Ó KOCIÓŁKU RW. GOTHARDA I KULCIE TEGO R. 133

Kronika Miasta Poznania: miesięcznik poświęcony sprawom kulturalnym stoł. m. Poznania: organ Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania 1924.08.31 R.2 Nr7/8

Niemców (nIJ. durllllwnyrh) zachodziły pewnip ui-era.1J; rozumie ię, że wpływy t,akie mogły przenoit się także. prz€'z mi:eszczau (owi knIWY na [(nś i na Pomorzc ciągnący!). Dorywcze dane, ktMe }lrzytoczylilllY u góry, wska,zują j,ednak na' to, że recepcja kultu ni'l'mi,e('kiego- Gotharda w zi,emiach słowiallskich, odbywająca sir już Jość wcz.eśnie w 12-ym w:,eku i. to rwzej drogąi wpływów kocielnyrh i politycznych. niekoniecznie była zależna od silnj,Pj,gZ<'j imignwji żywiołu 'obcego. l\Iożnah za. to wzrost popuhrności t-ep.o kultu na przcłomif' z wipku l:2-g'o na 1i3-tY' tłomaczyć silniejszym w.pływem NiclllCów i w zwią,zku z tem przyjąć tworzenie się wtpdy w pa,l'afji św. (;othanla. w Poznaniu pcwneto skupienia Xiemców1.

Iim{) to wydaJe nam się dość wątpliwe. czy na samym tytule k(lI'i.oła św. Gotharda. w Poznaniu można oprzle wniosek o i<tnienin tamże osady ui,emieeki-ej przerllokar'yjnej, ",;O)).PI' tego, że paza,. !f-m nic dOl'howały się o uiPj żadne wzmianki i ż'e kult sam w P<>l:,je£' ma swe odrębne i dawne dziejle.

Podali-śmy tych kilka uwag o kulci.e św. Gotharda z,e względu n:1 int.eł"'iJH lokaJny Poznania - tyczą one przeeież j,eJnego 'Z najdawnipjszyl'łl jq'o kościołów - a pozatem (W wzg'lędu na znac'Ze,nip, jakip dla naszych wirków ';l'f'dnir'h po-hulają nawet wiotkie nici związków z Zachodem. Dr. T:e o d o r T y c.

Z .TĘZYKA DA WNYCn CECm)W Nr. 1'( )ZNANIA.

\\' dziele .Jl,llefa Lnka >;zewicza, poświ<;conem dziejom miasta (l'ozn:u'l 1Sa8), op;łOSZOllP zo-tały tfksty ustaw wich, tutejszych cf'ch{l\v. g-lównie z 1fj i 17 w;'eku (t. 1. str. iH9-4:30). Teksty te zawi,prają dość ci{>kawy materjał językowy. zwł:u;zcza z dziedziny tPl'hnil'Zllcj, dotyehcza. nietety, nipzupf'łni'i' wyzyskany. Lllka"zcwiez nie podał zna,czenia tych 'Wyrazów, a IUlwet mial co d<> uiektr'Jryr-h wątpliwośei. c,zy (lohrz-. j.e odczytał. g(lyż kładzie przy nil'h znak zlpytania. l'ierwszcm UZuIH:łni'eniem dzi,eła Lllka'szewieza jest monografja Karwowski,ego, Jotycząea cechu rybackiego (I'ozllall 1 U12). Z ohu wił:l' tych prac wybrałem pewne wyraienia ::;pecjałne, ktÓre nj,e są bez wartości. dla histurji nasz,ego języka oraz na,-;zej leksykografji. Płożyłem je w l'oT'ząd'ku alfabetycznym i. objaśniając z,lIaczenie. IJrzytaez:un od)lowi8Jnie cytaty ze żrÓdeł

KRONIKA MIASTA POZNANIA

(Luk. Kar.); prÓcz t,ogo powolując się niekiedy na słownik t. zw.

wars'zawski (War.) oraz .,Praca Filologiczna" (Pr. Fil.). Słowniczek.

