BOGUMIŁ ZIÓŁEK ELEMENTY ROZWOJU PRZEMYSŁU W POZNANIU W DWUDZIESTOLECIU 1919 1939 WSTĘP W ZARANIU XIX w. perspektywy rozwoju przemysłu w Wielkopolsce były dość pomyślne. Dominująca pozycja rolnictwa przy niewielkich rozmiarach innych gałęzi gospodarki wywarła silny wpływ na kierunki rozwoju wielkopolskiego przemysłu. Brak podstawowych kopalin przy równoczesnej dużej nadwyżce płodów rolnych stwarzał przede wszystkim korzystne warunki dla rozwoju przemysłu spożywczego. Rozwijał się również przemysł metalowy, posiadający chłonny rynek zbytu w rolnictwie i przemyśle spożywczym. Dlatego też dominowała tu produkcja maszyn i narzędzi rolniczych oraz aparatury dla przemysłu lekkiego, głównie spożywczego. Dzięki rolnictwu rozwijał się również przemysł chemiczny wytwarzający nawozy rolniczel. Pozostałe gałęzie przemysłu posiadały w ekonomice ówczesnej Wielkopolski o wiele mniejsze znaczenie. W drugiej połowie XIX w. rozwój przemysłu w Wielkopolsce uległ zahamowaniu. Silniejsza - na skutek rozwoju powiązań komunikacyjnych - integracja z ekonomiką Niemiec spowodowała opanowanie rynku wielkopolskiego przez intensywnie rozwijający się przemysł niemiecki. Sytuacja pogarszała się przez stopniowe kurczenie się rynku zewnętrznego, zarówno przez odgrodzenie Wielkopolski systemem ceł prohibicyjnych od tradycyjnych rynków wschodnich, szczególnie Królestwa Polskiego, jak i coraz ostrzejszą konkurencję przemysłu niemieckiego. Przemysł Wielkopolski powiązany z silnie uprzemysłowionymi Niemcami pozostał do pierwszej wojny światowej przemysłem drobnotowarowym. Wielkopolska była pod względem przemysłowym jedną z najbardziej zacofanych prowincji pruskich, o strukturze przemysłu wyraźnie wykształconej pod wpływem procesów adaptacyjnych do ówczesnej gospodarki niemieckiej. Przemysł wielkopolski znalazł się w latach 1919-4939 w nowych warunkach ekonomicznych. Wyszedł z układu gospodarczego preferującego na tym obszarze rozwój przetwórstwa spożywczego i znalazł się w państwie, o ograniczonym rynku zbytu na artykuły spożywcze, a dużej chłonności artykułów przemysłowych. W pierwszym okresie przed kryzysem lat 1929*-1934 ewolucję przemysłową Wiel 1 Zob. J. D e r e s i e w i c z, Z badań nad początkiem układu kapitalistycznego w przemyśle poznańskim w drugie) połowie XVIII w. "Przegląd Zachodni" R. 1951, z. 9--10, s. 47-71; Cz. Ł li C Z ak, Przemysł Wielkopolski w latach 1871-1914. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1960, s. 16-22, i Bogumił Ziółek kopoiski charakteryzował rozwój tych gałęzi, które do 1918 r. nie mogły się należycie rozwijać ze względu na konkurencję przemysłu niemieckiego. Były to przemysły: metalowy, maszynowy, elektrotechniczny, chemiczny i mineralny. Przemysł spożywczy natomiast, po pewnym wzroście produkcji wynikającym z pomyślnej koniunktury eksportowej, od chwili monopolizacji przemysłu spirytusowego i tytoniowego zaczął wykazywać znamiona stagnacji, a nawet regresu 2 . Powszechny kryzys gospodarczy 1929-1934 przebiegał w przemyśle wielkopolskim podobnie jak w kraju. Pokryzysowa poprawa sytuacji gospodarczej rozpoczynająca się w latach 1934-1935 dokonywała się przy systematycznej koncentracji produkcji. Osiągnięty w końcu międzywojennego dwudziestolecia poziom przemysłu wielkopolskiego nie był jednak zbyti korzystny, na co wskazywały wysokie liczby zarejestrowanych bezrobotnych oraz rosnące liczby emigrantów. Dało to - równolegle do prac prowadzonych nad rozwojem przemysłu w