PLAN 1\1. POZANIA Z CZASOW SEJMU CZTEROLETNIEG(J

Kronika Miasta Poznania: kwartalnik poświęcony sprawom kulturalnym stoł. m. Poznania: organ Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania 1936 R.14 Nr4

Malcic i ś\\". Rocha 16). Także wiz!tacje parafij dekauatu poznai1skiego 17) z r. 1781 dały ważne informa,eje () kościołach i ludności. Z aktów pm'istwowych, oprócz polskich taryf podatkowych i pruskich wyka7ów dyrnów i innych używanych dla ogólu miejscowości województwa pozna'llskiego, a wymieni,onyeh w spraw07daniu z 1'. 1933 - specjalnie dla planu wyzyskaJo się' t. zw, Lihri Civium z aktów gr,odzkieh, Tabelę Jud. no.ci Poznania z r. 178918) i akta KDmisji Dobrego Porządku 19), która, urzędują,(' w Poznaniu w lata,eh 1779-RO, zostawiła wyclatllY ślad s\\ ej dzia]aJności nie tyłko w aktach, ale i w życiu miasta, przyczyniając się do znacznej poprawy stosunków. Mi

16) Tom XVIII. SzczPl!óły o "Opisach" w artykul p rlr F. Pohoreckicgo, cvI. w przyp. 3.

17) Por. spl'awozdanip z l'. HJ33, str. 77. Z nicwymienionych tam źródeł kOBciclnych wY7yskano' "Series Bene.ficiorllm et Dem.ficiatorlllll 1768 Diorce"i-s Poznaniensis"; "Elenchlls Parochianorum flioec. Poc;nan in }lajori Polonia" bez daty, prawdop. 1768 i taki F.leJJchus z r. 1779 wszystkie w Arch. Al'chidiecezjalnym w Poznaniu.

18) "TaJwUa Luduości w l\lipścio Poznaniu... Przcdmil'Hciach 110 .Juryzdykcyi teg-uż :\'Iiasta n leżących. " 17R9 sisana... "Tabella Ludności w \Vsiach Miasta... 1689 pisana". "TaboUa Ludności Żydów w tymże lVIi oście . .. 17i<9. spisana. Arch. Państw. w Pozn., sygn. 1\li5C. XIII, 11.

10) Działo Przc.swietney Kommi,ssyi Dobrego Porządku, Tom, l.

U:-;tawy Dla Miasta Jn. K MeL Poznania Szlachetnemu Magistratowi y wszystkim Cl'chom w Tymze l\hoscie będącym Służące Formę Rządu przyszłego ob'ymuiącf', Po części z dawnieyszych Przywilejów Hcsl,;rypto\V Orrlynacyi y innych złożo!lych Do-worlów Temuż .Miastu nadanych Zehrane A przf'z Konnnis:>yą dobrego Porządku na mocy BI\skryptu Jo. I(, r..rci rIo Zamiaru \Vszystkirh Miast I'omyslności DążąC('!W '" \Van;zawic Dnia 23. Mieosiąca Listopada R 177S-o Wyparlłego. Porlług odmiany poznipyszych Praw y OkolicznoBci dzisioyszych Czasów nowemi Przydatk:..mi z przeina,czeniem dmvnieyszyeh Ukla, dów VIp:-;zonc Przez n.iżey pmlllio::anych Kommissarzow pracowItą dla .powszcc,hnego Dobra Chęcią w Pmmaniu Dnia 15 Miesiąca Lbto. pada R 1779-0 lTtworzone. Arch. Państw. w Pozn. Sygn.: E. Varia 3amo wszystko akta miejskie dają zasadniczy zl'Qb materiałów do planu. NR pierwzym miejscu wymif'nić, najeży trzy, sporzdzol1e prze,7; władze miejkie. opatrzone numerację,. spi:-;y d.omów z l. 1787-1793. One to, u2'upełnione weześl'iejsl:ym, sporządzonym p-rzf'Z Komisję Dobr. Porz. w ]', 177), 1,t podstaw:=}, mzlożPilia materia lu na kartld. Spis Kom. Dohr. Porz. podaje pod nazwą u]iey kolejno właścicieli poszczególnych d'Jmów, z ogólnikowym .okreś]eniem 7awodu, czy umip czytać, (,7;y jest sZ'llkarzem: n. p, "Dom \Ya]elltego NO'\Y3ddego. o,,;j a.dl ego, nicJitr>rata, r7emieś]nika. szynkarza", przy niektórych także komorników (t. j. lokatorów), n. p. "Tamże Jakób nieosiadły, nie litprat, komornik". Spis z l. 1792-93 20 ) podaje pad nazwą ulicy numer domu i A'Opn(lal'Za ll. p. "nr. 576 gUS)). Janowicz". podo]lnie spis IZ J'. 1787 21 ), cza<;pm z okreś]puiem zawodu. Spis z pnrząt]m l'. 179222) jest l1ajdokladniejszy, podajf' numer, charaktpr własności, .;;posób hudo\V' domu, nazwh:ho w]aśl'1cie]a i lwmoruików n. p. ,.nr. 5li8 dom drewnian miejski, Jana TIapaka: niepass. Maci \YoJniewicz". Choć wzcstkie trzy spis' luiejskie pOdają llUmerację. jednak nie są sporządzone jerlllolieie. Często pod nazwę wi«;>kszej ulicy włączono domy u]iezek poprzecznych i to nie w każdym spisie pod nazw/;) tej samej wi<:k