.A l m e l k a, tOl1ebka, kaleta, równi,eż hdownic. zam. almerka z almerja" ła,c. annarium. Amelki te haftowali w 17 w. wiechowni.cy. Łuk. 322 (pisze on: ameliki). A m e r, a właściwi.e H a m 'e r, hamernia. kuźnica, z nm. .,(:Miecznik) głownię, z a m r a przynics:oną. toczyć ma. wła,;;aą ręką". I.uk. 378. A s t, u .złotników: ozJoba w ks'ztałcie gałzi z nm. ..Picrścieii.

i. kuhek z astem". Luk. 413. E a ć m a. g i, rodzaj ohuwia wch()uilicgo. "Bać.magi' z kapriami" obowiązani byli 'w 17 w. wykonywać sz'cwcy. jako sztukr na polską robot!: ubok ,.hut.Ów sa.fjanowych" i "ciżem żółtyeh". Luk. 344. Raj z e e, e r, w eeeh;cwh warszawskich: bezeemcister. nm. Bei-' si-t.zer, Be.isit,zmeistc-r. członek epclm, delegowany na gospodę ezelaJdni.ezą. ",Ojciec gOo:ipod\ni i. baljlzeef'T". I.uk. 376.

C a j t, t.eTffiin dodatkowy u majstra dla ucznIa zamiejscowego, 'z nm. "Wdowę lub eórkę mistrzowską pojmujący od e e y t a i pół sztuki wole u". Luk. 421. Por. ,.cajtownik. terminator rzemieślniczy, CZlS0WO praktykują-ey." 'Var. (J uu za r. oglądacz, rcwid'ent z n 111. Zusehauer. ,.KtÓryby p:rat ni'.3zdrowe bydło zabił, a c u d z a r (I w i e przyjdą i obejrzą to mię6o, iż nie jest godne ku prz,eda.niu, ma bydź to mięso. wzięte i do rzeki. wrzucone". łk. 412. War. podaje mylne źródło tego wyrazu. F a j r a n t, od'poC'zynek wieczorny po pr,a'cy, mn. "Fei,erahend".

"U którego z braci robotę mieć n a f a i e r u u t". Lnk.

324, tj. w godzina.ch odpoczynkowy;chl. To, eo rzemeślnicy/ otrzymują za taką pracę, 'Zwie się .,przymytkiem" albo "nadrobkiern". Już Y 11 a., wi'8.cz,erza, kolacja, a stąd, i j li 'Ż Y 11"0 W a ć, wiecz.erzać, jeść pod wieczór, por. War. ,.,Pr,zyjęty wstępnego położyć. winien bra.eiom gr. 12, W pi,s.a.rzowi 2 i. już y n ę na wszystkie mi.strze według przepomożenia swego uczynić". Łuk. 378. L i c e, u garbarzy:. p.. 1\1 i z dra.

"

:\1 i z d r a,. 11 g;ubarzy: .strona, \YoC'wnętrza, skóry, od mięsa. za - lice - (liczko) :otrona jej prawa. gÓrna powierzchuia, vVar. Cyt. p. P o r a z, :\J ł II d R Z e II B k a s [ n ż b a, 1\1: ł o d s z e ń s t w o, funkcja, m]od::-zego majstra, nowo przyjętego do cechu, polegająca na pC'wuych po:,;lugaeh w zgTomadz.eniu i w kościf'le. "Przez rok j-eden lILa lI(lpra.wiai', "lnżl)(: mlo'll..;z,eI'rską" Kar. 21. I'l'zec. S t a r s z e li s t. w o. funkcja. .starSZ,ellRka.

U IJ i e g a n a ,.; ł 11 Ż ba. czynnoś(' P0'słailCza; Jo dziś dnia posłailca gminnego zu\Yią w \Vi-e.lkopolsc,e: o b i {} g a ł :'. .,1'0 odprawieniu .sztuk służbę kościelną i o b i. Ci g a n ą j.cmu przyzwoita odprawiać; rozkazy brackie dopMy, do[}ł.Jki (l rugi na mil'jse,o j'ego ni'G nastąpi. wyko\lyw:lI'! (1110Wli o świ,e,żo przyjętym mistr'zu). Luk.

