STAROŁĘCKIE UMOCNIENIA POZNAŃSKIEJ TWIERDZY FORTOWEJ

Kronika Miasta Poznania 2009 Nr4; Starołęka, Głuszyna, Krzesiny

PRZEMYSŁAW MAĆKOWIAK

N a Starołęce znajduje się interesujący i urozmaicony zespół budowli militarnych związanych z budową oraz późniejszymi modernizacjami dziewiętnastowiecznej twierdzy fortowej w Poznaniul. Powstał tutaj fort główny I, fort pośredni Ia, schrony piechoty JI i JIa, schron amunicyjny MI, schrony mobilizacyjne U1I-U6I i U1Ia-U3Ia, drogi forteczne oraz system zadrzewień maskujących. Te reprezentatywne dla poszczególnych etapów realizacji umocnień dzieła w większości zachowały się do dziś i pozwalają prześledzić zmiany techniki wojennej zachodzące na ówczesnym polu walki. Dynamiczny rozwój fortyfikacji w 2. połowie XIX wieku spowodowany był wynalezieniem nowych materiałów wybuchowych oraz gwałtownym rozwojem artylerii w latach 60. tego stulecia 2 . Ogromny wpływ miały również doświadczenia wojny francusko-pruskiej 1870-71/ które pokazały, że twierdze tego typuJ jak poznańskie umocnienia poligonalne zrealizowane w latach 1828-69 ogromnym nakładem sił i środków, są już przestarzałe 3 . Dodatkowo po proklamacji 18 stycznia 1871 r. Cesarstwa Niemieckiego zreorganizowano systemy obronne poszczególnych krajów, scalając je w jeden system ogólnopaństwowy. W rezultacie Poznań zakwalifikowano do grupy 17 twierdz I kategorii przewidzianych przez Sztab Generalny do daleko posuniętej rozbud owy 4. Decyzja ta została usankcjonowana 24 czerwca 1872 r. przez cesarza Wilhelma I najwyższym rozporządzeniem gabinetowym. W koncepcjach przyszłej wojny szefa sztabu gen. Helmutha von Moltkego (starszego) znaczenie poznańskiej twierdzy było bardzo duże - miała ona stanowić osłonę dla całości sił niemieckich działających na froncie wschodnim oraz spełniać funkcję zaplecza materiałowego dla armii prowadzącej operacje defensywne.

Przemysław Maćkowiak

Ryc. 1. Twierdza w Poznaniu według stanu z ok. 1910 r., zewnętrzny pierścień umocnień: 1 - Fort I (Roder), 2 - Fort pośredni la (Boyen), 3 - Fort II (Stulpnagel), 4 - Fort pośredni IIa (Thumen), 5 - Fort III (Kirchbach), 6 - Fort pośredni lIla (Prittwitz), 7 - Fort IV (Hake), 8 - Fort pośredni IVa (Waldersee), 9 - Fort V (Waldersee), 10 - Fort pośredni Va (Bonin), 11 - Fort VI (Tietzen), 12 - Fort pośredni VIa (Stockhausen), 13 - Bateria Bogdanki, 14 - Fort VII (Colomb), 15 - Fort pośredni VlIa (Strotha), 16 - Fort VIII (GroIman), 17 - Fort pośredni VIII a (Rohr), 18 - Fort IX (Brunneck), 19 - Fort pośredni IXa (Witzleben); wewnętrzny pierścień umocnień: A - Fort Winiary, B - Cytadela Tumska, C - umocnienia prawobrzeżne (lewobrzeżne zostały już zniesione), rys. na podkładzie z planu Poznania i okolic z 1910 r. Ze zb. GStA PK, oprac. :r Maćkowiak.

W tym czasie opracowano też nowatorską koncepcję fortyfikacji - system fortowy ześrodkowany polegający na budowie pierścienia samodzielnych dzieł przystosowanych do obrony okrężnej5. Aby znacząco uprościć zarówno ich projektowanie/ jak i samą realizację, Komitet Inżynieryjny Sztabu Generalnego wypracował w 1871 roku dla twierdzy w Strasburgu projekt standardowego fortu artyleryjskiego. Później, dzięki znacznym funduszom pochodzącym z kontrybucji zapłaconej Niemcom przez Francję, takie dzieła budowano masowo na terenie całego cesarstwa. W sumie powstało ich ponad 70/ m.in. w Ingolstadt, Kolonii, Kostrzynie, Królewcu, Metzu, Poznaniu, Strasburgu i Toruniu. Były one nazywane fortami Biehlera od nazwiska szefa inżynierii i saperów gen. Hansa Alexisa von Biehlera 6 . Oryginalną cechą pruskiej szkoły fortyfikacyjnej było natomiast budowanie od 1875 roku niewielkich dzieł pośrednich (Zwischenwerk), które zrealizowano w Kolonii oraz Poznaniu. Ogólny projekt modernizacji poznańskiej twierdzy ukończono 1 lipca 1873 r.

i zmodyfikowano 7 kwietnia 1874 r., szczegółowy natomiast uzgodniono 24 lutego 1876 r.7. Rozpatrywano kilka wariantów różniących się promieniem pierścienia fortów, a w konsekwencji liczbą dzieł 8 . Jednak budowane od 1871 roku z dużym rozmachem twierdze w Kolonii i Strasburgu pochłonęły zbyt dużo środków i dlatego dla Poznania wybrano projekt pośredni. Zakładał on budowę w odległości od ok. 3/5 do 5/5 km od centrum miasta dziewięciu standardowych, artyleryjskich fortów głównych (I-IX)9 oraz trzech dzieł pośrednich (IVa, VIa, IXa) usytuowanych w dolinach rzecznych. Zamierzenie zrealizowano w latach 1876-83 wraz z siecią dróg fortecznych oraz systemem zieleni maskującej.

