Współczynnik korelacji rang. Metoda obliczania zob. S. S z u l c, Metody statystyczne.

T. II. Państwowe Wydawnictwo Gospodarcze, Warszawa 1954, s. 143.

21 W warunkach gdy wartość l oznacza pełną zależność, a wartość O brak zależności,

Bogumił Ziółekjewództw i stopień uprzemysłowienia ich miast centralnych kształtował się bowiem 1931 . 27 W r. następUjąco : Poleskie 1 4,7 Lwowskie 1 2,2 Nowogrodzkie 1 4,4 Pomorskie 1 m Wołyńskie 1 3,9 Łódzkie 1 1,9 Białostockie 1 3,8 Krakowskie 1 1,7 Tarnopolskie 1 3,7 Kieleckie 1 1,6 Wileńskie 1 3,3 Poznańskie 1 1,3 Warszawskie 1 3,1 Lubelskie 1 0,9 Stanisławowskie 1 2,7 Śląskie 1 0,8

W sposób wyraźny rozpiętość w stopniu uprzemysłowienia kształtuje się w zależności od stopnia urbanizacji poszczególnych województw. Obszary o niskim stopniu urbanizacji i związanym z nim niskim stopniu uprzemysłowienia posiadały na ogół relatywnie silnie uprzemysłowione miasta wojewódzkie, które częstokroć stanowiły jedyny albo jeden z nielicznych ośrodków przemysłowych na tym terenie. Dlatego też zależność między stopniem uprzemysłowienia województwa i rozpiętością między nim a jego stolicą jest bardzo ścisła. Współczynnik zależności 28 wyrażał się wielkością 0,86, co świadczy o wyraźnie zarysowanych prawidłowościach. O ile więc to ostatnie zjawisko może stanowić dowód, że stosunkowo wyeksponowana pozycja Poznania w regionalnym układzie przemysłu była wyrazem naturalnych trendów i proporcji rozwojowych całej Wielkopolski i nie przybierając wynaturzonych form w pełni z nim harmonizowała, to w układzie krajowym miasto jako ośrodek przemysłowy nie odgrywało w zasadzie większej roli. Niski stopień uprzemysłowienia, niższy aniżeli przed rokiem 1914, przy dużej liczbie drobnych zakładów o silnej wrażliwości na zmiany koniunktury, był przyczyną, iż ranga miasta jako ośrodka przemysłu - generalnie rzecz biorąc - nie była wysoka. Poważniejszą rolę w ogólnokrajowej strukturze przemysłu odgrywały te rodzaje wytwórczości miasta, które w wyniku wewnętrznych procesów, wykazywały stagnację - czy nawet regres. Przemysły nowsze, rozwijające się dosyć dynamicznie, musiały natomiast dopiero uzyskać odpowiednią wagę, by podnieść Poznań do rzędu ośrodków wielkoprzemysłowych. Procesy te przerwał jednak wpierw powszechny kryzys gospodarczy, następnie wybuch drugiej wojny światowej w 1939 roku. ·

UWAGI KOŃCOWE

Wykształcenie się przemysłu w Poznaniu przebiegało stosunkowo nierównomiernie . Wynikało to z całokształtu stosunków związanych ze zmianą warunków polityczno-gospodarczych Wielkopolski. Rozwój przemysłu lekkiego zahamowało odcięcie Wielkopolski po 1815 r. od wschodnich obszarów zbytu. N a rozwój przemysłu maszynowo-metalowego w połowie dziewiętnastego wieku wpłynęły potrzeby rynku lokalnego, a na stagnację kilkadziesiąt lat później - konkurencja przemysłu ówczesnych Niemiec. Wzrost przemysłu spożywczego na przełomie dziewiętnastego

" Opracowano na podstawie danych spisu ludności z 1931 T.; Z zawodowo czynnych wyłączono bezrobotnych. !8 Zob. przypis 25 i n.