kraju - asumpt do przygotowania programów uzdrowienia gospodarki wielkopolskiej w oparciu o pełne wykorzystanie jej bogactw naturalnych *. Realizację tych zamierzeń uniemożliwił wybuch drugiej wojny światowej w 1939 r. PRZEMYSŁ POZNANIA DO WYBUCHU WOJNY ŚWIATOWEJ W 1914 R. 4 Zaczątki przemysłu Poznania, historyczni@ stosunkowo silnego ośrodka rzemieślniczego, zaczęły wykształcać się pierwotnie w oparciu o te dziedziny, które posiadały pozaregionalne rynki zbytu. Pierwsze manufaktury powstałe w Poznaniu w dwóch ostatnich dziesięcioleciach XVIII w., były bowiem przedsiębiorstwami włókienniczymi i skórzanymi 5 . Dobrze rozwinięte, o kilkusetletniej tradycji rzemiosło sukiennicze Wielkopolski stanowiło poprzez system pracy nakładczej (manufakturę zdecentralizowaną i manufakturę scentralizowaną) prężną bazę rozwoju nowych stosunków wytwórczych w przemyśle. Przerwanie na skutek zamknięcia przez rząd Królestwa Polskiego w ochronie własnego przemysłu dotychczasowych rynków zbytu - wywozu sukna, spowodowało stagnację, a nawet regres w rozwoju przemysłu Poznania. W konsekwencji, możliwości rozwoju przemysłu w Poznaniu ograniczone zostały do ram podyktowanych miejscem i rolą ekonomiczną, jaką Wielko , Por. B. G r u c h m a n, Rozwój przemysłu Wielkopolski 20 latach 1919-1960. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Poznań 1964, s. 9-13, oraz tegoż autora Geneza współczesne} struktury przestrzennej przemysłu województwa poznańskiego. Prace badawcze Instytutu Gospodarki Regionalnej Wyższej Szkoły Ekonomicznej, Poznań 1961, s. 8-11. 1 Zob. F. B a r c i ń s K i, Podstawy surowcowe uprzemysłowienia Wielkopolski oraz Program. inwestycji w Wielkopolsce. Wielkopolska Rada Gospodarcza, Poznań 1937. 1 Opracowanie tej części z wyjątkiem przypadków określonych następnymi przypisami oparto o pracę Cz. Ł u c z ak, życie gospodarczo-społeczne w Poznaniu 1815-1918. wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1965. E W roku 1785 bankier i kupiec Jan Klug założył dwie manufaktury włókiennicze: wełnianą i Jedwabną. Wełniana, przy której znajdowała się farbiarnia, zatrudniała ponad pięćdziesięciu pracowników. Kupcy poznańscy Helling i Stremler byli w 1793 r. właścicielami manufaktury z pięcioma warsztatami. W roku 1787 na Grobli istniał zakład przerabiający sprowadzaną z zagranicy bawełnę. Istniały wówczas również inne bliżej nie zidentyfikowane wytwórnie płócienne i wełniane oraz farbiarnie. Manufaktura garbarska oparta o spółkę kapitałową powstała również w początkach 17 zatrudnionych, a w 1921 r. - 46,3%>, to w 1938 r. zatrudnienie zmalało do 2:7,3%. W jaskrawy sposób, bo o blisko połowę, zmniejszył się ciężar gatunkowy przemysłu spożywczego, stanowiącego przed il914 r. naj silniej rozbudowaną gałąź produkcyjną w mieście. Na pierwszą pozycję, wysunął się przemysł maszyno Wo-metalowy, skupiający w 1938 r. blisko 40% ogółu zatrudnionych w przemyśle. Przekształcenia struktury rodzajowej przemysłu nastąpiły w warunkach niezmiennego w zasadzie poziomu koncentracji branżowej (tabela 6) i mimo symptomów dekoncentracji - w ostatecznym wyniku nie zmniejszyły stopnia koncentracji przemysłu miasta. Świadczy to o dużym tempie i rozmiarach dokonujących się zmian. Kierunek przekształceń w strukturze wewnętrznej przemysłu Poznania był dowodem postępującej integracji z obszarami będącymi do 1914 r. częścią składową odmiennych układów gospodarczych. Zatem proces przekształcania struktury rodzajowej