Fort I na Starołęce stanowił wariant standardowego artyleryjskiego fortu głównego opracowanego w 1875 roku dla Poznania 10 i wzorowanego na pierw

Ryc. 2. Południowo-wschodni wycinek pasa fortecznego poznańskiej twierdzy z zabudową Małej Starołęki (Gaju Ludwiki): 1 - fort główny I, 2 - fort pośredni la, 3 - schron piechoty JI, 4 - schron piechoty JIa, 5 - schron amunicyjny MI, 6 - droga rokadowa, 7 - drogi dojazdowe, 8 - sięgacz, 9 - ufortyfikowany most na Warcie, rys. na podkładzie z planu Poznania i okolic z 1910 r. Ze zb. GStA PK, oprac.:r Maćkowiak.

Przemysław Maćkowiak

Ryc. 3. Fort główny I z drogą dojazdową (obecna ul. Książęca) obsadzoną zielenią forteczną, widoczne zadaszenie fos wykonane w 1944 r. dla potrzeb fabryki Focke Wulfa, u góry częściowo zasypany rów przeciwczołgowy, zdjęcie lotnicze z 1954 r. Ze zb. Zarządu Geografii Wojskowej.

Ryc. 4. Plan ogólny fortu głównego I, fragment rysunku projektowego z 1887 r.

Ze zb. GStA PK.

szym projekcie dzieła tego typu wykonanym dla Strasburgall. Dziewięć poznańskich fortów było podstawowymi umocnieniami, na których miała opierać się obrona miasta. Mimo że wszystkie powstały według tego samego schematu/ różniły się wieloma cechami konstrukcyjnymi. Przede wszystkim forty II, III, V; VII, IX miały większy kąt narysu zawarty miedzy odcinkami załamanego czoła, determinujący inny układ koszar szyjowych oraz barkowych stanowisk artyleryjskich. Niektóre dzieła otrzymały niski wał piechot y/ blokhauzy obrony wjazdu różniły się formą, w innych miejscach sytuowano prochownie wojenne. Różnice pogłębiły się jeszcze bardziej w wyniku późniejszych modernizacji. Szerokość największych poznańskich fortów wynosiła między narożami fosy w szyi ok. 270 m. Ich obsadę stanowiły dwie kompanie piechoty (500 osób) oraz obsługa od 15 do 22 ciężkich dział wałowych, sześć lżejszych do ostrzału międzypól oraz osiem gładkolufowych zamontowanych w kaponierach 12 . W sumie załogę stanowiło ok. 800 żołnierzy i oficerów. Blokujący dolinę Warty fort główny I zbudowano w południowo-wschodniej części pasa fortecznego na szczycie niewielkie go wzniesienia pomiędzy linią kolejową Poznań-Kluczbork oraz drogą Poznań-Czapury. Sąsiadował z fortem głównym II na Żegrzu oraz dziełem pośrednim IXa na Dębcu 13 . Pierwotnie planowano jego lokalizację nieco bardziej na południe od osady Mała Starołęka, w kierunku majątku Starołęka (Dominium Staroleka)14. Fort I zbudowała w latach 1878-81 firma Baugesellschaft C. Franke & Co. pod nadzorem wojskowym kapitana Jacoba, porucznika von Leutscha oraz kapitana Schuberta z Królewskiego Saksońskiego Korpusu Inżynieryjnego (był to dość odosobniony przypadek w Poznaniu wynikający być może z braków kadrowych korpusu pruskiego )15. O czasie jego powstania oraz pierwotnej architekturze można wnioskować na podstawie zachowanych rysunków projektowych 16 . Wykonane piórkiem na kartonie zostały wyskalowane w metrach i pokolorowane tuszem w celu wyodrębnienia stosowanych materiałów budowlanych. Opracowywano je od stycznia do października 1878 rokuJ natomiast zatwierdzono 1 listopada 1878 roku. Pierwsze uzupełnienia i zmiany pierwotnego projektu wprowadzono już w trakcie budowy obiektu 28 lutego oraz 31 grudnia 1881 r. 17 . Ich zasadniczym celem było zwiększenie wartości bojowej obiektu.

Kolejne korekty pierwotnego projektu zatwierdzono 24 kwietnia 1885 r. 18 . Wynikały one przede wszystkim z doświadczeń eksploatacyjnych obiektu, zapewne oddanego do użytku trzy lata wcześniej. Rysunki sygnowane są m.in. przez kierującego Urzędem Fortyfikacji Poznań oficera inżynieryjnego placu, majora Heydego oraz jego następcy, majora Kuntzego. W instytucji tej zajmowano się projektowaniem, budową, konserwacją i administrowaniem zarówno samych dzieł twierdzy, jak i jej infrastruktury. Około 1878 roku zastąpiła funkcjonującą od 1828 roku Dyrekcję Budowy Twierdzy Poznań. Formalnie podlegała Inspektoratowi Twierdz wchodzącemu w skład Generalnego Inspektoratu Korpusu Inżynierów, Pionierów i Twierdz.