i dwudziestego wieku wywołany został zapotrzebowaniem na wytwory 1 przetwory rolnictwa regionu. W wyniku takiej ewolucji przemysłu miasta jego struktura rodzajowa była stosunkowo rozwinięta, a gałęzie produkcji znajdujące w poszczególnych okresach korzystne warunki rozwoju koncentrowały do 1914 r. ponad 70% zatrudnionych w przemyśle. Różnica w stopniu uprzemysłowienia miasta i regionu była dość wysoka, choć w porównaniu z innymi ziemiami polskimi nie należała do najwyższych. Odzyskanie niepodległości państwowej zmieniło układ czynników wywierających dotychczas wpływ na rozwój przemysłu w mieście. Zmieniły go procesy gospodarczej integracji ziem polskich, dokonujące-się ponadto w warunkach dużej zmienności koniunktury gospodarczej. W rezultacie z jednej strony przemysł zmienił radykalnie swój model strukturalny (na czoło zdecydowanie wysunęły się przemysły maszynowo-metalowe), z drugiej zaś podlegał on cyklicznym wahaniom koniunkturalnym. Bezpośrednio powojenny etap rozwoju, do roku 1921, odznaczał się wzrostem przemysłu lekkiego, maszynowo-metalowego oraz poligraficznego. W drugim etapie, do końca 1 1 r., najsilniejszą dynamiką wzrostu odznaczał się przemysł chemiczno-gumowy, poligraficzny oraz maszynowo-metalowy. Również i w ostatnim okresie te gałęzie przemysłu wykazywały silniejsze tendencje wzrostu, gdy natomiast przemysł lekki oraz spożywczy - wyraźne znamiona regresu. W wyniku tego, o ile w stosunku do okresu sprzed lS14 r. bardzo silnie rozwinął się przemysł chemiczno-gumowy, maszynowo-metalowy oraz poligraficzny, przemysły lekki i spożywczy utrzymały się w tych samych rozmiarach. Tempo wzrostu przemysłu Poznania było szczególnie intensywne do wybuchu kryzysu gospodarczego w 1329 r. Pokryzysowe ożywienie gospodarcze wyrażało się w ponownym trendzie wzrostu, jednak rozmiary kryzysu, jak i wynikająca z dużej ilości drobnych, mało nowoczesnych zakładów podatność przemysłu miasta na wahania koniunkturalne spowodowała, że nie odtworzył on już swego potencjału z lat 1927-1929, będących szczytowym okresem jego rozwoju. Konkludując, mimo wielu zmian, okres dwudziestolecia międzywojennego 1919-1939 nie przyniósł Poznaniowi w układzie ekonomicznym wszystkich ziem polskich rangi poważniejszego ośrodka przemysłowego, a w stosunku do okresu sprzed 1914 r., stopień uprzemysłowienia Poznania uległ nawet obniżeniu. Ekonomiczne prawidłowości gospodarki kapitalistycznej zniweczyły dorobek pierwszych kilku lat pomyślnego rozwoju po odzyskaniu państwowości, sytuując miasto w roli ośrodka o uprzemysłowieniu niższym niż przed 1914 r. Pozycja Poznania jako ośrodka przemysłowego nawet w okresie pomyślnej koniunktury nie była znaczna, choć nie należała do najgorszych, bowiem miasto w aspekcie ogólnokrajowym stanowiło ośrodek o dużej koncentracji przemysłu spożywczego i lekkiego, a później i tych gałęzi, które wykazały najwyższą dynamikę rozwojową. W latach kryzysu pozycja ta uległa dalszemu pogorszeniu i można przypuszczać, że do wybuchu drugiej wojny światowej w 1939 r. już się nie zmieniła. Okres dwudziestolecia 1919-1939 charakteryzował się zatem spadkiem - w ujęciu względnym i w odniesieniu do warunków każdego okresu - rangi Poznania jako ośrodka przemysłowego. Wykształciło się wprawdzie kilka nowych dziedzin wytwórczości oraz powstało kilkanaście nowych zakładów przemysłowych, jednak wzrost przemysłu nie nadążał za ogólnym rozwojem miasta. Zmniejszył się, a przynajmniej nie wzrósł, stopień jego uprzemysłowienia mierzony liczbą zatrudnionych w przemyśle w stosunku do liczby ludności, jako ostatecznego punktu odniesienia wszystkich poczynań gospodarczych.