przemysłu Poznania w dwudziestoleciu 1919-1939 należy zapisać na dobro Bogumił Ziółek Tabela 6 WSKAŹNIKI STOPNIA SKONCENTROWANIA STRUKTURY BRANŻOWEJ PRZEMYSŁU POZNANIA W LATACH 1907-1938 Lata Wskaźnik koncentracji branżowej 1907 0,66 1921 0,54 1931 0,49 1938 0,62 Źródło: Wyliczenia własne. Wskaźniki te przyjmują wartość" 1" przy całkowitej koncentracji, wartość "O" przy rozkładzie równomiernym. Zob. E. V i e lr o s e Uogólnienie miar koncentracji na przypadek cech niemierzalnych "Przegląd Statystyczny" 1954, nr 3-4 s. 197-205, Warszawa 1955. Tabela 7 STRUKTURA PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH POZNANIA WG WIELKOŚCI W LATACH 1923-1938 (W PROCENTACH) Przemysł Lata Ogółem wielki średni drobny 1923 100, O 3,5 28,1 68,4 1924 100, O 2,9 27,0 70,1, 1926 100, O 1,9 28,4 69,7 1928 100, O 1,9 30,2 67,9 1930 100, O 1,4 27,2 74,2 1932 100, O 1)]; 26,4 72,5 1934 100, O 2,7 34,3 63,0 1936 100, O 2,0 26,2 71,8 1938 100, O 1,6 26,7 71,7 Źródło: Opracowano na podstawie "Roczników Statystycznych Stołecznego miasta Poznania" za lata 1922 - 1924, 1926, 1928, 1929, 1933-1934, 1936-1937, 1937-1938, 1938-1939. W opracowaniu uwzględniono przedsiębiorstwa przemysłowe od I do VII kategorii podatkowej. Do grupy przedsiębiorstw przemysłu wielkiego wliczono zakłady od I - III kategorii, zatrudniające przeciętnie od 200 robotników wzwyż; do grupy przedsiębiorstw przemysłu średniego zakłady kategorii IV i V, zatrudniające przeciętnie 25 -100 robotników; do grupy przedsiębiorstw przemysłu drobnego zakłady kategorii VI i VII, zatrudniające przeciętnie od 5 -15 robotników. Por. Statystyka przemysłowa za rok 1935, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1937, s. xv. tego okresu. Występujące jednak równolegle układy jego struktury wielkościowej takiego charakteru już nie posiadały. Ilustruje to tabela 7. Charakterystyczną cechą układu wielkościowego przemysłu miasta była tendencja do zwiększania liczby przedsiębiorstw drobnych. Wynikało to z dokonujących się zmian w ogólnej sytuacji ekonomicznej - w okresach pomyślnej koniunktury bowiem udział ich zmniejszał się na korzyść przedsiębiorstw przemysłu wielkiego i średniego. Stanowiło to jeden z charakterystycznych i niekorzystnych elementów struktury przemysłu miasta. Tak jedne, jak i drugie i podlegały bowiem w sposób bardzo wyraźny i silny cyklicznym wahaniom koniunktury. Każdy wstrząs gospodarczy wywoływał poważne reperkusje w ich działalności. Świadczą o tymmiędzy innymi tak zwane w s pół c z y n n i k i z m i e n n o ś c i 2 o. I tak np. jeżeli dla okresu 1923-1938 współczynnik zmienności przedsiębiorstw przemysłu wielkiego wynosił 44,2%, to przedsiębiorstw przemysłu średniego 108,8%, a przemysłu drobnego 103,5'/«. Oznaczało to, że ó ile liczba przedsiębiorstw przemysłu wielkiego w poszczególnych latach odchylała się od średniego ich stanu przeciętnie dla całego tego okresu o 44,2%, to jest o około sześć jednostek, to przedsiębiorstw przemysłu średniego o 103,8%, to znaczy o około 180 jednostek, a przedsiębiorstw drobnych o III, 5%, to jest o około 450 jednostek. W konsekwencji zatem, stosunkowo duża liczba przedsiębiorstw drobnych i średnich, przy tendencjach do wzrostu ich udziału w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłowych, stwarzała bardzo dużą zależność przemysłu miasta od wszelkiego rodzaju zmian koniunkturalnych. Pośrednio świadczyło to również o nic najlepszym wyposażeniu przemysłu Poznania w nowoczesne i