Fort powstał jako jednowałowy, o narysie symetrycznego sześcioboku (spłaszczonego pięcioboku)19. Czoło i barki tworzył wał zi emny 20 ze stanowiskami dla artylerii na koronie rozdzielonymi 13 trawersamp1 w większości mieszczącymi

Przemysław Maćkowiak

Ryc. 5. Fort Grossherzog von Baden (Frere) w Strasburgu zbudowany w latach 1872-75, będący jednym z pierwowzorów poznańskich fortów głównych, fot. z 2008 r.:r Maćkowiak

Ryc. 6. Elewacja koszar szyjowych fortu I z wjazdem głównym oraz mostem nad fosą, fot. z 2009 r.:r Maćkowiak

remizy artyleryjskie oraz schrony pogotowia 22 . W jego lewym narożu czołowymbarkowym oraz prawym szyjowo-barkowym zbudowano dwa stanowiska dział 15 cm na obrotowych łożach typu nadbrzeżnego. W 1881 roku pośrodku wału głównego nad kaponierą czoł ową 23 wykonano krótki wał piechoty z własnym schronem pogotowia skomunikowanym z blokiem kazamatowym 24 . Centralną część szyi tworzyły dwukondygnacyjne koszary mieszczące izby oficerskieJ żołnierskieJ wartownię, telegraf, lazaret, kuchnie, piekarnię, magazyn prowiantuJ studnie, latryny, klatki schodowe oraz kojce 25 . Pomieszczenia mieszkalne były doświetlone zakratowanymi oknami od strony fosy szyi i ogrzewane piecami. Pośrodku tego bloku na górnej kondygnacji usytuowano bramę wjazdową z mostem zwodzonym. Główny ciąg komunikacyjny tworzyła osiowa poterna 26 przykryta nasypem trawersu głównego. Po obu jej stronach znajdowały się pomieszczenia warsztatoweJ a na jej końcu jednokondygnacyjny blok kazamatowy (podwalnia) poprzedzony poterną poprzeczną. Znalazły się w nim magazyny pocisków, łusek, prochu, przygotowalnie ładunków oraz pomieszczenia pogotowia. Z bloku kazamatowego oraz koszar prowadziły po dwa wyjścia na dwa symetryczne dziedzińce wewnętrzne (majdany). Komunikację ze stanowiskami bojowymi zapewniały cztery klatki schodoweJ amunicję dostarczano dwoma windami. Dwie prochownie wojenne zbudowano pod barkowymi odcinkami wału głównego. Fort otoczono suchą fos ą 27 o murowanej w czole i barkach przeciwskarpie obiegającej zakolami kaponiery. Skarpę tworzyły: w czole i barkach mur Carnota wzdłuż stopy wału głównego, w części szyjowej elewacja koszar oraz mury oporowe 28 . Do obrony fosy zbudowano trzy kaponiery: czołową podwójną przeznaczoną dla dział gładkolufowych (dostępną z bloku kazamatowego) oraz dwie barkowe pojedyncze dostępne z majdanów. Zabezpieczały je rowy diamentowe oraz skazamatowane galerie przeciwskarpowe. Fosa szyi była natomiast przestrzeliwana z pomieszczeń w załamaniach koszar wyposażonych w działa gładkolufowe. Na przeciwskarpie zwieńczonej kratą forteczną znajdował się stok bojowy z drogą kryt ą 29, a na barkach uformowano nasypy dla dodatkowych baterii artyleryjskich. Wjazd do fortu prowadził przez bramę w murze otaczającym trójkątny plac bronpo, most stały oraz zwodzony w sieni bramnej. Po bokach dziedzińca wjazdowego, bronionego przez jednokondygnacyjny blokhauz, usytuowano dwie bramy prowadzące na drogę kryt ą 31. Za pomocą pochylni można było dostać się z niego do stajni w przeciwskarpie.

Budowa takiego obiektu, jak fort I, była skomplikowanym przedsięwzięciem wymagającym odpowiedniej organizacji robót 32 . W stosunkowo krótkim czasie należało wykonać odpowiednie projekty uwzględniające aktualny stan wiedzy wojskowej, zakontraktować firmy budowlaneJ zapewnić odpowiednią liczbę robotników - kopaczy, murarzy, cieśli. Ważna była koordynacja dostaw znacznych ilości materiałów budowlanych: cegły, wapna, kamienia, oraz wyposażenia. Prace wykonywano ręcznie z użyciem prostych narzędzi. Do transportu materiałów oraz prac ziemnych wykorzystywano wozy z zaprzęgiem konnym. O skali trudności, z którymi musieli borykać się budowniczowie, może świadczyć wielkość obiektu porównywalna z założeniami urbanistycznymP3.

Przemysław Maćkowiak

Ryc. 7. Przekrój przez koszary szyjowe fortu I, fragment rysunku projektowego z 1887 r.

Ze zb. GStA PK.