O m y k. w opi,s' e sztuki maj..;tr,ow.sk:ej (majstersztyku) u miel:zników: "a ua tej glowicy (mieczo'W,ej) ma być o m y k ó w t; subtelnych mosiężnyclc. Luk. 378. Jconak'ż,e Łuk. a,lbo mylnie odczytal tekst, albo też O[Y.trł się na. wadliwym tekcie, w op;sie bowi-em identycznej sztuki. u majstrów kmkow"kich, przytoczonym przez prof. A. Brilcknura, \y Pr. Fi1. VI. 4Q. u <tęp powyższy brzmi: "...ma.

być o n i t k ó w osiem mo:oią.:1zowych subt'elnych". Za:'; o n i t e k - gwóźdź z' rozpla:;oz,czoną g{,'v,ką, zakówk:l. nm. Verni-/'tuug', Ni,ctnage1. p a t r j () t a, l'OLlak: "tut,ejl:.;zy 11':1, t r j o t nO' (w prJ'ieciwieilstwie o "desydentÓw" czyli ludzi iuuPj religjoi i obcego szczepu). Luki. 371. p Q d m i s t r z' ,e k, podmajRtrzy. starszy czeladuik. Kar. 28. p o k l a t, p. P u k l a d. l' o r a: z, u skórników: ślad' l'0rz.ezania, l,ekki,e za,cięci.e 'W przeciwieilstwie do .,głębokiego prz,eTŻnięcia". "Od p 0r a z li nit m i. e z d z r z a każuego gr. G . . . . . . na l i c u gr. 2". LuK 385. p o t a r ż n a - lina - a. potarż, "szuur, idą.cy od kryjówki myśliwego aż do ptasznika, a za któr,ego pociągnięciem sieć. rozsta'\viana znpada " War. (od sł. potargnąć) pociągnąć -. U powrożnik6w w 16 w. kandydat na, mi.strza powinien był wykonać, jako sztuki.: "linę dobrą warowną, długą sążni mniej lub wi.ęcej GO; na kaczki p o t a r żną

KRONIKA MIASTA POZNANtA

na Gl! sążni; która ma być miąi;;zą.. .. po- 12 nicj z czesanych kOl1Jpi" Luk. 363. Pół b r a t e k, u1Joższy członek cechu, który wnosi. przy zapisie połowI,: opłat. {T szewc{lw w 17. w. .,lndzie miejscy. ktÓrych nie Rta,ć na otrzymani'B I.'ałego mistrzowstwa, wkupują .się za pół b r a t k ó w" Luk. 347. P r z c d aj" sprz<3daż. posp;Jlite do dzi u ludu. "AIJy. żaden z braci zkądiną;d d,o POZllaui:1: n a p r z e d a j, obuwia przywozić nie ważył się, a temwi(cej Zydzi, zoci, Orrnianie. Litwa" Luk. 345. P r z e fi i a n ,e k, skażone p r z y w i a 11 ,e k, "przemianowanie" ucznia na cz'eladnika, 'Wyzwoli1lY, U Luk. 368 czytamy 'J stolarza,ch: .,Uczący się rzemiosła tego na p r z e - m i a n k i na 16 mil w powiecie pozuailskim do miasta Rtołeczl1cg'o Poznania, l}rzy.chodzić mają". "AIJY IJeLlnarze. wyuczywszy chłopca rzemiosła, pospłali go do, starszych bractwa, pozmu1skiego na wyzwol,eni'0 czyli. na IJ r z y w i a n e k" tamże :38H. W cechach warszawskich czeladź po r z y w i a n k O w a oznaczała nc'Wowyzwoloną. p u k l a d, et właściwie p u k l a t, przykrycie llad pojazdem, 1'. \lVar. U stelnu(chów trz,c1Ja 1Jyło wykouać ula uuowodn1enia breglości w rzemiośle "p u kła d na ,cztery osolJY" ł.u.@. 372. H o IJ i e n i e c, niewłaściwie r u b i e n i e c, parobek, zwyczajny robotnik u majstral cechowego. \IV War. tylko - Jziecię. "A je'l..13liby który r LI b i e n i e c ożenił się 'W mieHcic albo miasteczku ktÓremkolwiek na G mil około Poznania, a towarzyszem chciał' zostać, tedy taki ma. być przypuzczony za towarzysz," Luk. 418. I .