sprawne urządzenia wytwórcze 21 . Kierunki przeobrażeń w wewnętrznej strukturze przemysłu Poznania w dwudziestoleciu 1919-1939 nosiły dwojaki charakter. Z jednej strony wystąpiły stosunkowo radykalne i jednokierunkowe przekształcenia układu branżowego, z drugiej powstawała nadmierna liczba przedsiębiorstw drobnych, choć łatwiejszych do uruchomienia i dostosowania się do wymagań rynkowych, to jednak równocześnie czule reagujących na wszelkie wstrząsy ekonomiki. Stanowiło to w konsekwencji o dużej, wrażliwości przemysłu miasta, a w konkretnej sytuacji międzywojennego dwudziestolecia spowodowało poważne zaburzenia w jego dynamice rozwojowej. POZYCJA POZNANIA NA TLE INNYCH OŚRODKÓW PRZEMYSŁOWYCH KRAJU W dwudziestoleciu 1919-1939 stopień uprzemysłowienia Polski znacznie odbiegał od poziomu osiągniętego przez inne państwa europejskie. Mimo to wykształciły się w kraju 22 okręgi przemysłowe, do których zaliczano miasto Poznań wraz z powiatem. Okręg przemysłowy Poznania, skupiając 2,7% ogółu zatrudnionych w przemyśle wszystkich okręgów przemysłowych, należał do rzędu mniejszych. Był on bowiem piętnastym z kolei co do liczby ludności oraz dziesiątym co do stopnia uprzemysłowienia 22 . Cechą charakterystyczną tego okręgu był silnie rozbudowany - z punktu widzenia ogólnokrajowego układu branżowego - przemysł spożywczy oraz odzieżowy. W pierwszym Poznań zajmował drugie miejsce po okręgu przemysłowym Warszawy, skupiając 4, /0 zatrudnionych w przemyśle spożywczym wszystkich okręgów przemysłowych. W drugim - trzecie miejsce po okręgu przemysłowym Warszawy oraz bydgoskim, ze wskaźnikiem udziału wynoszącym 11, %. Przemysły metalowy i chemiczny - wielkością udziału zatrudnienia w tych gałęziach we wszystkich okręgach zajmowały szóstą pozycję. Przemysł "> Metodologia obliczania zob. Oskar L a n g e, Teoria statystyki. Państwowe Wydawnictwo Gospodarcze, Warszawa 1952, s. 124-131. 21 Por. F. B a r c i ń s ki, Wzrost i modernizacja przemysłu w Wielkopolsce w dwudziestoleciu Polski Ludowej, "Roczniki Ekonomiczne Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego". T. XVII. R 1%4/65, Poznań 1965, s. 10-11. · * Za okręg przemysłowy uważano ośrodek, w którym na lcm mieszkańców zatrudnienie wynosiło ponad 50 osób. Zob. J. P i e k a l k i e w i c z, Z. R u t k o w s ki, Okręgi gospodarcze Polski, " Kwartalnik Statystyczny" . R, 1927, t. IV Główny U rząd Statystyczny , Warszawa 1927, s. 621. Bogumił Ziółek metalowy koncentrował 5,9% zatrudnionych, przy czym wyższy odsetek zatrudnionych skupiała Warszawa oraz okręgi: węglowo-hutniczy, węglowy, Bielsko-Biała oraz kielecko-radomski. Wskaźnik udziału przemysłu chemicznego wynosił 4,SC/o. Wyższym wskaźnikiem legitymował się okręg węglowo-hutniczy, węglowy, Warszawy, łódzko-brzezisko-łaski oraz drohobycke 3 . Pozostałe gałęzie przemysłu okręgu Poznań nie odgrywały w układzie przemysłowym kraju poważniejszej roli 24. W porównaniu z innymi aglomeracjami wielkomiejskimi, nawet w szczytowym okresie koniunktury przedkryzysowej, pozycja Tabela 8 OBRÓT PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH W STOSUNKU DO JEDNEGO MIESZKAŃCA W 1928 R. Wielkość obrotu Wielkość obrotu Miasta w złotych Miasta w złotych Łódź 1071,4 Poznań 452,8 Radom 741,9 Białystok 327,2 Warszawa 647,5 Lublin 321,6 Bydgoszcz 638,0 Lwów 284,7 Kraków 574,7 Wilno 191,2 Częstochowa 476,6 Źródło: Opracowano na podstawie "Rocznik Statystyki miast Polski 1930 L". Główny Urząd Statystyczny Warszawa, 