Prace rozpoczynano od wykupienia i odwodnienia terenu oraz budowy drogi dojazdowej i posterunku. Po rozmierzeniu kopano fundamenty i murowano te części obiektu, które miały powstać na poziomie terenu. Najpierw budowano więc blok kazamatowy ze schronami pogotowia oraz zespół pomieszczeń poterny głównej. Później wykonano części zagłębioneJ czyli koszary szyjoweJ kaponiery oraz fosę. Z wykopywanej ziemi formowano nasypy, na których z kolei zbudowano remizy artyleryjskie. Następnie wały obsadzano roślinnością ściśle według instrukcji i regulaminów. Na końcu wyposażano wnętrza, montowano most zwodzony, bramy, okna, windy amunicyjneJ zasłony strzelnic oraz kratę forteczną. Kryzys w budownictwie fortyfikacyjnym spowodowało wprowadzenie od 1883 roku do powszechnego użycia prochu bezdymnego, który stosowany w takiej samej ilości jak proch czarny, dawał trzy razy więcej energii 34 . Na uzbrojenie armii europejskich wprowadzono wówczas nowoczesne pociski "o działaniu minowym" / które dzięki zapalnikowi ze zwłoką eksplodowały po wniknięciu w strukturę celu. Z łatwością niszczyły ściany oraz sklepienia dzieł o typowych grubościach kryte płaszczami ziemnymi. Dopiero co wybudowane fortyfikacje stały się przestarzałe i dlatego też inżynierowie wojskowi opracowali sposoby dostosowania istniejących już dzieł do nowych warunków pola walki. Wykorzystano przy tym nowe, odporniejsze materiały, takie jak beton i stap5. Przebudowa istniejących dzieł polegała głównie na wzmocnieniu najważniejszych części obiektu poprzez osłonięcie ceglanych ścian czołowych i bocznych korytarzem piaskowym oraz drugą ścianą i oparciem na niej betonowych płyt detonacyjnych oddzielonych od ceglanych sklepień poduszką piaskową (trój warstwowa konstrukcja ścian narażonych). Nad gzymsami elewacji budowano kamienne i ceglane nadstawy kryjące wysokość płyty detonacyjnej. W obiektach montowano pancerze oraz stalowe stanowiska obserwatora artylerii oraz piechoty.

Ciężką artylerię wyprowadzano na międzypola. Kryzys wykazał także brak odporności ówczesnych twierdz fortowych na bezpośredni atak przeciwnika skierowany na przestrzenie między poszczególnymi dziełami. Uzupełniono je więc nowymi obiektami - fortami, bateriami, schronami. Poznań zaliczono do twierdz priorytetowych na podstawie najwyższych rozporządzeń gabinetowych, przede wszystkim z 3 grudnia 1885 r. oraz 9 maja 1889 r. 36 . Z tego też względu w latach 1887-96 zbudowano sześć kolejnych fortów pośrednich nowego typu (Ia-IIIa, Va, VIIa, VIIIa), samodzielną baterię Bogdanka oraz 43 schrony międzypolowe występujące w trzech odmianach 37 . Nowe forty pośrednie powstały na tych międzypolach fortów głównych, gdzie nie było jeszcze dzieł tego typu z pierwszego etapu budowy. Były one nieco większe od swoich poprzedników, gdyż ich szerokość między narożami fosy od strony miasta wynosiła ok. 230 m. Nowe forty budowano z wykorzystaniem najnowszych technologii, stosując m.in. strukturę trójwarstwowej konstrukcji ścian narażonych. Wszystkie zrealizowano według tego samego schematu, jednak forty Ia, VIIa i VIIIa stanowiły odbicie lustrzane IIa, IIIa i Va; różnice występowały także w sposobie komunikacji z kaponierami czołowo-barkowymi. Wcześniejsze dzieła wzmocniono i zamontowano na nich trzy stanowiska obserwatora artylerii EB.St.87 (I VI) oraz 12 obrotowych kopuł obserwatora piechoty W'I90 (I, III, IIIa, I IX, IXa). Kontynuowano także budowę infrastruktury/ zespołów koszarowych oraz magazynowych. Po 1903 roku zrealizowano kolejnych 16 schronów międzypolowych, 10 piechot y/ trzy artyleryjskie oraz trzy

Ryc. 8. Odcinek szyjowy fosy fortu I zadaszonej w 1944 r. dla potrzeb fabryki Focke Wulfa, fot. z 2009 r.:r Maćkowiak

Przemysław Maćkowiak

Ryc. 9. Lewa kła tka schodowa w koszarach szyjowych fortu I, w głębi relikty kamiennych schodów oraz wejście do korytarza prowadzącego do izb na pierwszej kondygnacjiamunicyjne. Były one podobne do zrealizowanych wcześniej, jednak wykonano je z betonuJ posiadały nieco inną konstrukcję i układ pomieszczeń. W latach 1906-07 powstał wyjątkowy magazyn amunicyjny dla odcinka IV Około 1905 roku zamontowano na fortach dwa stanowiska obserwatora artylerii W'INeu (III, VIII). W 1914 roku zrealizowano ponad 90 różnorodnych schronów mobilizacyjnych.

Fort pośredni Ia zbudowano w południowo-wschodniej części pasa fortecznego na stoku niewielkiego wzniesienia pomiędzy Małą Starołęką, Minikowem a Żegrzem 38 . Usytuowany na międzypolu fortów głównych I i II przeciął trakt prowadzący z Zegrza do Minikowa. Rysunki projektowe zatwierdzono 10 kwietnia 1889 r. i są one sygnowane m.in. przez oficera inżynieryjnego placu, podpułkownika Freiheera von Eyssa 39 .

Dzieło reprezentuje typ standardowego fortu pośredniego nowego typu przeznaczonego przede wszystkim dla piechoty. Zaprojektowano go jako jednowałowy o narysie trapezu 40 . Czoło i barki tworzył wał ziemny ze stanowiskami piechoty oraz sześcioma działobitniami rozdzielonymi skazamatowanymi trawersami. Od strony szyi znajdowała się jedynie pozycja piechoty ze schronem pogotowia oddzielona od dziedzińca niewielkim wałem. Za pomocą klatki

Ryc. 10. Fort pośredni la z drogą dojazdową (obecna ul. Warowna) obsadzoną zielenią forteczną, u góry z lewej przy zakręcie drogi rokadowej (obecnej ul. Fortecznej) schron amunicyjny MI, zdjęcie lotnicze z 1954 r. Ze zb. Zarządu Geografii Wojskowej.