20) Bez t) tulu. !'\a łoku zanotowano "Ekp()IIS na Rl'dllwl\t w 'Mieście Poznaniu knnstytuiqcy (.nY. Raczyńsldego)" w mi('ią('arh X., XI., XII. 17n2 i L 171)3. \V Arch. Pail"tw. w Pazn., :''I,(-II. łi<:('.

XVI. 21.

U) Numerowanie Kamienic, KIasztOł ów, Hezydeneyow. \}OIJIO\\', Dworcow, Ogrodow, gruntow, y PIaco\V, Duchownych, SzlaeItcckieh, Mieyskich Chrzec.ianskich, y Zydowskich w l\liescie Jo. 1\1'. Mci Puznaniu y na Przedmiesciacl1 będących Dnia 12 ;\Iie<;iąca LnU'go Hoku Pan(skiego) 1787 rospoczęte y uE'Kutecznione. (Arch. Pań;;!.w.. sygn,: "Iisc. XV, 128).

22) "Oblata Protokulu Rewizyi Miasta \VOIIlCgf) Poznania", Acta ConsuIaria 17!H-9:3 11. fii<2. pod datą 14. III. 17n:!. W \rch. Państw. w Poznaniu.

szej ulicy. Dlatego dość mozolne było uzgodnienie SpiSÓW, a da]ekie jest jeszcze do k011ea ustalenie nazw wszystkich uliczek poprze.cZ'llYl h i związanie właściwych numerów domów z wlaściwymi uliczkami poprzecznymi. Posiłkować się tu trzeba szeroko księgami radzieckimi, wójtowskimi, ławniczymi, przeszukiwać, fragmentaryczne, ale h. cenne działy aktów mipjskich, Varia, Misce]allea i Fragmenta, wydoObywając z tych zró.. deł wizje ulic, bram, murów, mostów, domów, przeprowadzane przez" ladze miejo.;'kie, pozwolenia na założenie cmentarza (n, p. dla Greków \\' r. 1790), drukarni i t. p., kontrakty kupna-sprzedaży i inne ,najl'0'zmaitsze alkta, mogące dać potrzebne informacje. Zbyt ich ,viele, aby je c;zczp.gółowo eytO\vać. Z tych drohnych cegiełek rośnie cora,z wYl'aźlłiejzy obraz ó,\ czesnego miasta - ni( wybtarczyłb' on jednak do nakreślenia planu, na którym ma się znaleźć każdy dom. Z Iw]ei mn<;i się sięgnąć do pl'u:-<kieh aktów hipotecznych, założonych zaraz po 3-cim rozbiorze, które przeważnie podają w wierzytelnych odpisach wcześnieJsze od cza,S'u założenia dokumcnty, odnoszące się do poszezegó]nych domów. Zagłębiliśmy się już w ten las materiału, prze1'ohi\\szy kilkadziesiąt fascykułów - pozostaje ich do wyzyskania przeszło 1 500!!! Już sama ta cyfra dostatecznie wc;kazuje na ogrom podjętej pracy. Ka'rtki wypełniają się cif'kawymi wiadomościami, potrzebnymi d.o identyfikacji POIszczególnych obiektów, jak n, p. nazwiska i zawód wł.aścicie]i, opisy domów i t. p. Nie mogą one być uwidocznione na planie, niemniej stanowią niezbędne jego uzupełnien.ie. \¥ programie prac nad mapami województw, wiadomości nie nadające się do uwidoeznieniaJ ,na mapie, uzupelniDne celowo możliwie najpełniejszą statystyką ludności, za mieszcza się w komentarzu do mapy, opracowanym w formie słownika gpografieznego. I przy tak szeroko zakrDjonym p]anie miasta niezbędny jest tom komenta.rza, obejmujący obok krótkiego przedstawienia wniosków ogólnych, na,suniętych przez zebrany materiał i uzasadnienia źródłowego szczegółów planu także jakby "słownik" ulic i domów, na nich się znajdujących,