1930, s. 2 i 75. Tabela 9 ZAKŁADY PRZEMYSŁOWE WEDŁUG WIELKOŚCI W WIĘKSZYCH MIASTACH POLSKI W 1928 R. Zakłady Odsetek zakładów przemysłowych Miasta ogółem wielkiego średniego drobnego Katowice 100, O 6,5 36,8 56,7 Białystok 100, O 5,3 36,3 58,4 Łódź 100, O 4,8 32,5 62,7 Częstochowa 100, O 4,3 29,8 65,9 Lublin 100, O 3,8 19,9 76,3 Bydgoszcz 100, O 3,3 35,9 60,8 Radom 100, O 2,6 27,3 70,1 Lwów 100, O 2,4 19,6 78,1 Warszawa 100, O 2,2 26,6 71,2 Poznań 100, O 1,9 30,2 67,9 Kraków 100, O 1,7 28,2 70,1 Wilno 100, O 1,0 21,3 77,7 Ź ród ł o: opracowano na podstawie "Rocznik Statystyki miast Polski 1930 r.", Główny U rząd Statystyczny . Warszawa 1930, s. 73. W tablicy uwzględniono zakłady kategorii I-VII. " Jw., S. 704-753. M Dane te dotyczą roku 1926. Brak opracowań dla późniejszych okresów nie pozwala na stwierdzenie, w jakim stopniu przekształcenia dokonujące się w strukturze rodzajowej przemysłu Poznania wpłynęły na zmianę wagi poszczególnych gałęzi przemysłu w układzie ogólnokrajowym. Poznania nie należała do szczególnie wyeksponowanych. Świadczy o tym tabela 8, ukazująca wielkości obrotów w zakładach przemysłowych (w obliczeniach uwzględniono obrót przedsiębiorstw I-VII kategorii). Niższą pozycję aniżeli Poznań zajmowały jedynie miasta wschodniej Polski. Nie świadczyło to o wysokiej randze Poznania jako wielkomiejskiego ośrodka przemysłowego, tym bardziej że co do liczby ludności Poznań był czwartym z kolei miastem w Polsce. Taka pozycja Poznania wiązała się równocześnie z dość niekorzystną strukturą wielkości jego przemysłu. Równolegle do niskiego stopnia uprzemysłowienia występował bowiem stosunkowo wysoki odsetek zakładów przemysłu drobnego. Zależność między tymi dwoma zjawiskami była wyraźna, gdyż wskaźnik korelacje S wynosił dla roku 1928 - 0,69 2e, co oznaczało, że przeciętnie wyższy stopień uprzemysłowienia wiązał się z przeciętnie niższym odsetkiem zakładów drobnych (tabela 9). Niski udział dużych przedsiębiorstw przemysłowych przy silnej zależności przedsiębiorstw drobnych i średnich od wahań koniunkturalnych w porównaniu z innymi ośrodkami wielkomiejskimi kraju stawiał miasto w niekorzystnej sytuacji. Świadczyło to również pośrednio o tym, że stan techniczny i wyposażenie w urządzenia i maszyny przemysłu w Poznaniu nie musiało należeć do dobrych. Ta pozycja Poznania uległa pogorszeniu w latach kryzysu 1929-1(934. Wówczas bowiem - w aspekcie uprzemysłowienia - zajmował on na dwanaście miast przekraczających 100 tys. mieszkańców dziewiąte miejsce (tabela 10). Tabela 10 LICZBA ZATRUDNIONYCH W PRZEMYŚLE I RZEMIOŚLE NA 1000 MIESZKAŃCÓW W MIASTACH POWYŻEJ 100 TYS. MIESZKAŃCÓW W 1931 R. Miasta Odsetek Miasta Odsetek Chorzów '148,0 Sosnowiec 94,1 Łódź 147,8 Lwów 80,0 Katowice 122,9 Poznań 79,5 Częstochowa 118,6 Wilno 69,7 Warszawa 101,2 Bydgoszcz 67,4 Kraków 98,4 Lublin 39,1 Źródło: Opracowano na podstawie .,Statystyka Polski" Seria C, zeszyt 62, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1937, s. 73 - 81. Z kategorii zawodowo czynnych wyłączono bezrobotnych. Wydaje się, że do końca dwudziestolecia 1919"'-1939 pozycja ta nie uległa zmianie'" Ożywienie, którego symptomy wystąpiły po powszechnym kryzysie gospodarczym, nie przyniosło bowiem pełnego odrestaurowania przedkryzysowego potencjału przemysłowego, a żadne przesłanki nie wskazują, by tempo jego wzrostu w okresie pokryzysowym było wyższe aniżeli w innych dużych miastach Polski. Jest rzeczą charakterystyczną, że mimo wyższego poziomu uprzemysłowienia miasta aniżeli pozostałego obszaru Wielkopolski - co mogłoby stwarzać pozory nadmiernej koncentracji przemysłu w Poznaniu - w skali krajowej relacje te należały do bardziej wyrównanych. Stopień uprzemysłowienia poszczególnych wo !S Współczynnik korelacji rang. Metoda obliczania zob. S. S z u l c, Metody statystyczne. T. II. Państwowe Wydawnictwo Gospodarcze, Warszawa 1954, s. 143. 