Przemysław Maćkowiak

Ryc. 11, 12. Pancerne stanowisko obserwatora piechoty WI90. A - widok z góry szybu prawego stanowiska na forcie I, fot. z 2009 r.:r Maćkowiak; B - kopuła na forcie IV w Toruniu, fot. z 2001 r. :r Maćkowiak

Ryc. 13. Fort pośredni la po zakończeniu budowy: A - czoło, B - barki, C - szyja; 1- fosa, 2 - kaponiery, 3 - koszary szyjowe, 4 - wjazd główny, 5 - koszary czoła, 6 - majdan, 7 - wał główny, 8 - stanowiska bojowe, 9 - trawersy ze schronami pogotowia, 10 - blokhauz, 11- plac broni, 12 - stok bojowy, oprac. E Maćkowiak, wizualizacja Ł. Kaczor, 2009

schodowej można było przedostać się z niego do jednokondygnacyjnych koszar mieszczących izby żołnierskieJ wartownię, latryny oraz filtrowni ę 41. Środkową cześć tego bloku stanowił wjazd główny z mostem zwodzonym w sieni bramnej połączony szeroką poterną pod wałem prawego barku z jednokondygnacyjnymi koszarami czoła. W tych ostatnich znajdowały się izby żołnierskieJ oficerska, dowódcy, kuchnia z magazynem prowiantowym, studnia oraz magazyny amunicji. Komunikację z czterema trawersami mieszczącymi trójkondygnacyjne schrony pogotowia zapewniały klatki schodoweJ amunicję na wał dostarczano trzema windami. Wyjątek stanowiła odizolowana, dwukondygnacyjna poprzecznica środkowa. Na dziedziniec centralny prowadził wyjazd z poterny głównej oraz cztery wyjścia z koszar czoła. Fort został otoczony suchą fosą bronioną trzema kaponierami, o murowanej w czole i barkach przeciwskarpie oraz ziemnej skarpie, od strony szyi natomiast panowała sytuacja odwrotna 42 . Dwie zewnętrzneJ podwójne kaponiery, poprzedzone rowami diamentowymi i uzbrojone w działka rewolweroweJ usytuowano w narożach czołowo-barkowych przeciwsk arpy 43. Połączono je poternami i wyposażono w niewielką latrynę. Wejścia do kaponier prowadziły bezpośrednio z fosy oraz chodnikami z naroży szyjowo-barkowych przeciwskarpy. Od zapola fosę zabezpieczała podwójna kaponiera wewnętrzna usytuowana na lewo od wjazdu i dostępna z koszar. Odcinki barkowe fosy dodatkowo zabezpieczono kratą z bramami oraz rowem diamentowym. Przeciwskarpę

Przemysław Maćkowiak

Ryc. 14. Współczesne zdjęcie lotnicze fortu la porośniętego zielenią, widok od czoła, na pierwszym planie rampa rozładowcza kruszywa, w głębi zabudowa Starołęki, fot. z 2004 r. :r Maćkowiak

wieńczył płot forteczny oraz droga kryta osłonięta stokiem bojowym z przedstokiem kryjącym pas przeszkód przeciwpiechotnych. Wjazd do obiektu prowadził przez trójkątny plac broni wydzielony kratą, z bramami oraz blokhauzem 44 . Fort wyposażony w lekkie działa obsadzała kompania piechoty oraz art y lerzyści. W 1887 roku rozpoczęto także znaczną modernizację fortu I prowadzoną do co najmniej 1889 roku 45 . Trójwarstwową konstrukcją ścian narażonych wzmocniono część koszar, zespół pomieszczeń poterny, blok kazamatowy oraz kaponi ery 46. W oknach koszar zamontowano płyty pancerneJ stok bojowy osłonięto ziemnym przedstokiem kryjącym pas przeszkód z drutu kolczastego. Na barkach fortu wykonano sześciostanowiskowe, ziemne baterie artyleryjskie z dwukondygnacyjnymi schronami i windami amunicyjnymi. W pierwszej połowie lat 90. XIX wieku kaponierę czołową oraz kojce koszar uzbrojono w działka rewolweroweJ natomiast na skrajnych schronach pogotowia na wale głównym zamontowano dwa pancerne stanowiska obserwatora piechoty WT.90. Na zapolu fortu usytuowano domy oficerskie z muru pruskiego (tzw. domy wałmistrza oraz rusznikarza). Zamieszkiwali je oficerowie sprawujący dozór nad załogą szkieletową zajmującą się pilnowaniem, porządkowaniem i konserwacją obiektu w czasie pokoju. W pobliżu budynku przy forcie Ia usytuowano ogród ozdobny i użytkowy, urozmaicając w ten sposób zieleń o znaczeniutaktycznym. Dom przy forcie I rozebrano krótko po II wojnie światowej, przy forcie Ia - w grudniu 2002 r. Po decyzji z 3 września 1902 r. o zniesieniu dzieł wewnętrznego pierścienia twierdzy fort I otrzymał nazwę R6der upamiętniającą postać pruskiego gen. Friedricha von R6dera 47 . Przeniesiono ją z likwidowanego bastionu I i wypisano nad wjazdem głównym. Natomiast po zburzeniu kawaliera I gen. Ludwig von Boyen 48 został patronem fortu Ia. Obszary otaczające forty podlegały tzw. zarządzeniom promieniowym (rejonom fortecznym)49. Ich zasadniczym celem było zapobieżenie zmianom ukształtowania terenu oraz powstaniu na nim budowli mogących stanowić osłonę dla przeciwnika atakującego twierdzę oraz utrudniających obrońcom obserwację i dogodne pola ostrzału. W przypadku fortów pierścienia zewnętrznego składały się one z rejonu strzeleckiego (Jagd Rayon) o promieniu ok. 200 m, I rejonu fortecznego o promieniu 600 m oraz III - o promieniu 2200 m (rejon II w przypadku tego typu fortów nie występował)50. Mierzono je od górnej krawędzi stoku bojowego w miejscu najbardziej wysuniętych kątów drogi krytej i wytyczano w terenie kamiennymi słupkami granicznymi. Im bliżej umocnień, tym ograniczenia były bardziej rygorystyczne. W I rejonie mogły powstawać łatwe do rozbiórki w przypadku zagrożenia budowle tymczasoweJ zwykle o konstrukcji szkieletowej, w III rejonie natomiast dopuszczano domy murowane. Istotnym elementem zapewniającym prawidłowe funkcjonowanie systemu obronnego twierdzy fortowej była sieć dróg fortecznych łączących poszczególne dzieła ze sobą oraz z zespołami koszarowo-magazynowymi 51 . Drogi te umożliwiały sprawne przemieszczanie wojsk, transport broni i zaopatrzenia. Najczęściej modernizowano istniejącą, cywilną sieć komunikacyjną, dążąc do ograniczenia kosztów, a nowe drogi powstawały tam, gdzie brakowało dojazdów do pierścienia umocnień. Rodzaj ich nawierzchni zależał od przewidywanego obciążenia ruchem i z tego względu najważniejsze arterie były brukowane/ mniej istotne utwardzane tłuczniem. W zależności od funkcji powstawały