57!)opatrzony indekscm naZ\yisk. Pra,wdzi\\'p to lJllzic zwiel'ciadlo ówczesnego Poznania, niewyczprpalla kopalIlia szczególów, i vademecum Lila prac monograficznych, przede "szystkim z historii gospodarczej (l:en' i ohl'iążenip hipoteczne domen\' i placów, stounki ludnościowe) i z hi-:toni rodzin mie"zczailskieh. Niepodobna w ramach krótkipgo :-.prawozda,1lia przytorzy{: wszystkich uzyskanych dotąd szczegółowych rczultatÓw. Dla zilustrowania, jak ciekawe dane pJ'zyno-,.;zą wyhil'J'am r1\\'a, zobrazowane na załączon ch szkicadl orientac jl1ych. Interesujący się starym Poznaniem czy teł nicy wiedzą., że istniała ulica Międzynożna, którą Mott Y 23) a za nim Z. Zaleski 2') umie:-izezają. w śl'odku Rynku. TyczasPIl1 hyla to dzisicjsza ulica Klasztonla, sięgają.ca wówczas aż do DOl1linika11skiej.

Nie mniej ciekawe jest odtworzeni p śr-odka Rynku, nippelne coprawda, bo nie umieszczono jezcze gie]dy, bud i kram{m. skupionych rlokoła ratusza i ,,'agi. Przy no,.; i jednak już w tej f.ormie nieznane dotąd zupf'łnh' nazwy uliczek, miej,.;ce jatrl\ szewskich przpd r. 1779 i umiejscowienip ar:-:el1alu.

I. Sz,kic orientacyjny ul. :\Iiędzyuożnl'j ,rys. "\. Sikoł";],a J.

23. XI. 1778 ks. laciej :-Iowicki liUpujc dom La] "w poprzcczlH'j ulicy na przeciw Hczydencyi Kaplicy Palla .Tpzusa [1] r craz u]i(' międzyncżney idąc od ulic Sukienniczey czyE Zplo\\"skiej do k'J ścioła \\"\\"00 Dominikanów... po leWl'j ręcc" (AC 1777--8, f. 234) -"Szlachetny Jan z TrcpmadH'rów T,lirpel .J. K. :\I!'i I'OII:-,ylia!'z kupiec mieszcząnin pozna(lsId 1. clrez(leń.s:;:i, g-runtt: na ButeJskil'.l U I i C ,I' Earożnie przy ulicy !VIiedzynożnic leżącego" właścicil'l obipclIJ" go zabudować w r. 1780 (Akta Kom. Dobr. Porz., 101.1', 1(;1); JUż \\" S!pisil' z r. 1787 pod ul, Butclską nr. 391 dom szlal'h. Trl'pmachcl'a. Iwpca ;1']. _ \V spisie z r. 1787 "w ulicy ;VliędzynożlIl'Y Klasztor \\"\\"Pl' H!'!\(' r1yktynkow nr. 272" [dl; por. też wizJę ul. lVllęILzynoll1e' z I'. 1",.1,\1 w sprawie nicpra\\'nej bUllowy muru przy t!'j ulicy przez Bcnedykt.Yllki, mDgącego tlszkodzić rurociąg, oiągnący bię t1 ulicą tLo klaszItoru ,h-zuitów. (Libri CiviuTII Posn 1718-52, f. 14, :!1R. [,'fIv- 2, ]JOl', tAŻ AC. /'7-9, f. 256).

23) Przechadzki po nneSCle, L 62.

2) Zaleski, Nazwy ulic \V Poznaniu, Po,mall HI'!,;, :-iti'. 1;!.

;t ...''::'3 N N ... -.3 n

JO l;J '" >.. "Ok:

'']'"w; -

-1' n er. .... on

:Ł

t'}> >\

.,.." 'o flt'l