21 W warunkach gdy wartość l oznacza pełną zależność, a wartość O brak zależności, Bogumił Ziółekjewództw i stopień uprzemysłowienia ich miast centralnych kształtował się bowiem 1931 . 27 W r. następUjąco : Poleskie 1 4,7 Lwowskie 1 2,2 Nowogrodzkie 1 4,4 Pomorskie 1 m Wołyńskie 1 3,9 Łódzkie 1 1,9 Białostockie 1 3,8 Krakowskie 1 1,7 Tarnopolskie 1 3,7 Kieleckie 1 1,6 Wileńskie 1 3,3 Poznańskie 1 1,3 Warszawskie 1 3,1 Lubelskie 1 0,9 Stanisławowskie 1 2,7 Śląskie 1 0,8 W sposób wyraźny rozpiętość w stopniu uprzemysłowienia kształtuje się w zależności od stopnia urbanizacji poszczególnych województw. Obszary o niskim stopniu urbanizacji i związanym z nim niskim stopniu uprzemysłowienia posiadały na ogół relatywnie silnie uprzemysłowione miasta wojewódzkie, które częstokroć stanowiły jedyny albo jeden z nielicznych ośrodków przemysłowych na tym terenie. Dlatego też zależność między stopniem uprzemysłowienia województwa i rozpiętością między nim a jego stolicą jest bardzo ścisła. Współczynnik zależności 28 wyrażał się wielkością 0,86, co świadczy o wyraźnie zarysowanych prawidłowościach. O ile więc to ostatnie zjawisko może stanowić dowód, że stosunkowo wyeksponowana pozycja Poznania w regionalnym układzie przemysłu była wyrazem naturalnych trendów i proporcji rozwojowych całej Wielkopolski i nie przybierając wynaturzonych form w pełni z nim harmonizowała, to w układzie krajowym miasto jako ośrodek przemysłowy nie odgrywało w zasadzie większej roli. Niski stopień uprzemysłowienia, niższy aniżeli przed rokiem 1914, przy dużej liczbie drobnych zakładów o silnej wrażliwości na zmiany koniunktury, był przyczyną, iż ranga miasta jako ośrodka przemysłu - generalnie rzecz biorąc - nie była wysoka. Poważniejszą rolę w ogólnokrajowej strukturze przemysłu odgrywały te rodzaje wytwórczości miasta, które w wyniku wewnętrznych procesów, wykazywały stagnację - czy nawet regres. Przemysły nowsze, rozwijające się dosyć dynamicznie, musiały natomiast dopiero uzyskać odpowiednią wagę, by podnieść Poznań do rzędu ośrodków wielkoprzemysłowych. Procesy te przerwał jednak wpierw powszechny kryzys gospodarczy, następnie wybuch drugiej wojny światowej w 1939 roku. · UWAGI KOŃCOWE Wykształcenie się przemysłu w Poznaniu przebiegało stosunkowo nierównomiernie . Wynikało to z całokształtu stosunków związanych ze zmianą warunków polityczno-gospodarczych Wielkopolski. Rozwój przemysłu lekkiego zahamowało odcięcie Wielkopolski po 1815 r. od wschodnich obszarów zbytu. N a rozwój przemysłu maszynowo-metalowego w połowie dziewiętnastego wieku wpłynęły potrzeby rynku lokalnego, a na stagnację kilkadziesiąt lat później - konkurencja przemysłu ówczesnych Niemiec. Wzrost przemysłu spożywczego na przełomie dziewiętnastego " Opracowano na podstawie danych spisu ludności z 1931 T.; Z zawodowo czynnych wyłączono bezrobotnych. !8 Zob. przypis 25 i n. i dwudziestego wieku wywołany został zapotrzebowaniem na wytwory 1 przetwory rolnictwa regionu. W wyniku takiej ewolucji przemysłu miasta jego struktura rodzajowa