Ryc. 15. Elewacja koszar szyjowych fortu la, z lewej przekrój przez kaponierę, pośrodku wjazd główny, z prawej latryna i przekrój przez szambo, fragment rysunku projektowego z 1889 r. Ze zb. GStA PK.

Przemysław Maćkowiak

Ryc. 16. Elewacja koszar czoła fortu la, powyżej stanowiska bojowe na wale głównym rozdzielone trawersami, fot. z końca lat 40. XX w. Ze zb. :r Maćkowiaka.

Ryc. 17. Elewacja koszar szyjowych fortu la, z lewej kaponiera, z prawej wjazd główny, fot. z 2006 r.:r Maćkowiaktrzy rodzaje dróg fortecznych: sięgacze łączące pozycję obronną z wnętrzem twierdzy, droga rokadowa (obwodnica) łącząca ze sobą dzieła forteczne od strony miasta oraz drogi dojazdowe zapewniające komunikację z poszczególnymi dziełami. Zbudowaną od podstaw drogę rokadową między fortami I, Ia i II stanowi obecna ul. Forteczna. Droga dojazdowa do fortu I to obecna ul. Książęca, do Ia - Warowna, natomiast przebieg sięgacza łączącego ten odcinek obwodu obronnego z zapleczem jest zgodny z ul. Starołęcką. Kolejnym ważnym elementem systemu obronnego była zieleń forteczna 52 . Jej podstawowym celem było maskowanie systemu obronnego przed obserwacją z ziemi, a w późniejszych latach także z powietrza 53 . W czasach dominacji standardowych fortów artyleryjskich najważniejsze było zamaskowanie prostej linii wału głównego z wystającymi ponad nimi trawersami wyraźnie odcinającymi się na tle nieba. Przeciwdziałano temu, sadząc na zapolu zieleń stanowiącą tło dla dzieła, jednak istniało wtedy niebezpieczeństwo ułatwienia przeciwnikowi obserwacji, gdyż kępa zieleni na wzgórzu stanowiła dominantę w krajobrazie. Obsadzono więc stoki bojowe fortów I i Ia od strony szyi, nadziemia schronów międzypolowych, a także wykonano nasadzenia wzdłuż dróg fortecznych maskujące z kolei ewentualne ruchy własnych wojsk oraz transport zaopatrzenia. Na terenie Starołęki powstały też schrony międzypolowe. Schron amunicyjny MI zbudowano w latach 1887-88 przy zakolu drogi rokadowej (obecnej ul. Fortecznej). Projekt standardowego dzieła tego typu opracowano w Komitecie Inżynieryjnym w 1887 roku. Wariant poznański miał sześć pomieszczeń i cztery wejścia oraz konstrukcję ceglano-betonową. Elewację tylną wieńczył granitowy gzyms oraz nadstawa kryjąca płytę detonacyjną. Schron, nieco zagłębiony w ziemi i od frontu przykryty masywnym nasypem, był przeznaczony do przechowywania amunicji dla dział czterech baterii międzypolowych na trzy dni walki. Natomiast zbudowane w 1903 roku betonowe schrony piechoty JI przy obecnej ul. Minikowo oraz JIa przy ul. Gołężyckiej były dziełami stosunkowo późnymi. Stanowiły modyfikację projektu wcześniejszych schronów opracowanych w latach 1887-88 54 . Posiadały sześć izb dla żołnierzy, jedną dla oficerów, studnię, latrynę i magazyn połączone korytarzem wzdłuż tylnej ściany. Ogrzewane żeliwnymi piecykami izby wyposażono w składane prycze i zawieszone pod sklepieniem półki. Okna doświetlające zabezpieczono pancernymi żaluzjami, stosowano zapewne wentylację mechaniczną. Obsadę schronu stanowiła kompania piechot y/ czyli ok. 250 żołnierzy i czterech oficerów. W okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch I wojny światowej zbudowano dużą grupę schronów mobilizacyjnych U1I-U6I i U1Ia-U3Ia. Dostępne posiadają konstrukcję modułową wykorzystującą standardowe profile z blachy falistej typu Henrich 55 . Technologia ta umożliwiała szybką i prostą budowę obiektów o dowolnej liczbie oraz wielkości pomieszczeń. Łukowato wygięte arkusze stanowiły szalunek dla stropu oraz ścian wewnętrznych, a także warstwę przeciwodpryskową. Górne krawędzie blach były skręcane za pomocą śrub, natomiast dolne opierały się na drewnianej lub betonowej belce. Długość pomieszczeń była wielokrotnością szerokości jednego modułu. Schrony wykonywano z betonu oraz cegły, a od frontu przysypywano je ziemią. Z ciekawszych warto