11 Y 11 k 1J l a c II, toż co. r y n g r a f - "blas,zka wy,pukła, mLJ,częściej kształtu pÓłksiężyca, z wyGbrai,eniem M. Bo:-\kiej lul. Chrystusa. noszona przez rycerzy na pier,,:iaeh" War. W paśnicz,c,m rzemio.śle w 17 w. taki 1Jył majf.itersztyk: ..pa;;; rzemi,enl1Y z' sprzączką, z r y n k b l a c h ,c m. literami wybijane:rpi. M a r y 30, Z zamki,em śrulJOwanym z 4 odami" Luk. 420. S (' h ad z k a s Ul c h od z i'e n n a, z,ebranie majstrów kwartalne.

Kar. 21.

S o w i ty. pod.wójny. Sztuka u mipchowl1ików: "para rękawicfi o w i t Y c h. roznym .,włoskiego waeka" i Luk. 320.

S P (I w i e d z i e ć. wypowi,cdzieć. wymc',owr<\ dziś jeszcz,e po.. p(llit'e ua Pomorzu. ..Towarzy:sz powinien mi!'!' jatkę. która będzie w})fzód s p o w i. e d z i a n a" (u sz,ewców) Luk. 3441.

jedwabiem o:sobliwegowyszywanych" '<)bok rodzaju "mie::;zka' cs z I) 'i, pif;tro. kOlldyguaeja. z lIm., p. T I" a w i. ,e t a. S ż t u r o wać. z 11m. ,sf.oren. inaczej ,.partal", wykonywać rzemiosło. ni,e należąc do cechu. i w ten sposób szkJdzić lllU; rnaj'itrów takich zwano "szturarzami." albO' ..sztularzami", a na:wet .,stolarzamu", p. Pr. Fil. YI. 44. ,.Któryby się rz'emiosła. tego wyuczywszy do innegO' miasta wywędrowal, gdzie było rzemiosło niecechowe, i tam lJY s z t u r o wał, takowy będzie winien znowu rzemiosła się nczYl" (o rzeźnikach) Łuk. 413. T a c h e r. o skórach: dziesiątek. z nm. decker. decher, p. Z I) l.

T o b a rek, również t a b o rg. z nm. Ta,gwerk, .,dzienna, praca obowiązkowa" War. dniówka, urobek dzi,enny. "Gdy t.owarzysz urobi t o h a rek więcej nad j,edtm, t,edy mu pl"zyjdzie od mistrza 4 szelągi" Łuk. 3G5. ,.Aby 4 czapki przedniej wełny robione były (p'zez towarzyszów) na t a b o r g" tamże 423. }'or. Pr. Fil. VI. 47. T r a w i e t a, h'i'lkowanie. fr. travett,c. Sztuka majstr'Jwska li malarzy w 1G 'W.: .,wizerHllBk kamienky podług wej fantazji. . . 3 s z o fi y wzgórz. drzwi, okna, w;-;chody, kominy, piwnice, t r a w i e t y, izby, komory i inne wszY8tkie miejsea, w budO'waniu potrzebne, pokazać, ohowiązani będą" Luk. 425. T r y L o wać, u'i-\uwać z r<)boty za karę, z nm\. tf'ihel!. "Towarzysz, jeźU co wystąpi, albo mistrzowi co winien lub zalJierz,e a powędruje precz, tedy ma bydź t r y b o w a n weJług zwyczaju innych cechów" (u powroźnikÓw) Łuk. 3();-}.