była stosunkowo rozwinięta, a gałęzie produkcji znajdujące w poszczególnych okresach korzystne warunki rozwoju koncentrowały do 1914 r. ponad 70% zatrudnionych w przemyśle. Różnica w stopniu uprzemysłowienia miasta i regionu była dość wysoka, choć w porównaniu z innymi ziemiami polskimi nie należała do najwyższych. Odzyskanie niepodległości państwowej zmieniło układ czynników wywierających dotychczas wpływ na rozwój przemysłu w mieście. Zmieniły go procesy gospodarczej integracji ziem polskich, dokonujące-się ponadto w warunkach dużej zmienności koniunktury gospodarczej. W rezultacie z jednej strony przemysł zmienił radykalnie swój model strukturalny (na czoło zdecydowanie wysunęły się przemysły maszynowo-metalowe), z drugiej zaś podlegał on cyklicznym wahaniom koniunkturalnym. Bezpośrednio powojenny etap rozwoju, do roku 1921, odznaczał się wzrostem przemysłu lekkiego, maszynowo-metalowego oraz poligraficznego. W drugim etapie, do końca 1 1 r., najsilniejszą dynamiką wzrostu odznaczał się przemysł chemiczno-gumowy, poligraficzny oraz maszynowo-metalowy. Również i w ostatnim okresie te gałęzie przemysłu wykazywały silniejsze tendencje wzrostu, gdy natomiast przemysł lekki oraz spożywczy - wyraźne znamiona regresu. W wyniku tego, o ile w stosunku do okresu sprzed lS14 r. bardzo silnie rozwinął się przemysł chemiczno-gumowy, maszynowo-metalowy oraz poligraficzny, przemysły lekki i spożywczy utrzymały się w tych samych rozmiarach. Tempo wzrostu przemysłu Poznania było szczególnie intensywne do wybuchu kryzysu gospodarczego w 1329 r. Pokryzysowe ożywienie gospodarcze wyrażało się w ponownym trendzie wzrostu, jednak rozmiary kryzysu, jak i wynikająca z dużej ilości drobnych, mało nowoczesnych zakładów podatność przemysłu miasta na wahania koniunkturalne spowodowała, że nie odtworzył on już swego potencjału z lat 1927-1929, będących szczytowym okresem jego rozwoju. Konkludując, mimo wielu zmian, okres dwudziestolecia międzywojennego 1919-1939 nie przyniósł Poznaniowi w układzie ekonomicznym wszystkich ziem polskich rangi poważniejszego ośrodka przemysłowego, a w stosunku do okresu sprzed 1914 r., stopień uprzemysłowienia Poznania uległ nawet obniżeniu. Ekonomiczne prawidłowości gospodarki kapitalistycznej zniweczyły dorobek pierwszych kilku lat pomyślnego rozwoju po odzyskaniu państwowości, sytuując miasto w roli ośrodka o uprzemysłowieniu niższym niż przed 1914 r. Pozycja Poznania jako ośrodka przemysłowego nawet w okresie pomyślnej koniunktury nie była znaczna, choć nie należała do najgorszych, bowiem miasto w aspekcie ogólnokrajowym stanowiło ośrodek o dużej koncentracji przemysłu spożywczego i lekkiego, a później i tych gałęzi, które wykazały najwyższą dynamikę rozwojową. W latach kryzysu pozycja ta uległa dalszemu pogorszeniu i można przypuszczać, że do wybuchu drugiej wojny światowej w 1939 r. już się nie zmieniła. Okres dwudziestolecia 1919-1939 charakteryzował się zatem spadkiem - w ujęciu względnym i w odniesieniu do warunków każdego okresu - rangi Poznania jako ośrodka przemysłowego. Wykształciło się wprawdzie kilka nowych dziedzin wytwórczości oraz powstało kilkanaście nowych zakładów przemysłowych, jednak wzrost przemysłu nie nadążał za ogólnym rozwojem miasta. Zmniejszył się, a przynajmniej nie wzrósł, stopień jego uprzemysłowienia mierzony liczbą zatrudnionych w przemyśle w stosunku do liczby ludności, jako ostatecznego punktu odniesienia wszystkich poczynań gospodarczych.