Przemysław Maćkowiak

Ryc. 18. Prawa kaponiera zewnętrzna fortu la, fot. z 2006 r. E Maćkowiakwymienić zagospodarowany na kryptę trzyizbowy schron U4bI z pobudowaną na nim kaplicą na terenie cmentarza przy obecnej ul. Minikowo. Stosunkowo dobrze jest też zachowany pięcioizbowy schron U1Ia sąsiadujący ze schronem piechoty JIa przy ul. Gołężyckiej. W trakcie mobilizacji w 1914 roku przeprowadzono także ograniczoną modernizację fortu I i Ia. Niektóre okna, wejścia i nisze amunicyjne zamurowano, w strzelnicach natomiast zamontowano stalowe płyty z zasuwami. Inne wejścia częściowo przebudowano na labiryntoweJ zwykle z przelotniami, oraz wyposażono w drewniane lub stalowe drzwi przeciwpodmuchowe. Unowocześniono także instalację elektryczną, w kaponierach umieszczono reflektory. Na drogach krytych obu dzieł oraz na placu broni fortu Ia wykonano dodatkowe schrony pogotowia. Rozbudowano też pozycję piechoty wraz z systemem przeszkód przeciwpiechotnych. Podczas I wojny światowej poznańskie fortyfikacje nie odegrały poważniejszej roli. Spowodowały to zmiany opracowanych wcześniej niemieckich koncepcji prowadzenia wojny56. Od 1871 roku panowało w sztabie przekonanie, że wojna będzie prowadzona jednocześnie na dwóch frontach. Zasadniczy kierunek działań ofensywnych miał być prowadzony na froncie wschodnim, natomiast na zachodnim należało przyjąć postawę obronną. Według planów gen. Alfreda von Waldersee poznańska twierdza miała stanowić obszar koncentracji armii atakującej w kierunku Warszawy. W późniejszych planach gen. Alfreda von Schlieffena i gen. Helmutha von Moltkego (młodszego) koncepcja ta została zmieniona i miastu przypadła rola czysto defensywna - osłona kierunku na Berlin

Ryc. 19. Elewacja tylna schronu piechoty JIa, fot. z 2009 r.

:r Maćkowiak

Ryc. 20. Rozebrany w grudniu 2002 r. dom wałmistrza na zapolu fortu la, fot. :r Maćkowiak

Przemysław Maćkowiakw przypadku przejścia na wschodzie do obrony linii Wisły. Poznań nie miał bronić się w izolacji, ale w systemie obronnym całego frontu i stanowić ogniwo łączące armię północną, wschodnio-pruską z armią śląską. Przebieg wydarzeń w pierwszych tygodniach walk odsunął jednak niebezpieczeństwo oblężenia twierdzy poznańskiej. Doświadczenia Wielkiej Wojny przyniosły jednak kres tak rozumianych fortyfikacji, które w praktyce wykazały nieprzydatność realizowanych ogromnym nakładem sił i środków budowli 57 . Po odzyskaniu niepodległości forty w dalszym ciągu były wykorzystywane przez wojsko. W 1931 roku nadano im polskich patronów związanych z wojskowością i biorących udział w działaniach militarnych przede wszystkim w Wielkopolsce lub też wchodzących w sad oddziałów sformowanych na tym terenie. Fort I otrzymał imię Krzysztofa Zegockiego, fort Ia - gen. Krzysztofa Arciszewskieg0 58 .

W trakcie kampanii wrześniowej 1939 roku obsadzono je wojskiem, doraźnie wzmacniając umocnieniami polowymi. Nie odegrały jednak większej roli, gdyż Armia "Poznań" wycofała się. Po przejęciu władzy przez administrację niemiecką umocnienia przekazano do dyspozycji wojska. W fortach I i Ia ulokowano

Ryc. 21. A - napis Platz-3 na murze Carnota w fosie fortu I z 1944 r. z czasów użytkowania go przez fabrykę Focke Wulfa, fot. z 2002 r. :r Maćkowiak; B - tablica w poternie głównej fortu I z nazwiskami oficerów sprawujących nadzór wojskowy w trakcie budowy, z prawej fragment działka lotniczego MG 151/20 wydobytego na obiekcie, fot. z 2009 r. :r Maćkowiak; C - strzałka w schronie piechoty JI wskazująca latrynę (Ab. - Abort) oraz pomieszczenie dodatkowe - magazyn (Vr. - Vorrats Raum), fot. z 2009 r.:r Maćkowiak