T r y i J Ó w k a, rozkaz u15unięcia z roboty, jako kara. ..A gllyoy który towarzysz bez opowiedzenia się ousz'edł od mistrza w£'go albo. eksces jaki llezyniwS'zy, z :mia.8ta. powędrował, a nie powróciłby :się w ćwierć roku, za takim t r y - b ó w k a ma być z bra'ctowa posłana, i ni.e ma między .

KRONIKA MIASTA POZNANIAtowarzyszami mieć miejsca, aż się powróci i sprawę da z si,ebi'e" (u siodlarzy) łuk. 418. Por. Pr. Fil. VI. 50. U r o d u l i s t, metryka urodzenia, zwana dawniej również l i s t (u-)rodzaj"ny. Kar. 9: U r z c h n i e n i e. ryb: tarlo. :ikładanie ikry. Kar. 10. W okoHcach Świ,ecia mówią, że ryby, ,.jcrzchną. się", a na Kaszubach "nierzchną, się" w znacz'iJniu: trą się, mrzeszczą się. Wo c h l, o n, oznaczał nie tylko zarobek tyg'odn'owy czyli "tygodniÓwkę" - nm. W ochenlohn, lec,z i za dłuższy okres czasu. np. dwutygodniowy - "Fercentag" na.-;zych rzcn'iclniklnv. ",Y II " h lon dwuniBdzielny". Luk. 4m3. VV y k u s z, niBwJaściwie w i l k u s z, strażnica pr7Y murze miejbkim, baszta, pod opieką. ,c.echu zos.tająca, Jac. pr0pugnacUlil.ffi. Szewcy w 17. w. obowiązani byli "muszkiet dohry do w i l k 11:; Z u brackiego oddać". Luk. 344. Z le wać, - krnszec - sh1piać go w bryłę, czynić zeil zle.owek czyli szbbQ. "Aby kupcy i ludzie jakiejkolwirek kondycji srebra, ani złota zlewać. . . nie ważyli się" (ustawa cechu złotników z 16 w.) Łuk. 403. Z o ł. Z o ł y. u sk6rn'ków: kadź wapienna albo dół z cieczą wapienną. (wapnem) do 'wyprawy skór, nml. Aescher. Ustawa ciechu garbarski,ego z Hj8 r. :;tanowi.: Żadf'n towarzysz nie fJ(lwinien t et c h r a m i (p. w.) skór do z O ł mistrzowskich przykladać, tylko po 3 skóry jajowicze, pod vdną złotJ8go jednego". Luk. 38f1. Z r a z, raczej ..zrzaz", n skórników: otwór w sk"lrz,e. Jlorwsta.ly w.-ikutek zel'żnicia mięsa. vVspomnian:i wyżej u-:;tawa cf'chu z 1(;8:2 r. nakazuj'0 kandydatuwi' Ha mistrza ..rz<]źnicze dziury albo z r a z y pozaszywać". Luk. :383. Z e]l; Ja. hulka, wTaz do (lziH dnia II hILlu znany. ..Z l lll't' ł z ma::;1em (t. j. hułck maślanych), kohmzy (t.. j- ciastek) sprzedawać wcJ!ug' starf'go zwyczaju nikt przelL Hatu8Z'0l1l' nie ma, tylko l/rada" takż,e i pi!'kać,". - lTstawa c!'chu piekarzy z 155;) r. Luk. 405. Bolesław 8laski.

TRYUMF POZNAŃSKI na radosmJ: wi.ktorję K. .Jego M. po wzięciu Smoleńska, ktÓry się odprawował dnia 3 lipca 1611. (Dukańczenie. ) Po ogólnem przedstawi,eniu ważnaści abchodu przechadzi autor da opisu uraczystości pa kościałach, na zamku, a zwłaszcza na rynku przed ratuszem. Dla charakterystyki dawnych obchodów przytacza ię opis uroczyst.ości przeo ratuszem w całaści.

RATUSZ.

Dwif' piechotne chorągwi i doyć niemałe, Trzecia usarska, wszystkie prawic okazałe WY8oko wywieszone, a zaś gdzie trąbiono, W kolo Ratusza ganek pięknie opasano Malowaniem pozornym, nie-jako stra.s,zli.wym, Co ię pf)chwalić godzi, co Panu żyezliwym.

Na onym malowaniu był pożar Smoleński, Działa wif'lkie ku murom, także i szturm ciQ7.Id.

()rzPł czarny daleko od swojej korony, Od białego na póły prawie umorzony) Który na piersiach iego stojąc pasie oczy.

A z czarnego trumieniem krew się bardzo toczy.

W czas to nań, bo dwie głowie 1) a jednej koron1e, Nie zgodzą się, ja niewiem, jako w której stronie.

W bębny hito, strzelano, nuż i piesze szyki.

Na Ratuszu trębaczów pełno i muzyki.

Acz na pl'ędce, bo trzy dni czasu tylko mieli, Przeil tym ,jak się nowiny tf'j to dowiedzieli.

Ktemu Rynek jarmarkiem wszy tek zacieni{)ny, Tylko co sztukę placu było z jednej strony.

J,(lnak piechoty dosyć, a oprócz mief'zczanów, Bito z rusznic ochotnie z gm;pod różnych panów.

Pod dwiema chorągwiami pieszych dwieście hyło; Szypusze") przygrawali, )]a.oo patrzyć miło.

Ta była wojewady Łęczyckiego, który, Zaci:gnął na ten Triumf insze senatory,

1) dwie głowy, liczba podwójna.

2) szympo8ze, grajkowie. muzykanci.

KRO:NIKA MIAST A POZNANIA

'Więc trzydzie€;d szen'gów chędugo uhranyeh, Niemców nato z armatą dość przygotowanych.

A {lo piąciu w ",zert'!!-'u, wowu pięć Wp zbrojach PD murzyiisku o..:ohi(' 3) llwil' w różnych zawojaeh.

Czt"rnacie na kształt ll1okwy więźniÓw powiązanych.

W białe suknie i ezapki przystojnie ubranych.

Glowę Hciętej o",oby za llimi nif'sion o Na kopiej, a wszędy czoh'm bić kazano.

Za tym sit'(lmdzipiąt różnych cpchów z rnśnicami, Szło z bębny w koło Rynku też pud chorą,'"Wiall1i.

Trzydzieści dzilłł i cztery w kDło rozsl(]z()no Zamek także armatą hojniH opatrzono.

. Takżc Hatusz i wagę, insze kamienice, Oprócz teg{) były też i ręczne rusznice.

StrzelaJlO nieprzestając dwie dobfłJ g'Orlzinin 4), Kto temu zemną nie rad, llicch okrutni\' zgiJlie.

Bito z dział czas niemały z południa goozina.

Tak nam była pożądlla, :imaczna to llowina.

Z ręcznej strzdb) strzelan{) prawil' od poranku.

iało co nie w gromadzie, ale bi'z przc.-<bmku. Po obieozie 'wielekroć ogromnie trzelano, Na zamku, a wieczorem zaś race puszczanu.

Kto POWOdl'lll wszystkieg-o o tym mówić szkoda, Wszy:-;cy, że z bracią zaeny wojewuda.

On :-;koro tę nowinę jedno przynlf',;iOllO, Po:-;łal do wszech kościolów, by Roga e!nval;fUo.

Udrrzono {lO w:izy:-:tkich kościołach wr dzwony, Nie jeden się zdziwił i był zatrwużony.

Więc i rada prze::lawna Miasta PoznaIlskie{!o.

Pomagala oehotllie z pospol..:twcl1l W:izy:.;tkiego.

Dla czego głośnym rymem takuwe radości, Opisać mi się zdało, i ludzkie życzności.

Niechajże żyje Król Pan naf;Z a nieprzyjaciele, Zwycięstwem Bóg pod nogi jeg-o niechaj ścielp.

I wy, którzy się w sławie i w cnocie kochacil', Którzy nowin pocip..:znych zawsze wyglądacie, Winczujcie zdrowia Panu, by za jPgo cnoty, Dał mu Pan Bóg lUt ziemi przy 8zczęściu wiek złoty.

a) osoby, IiczbCII podwójna. 4) godziny, li!.\zba podwójna.