Ryc. 22. Legitymacja z 1916 r. umożliwiająca okazicielowi swobodne przemieszczanie się z i do poznańskiej twierdzy należąca do pastora Johannesa Pchutzka z parafii ewangelickiej na Starołęce. Ze zb. :r Maćkowiaka.

magazyny. Wiosną 1944 roku w pierwszym z nich zadaszono fosy i przeznaczono obiekt na cele produkcji zbrojeniowej zakładów Focke Wulfa. Podczas walk w 1945 roku eksplodowała amunicja zmagazynowana w prawym skrzydle bloku kazamatowego, silnie go niszcząc. Fort ten bronił się aż do 13 lub 14 lutego. Załoga fortu Ia opuściła go prawdopodobnie w nocy z 3 na 4 lutego 59 .

Po wojnie forty były różnorodnie użytkowane. Obecnie w forcie I mieszczą się magazyny, natomiast fort Ia jest opuszczony i ulega postępującej dewastacji.

PRZYPISY:

1 Opracowanie powstało przede wszystkim na podstawie własnych badań terenowych oraz materiałów archiwalnych pochodzących z Tajnego Archiwum Państwowego Pruska Własność Kultury (Geheimes Staatsarchiv PreuiSischer Kulturbesitz) w Berlin-Dahlem.

W 2002 r. autor był członkiem zespołu prowadzącego w nim kwerendę pod kątem planów archiwalnych dotyczących fortyfikacji w Poznaniu.

Przemysław Maćkowiak

2 Por. H. Mehl, Feld-, Festungs- und Belagerungsartillerie. Heeresgeschiitze aus 500 ]ahren, Bd. l, 1450 bis 1910, Hamburg-Berlin-Bonn 2003.

3 Por. J. Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte, Warszawa-Kraków 1996, s. 123-192; WW Jakowlew, Istorija krepostejj, Moskwa 2000, s. 130-387; H. Neumann, Festungbau Kunst und Technik, Bonn 2004, s. 200-249; R. RoI£, Die Deutsche Panzerfortifikation. Die Panzerfesten von Metz und ihre Vorgeschichte, Osnabruck 1991, s. 11-103; J. Stankiewicz, Ze studiów nad fortyfikacjami pruskimi na ziemiach polskich, [w:] Studia i materiały do historii wojskowości, I XII, cz. l, Warszawa 1966, s.106-152. 4 W 1872 r. na ten cel przeznaczono 57 mln marek, rok później już 200 mln marek.

5 Por. H. Frobenius, Unsere Festungen. Entwicklung des Festungswesens in Deutschland seit Einfiihrung der gezogenen Geschiitze bis zur neusten Zeit, Berlin 1912. 6 Hans Alexis von Biehler (1818-1886), pruski generał piechoty, w latach 1873-84 generalny inspektor twierdz oraz szef Korpusu Inżynierów i Pionierów. 7 Wybrana literatura poświęcona poznańskiej twierdzy fortowej: J. Biesiadka, A. Gawlak, S. Kucharski, M. Wojciechowski, Twierdza Poznań. O fortyfikacjach Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006; K. Burk, Handbuch zur Geschichte der Festungen des historischen deutschen Ostens, Osnabruck 1995; J. Pazder (red.), Atlas architektury Poznania, Poznań 2008, hasła oraz aneksy w opracowaniu r Maćkowiaka dot. fortyfikacji, zespołów koszarowych oraz mostów i wiaduktów; B. Polak (red.), Poznańskie fortyfikacje, Poznań 1988; H. von Steinacker, Geschichte der Entwickelung Posens aIs Festung, "Historische MonatsBlatter fur die Provinz Posen", XIII, 7-8/1912.

8 Maksymalnie zakładano budowę 11 fortów głównych i osiem dzieł dodatkowych w odległości ok. 5-7 km od centrum Poznania, minimalnie - sześć głównych i trzech pośrednich w odległości ok. 3 km. Por. Plan der Stadt und Umgebung von Posen aufgenommen und gezeichnet in den ]ahren 1860-1860 durch Crusius und Dietrich, zbiory Geheimes Staatsarchiv PreuiSischer Kulturbesitz (dalej: GStA PK), IX, Hauptabteilung (dalej: HA) Karten, Festungsplane, Karte A 71107 i A 71109.

9 Pierwotnie forty główne były numerowane cyframi arabskimi od 1 do 9, natomiast pośrednie cyframi z dodaną małą literą "a", później cyfry arabskie zmieniono na cyfry rzymskie. 10 Modification des Normai Forts von Posen, GStA PK, IX, HA Karten, Festungsplane, Karte A 71097.

11 r Burtscher, F. Hoff, Les Fortifications Allemandes d'AIsace-Lorraine 1870-1918. De la defense des frontieres a la Grande Guerre, Paris 2008, s. 6-11. 12 Por. H. Jager, Die preuflischen und deutschen Festungwaffen im 19. ]ahrhunder, "Neue Forschungen zur Festung Koblenz und Ehrenbreitsteiń', Bd. l, Regensburg 2005, s. 105-124. 13 Por. r Maćkowiak, Dębieckie fortyfikacje, "Kronika Miasta Poznania" (dalej: KMP), l/2004,s. 211-233. 14 Plan der Stadt und Umgebung von Posen aufgenommen und gezeichnet in den ]ahren 1860-1860 durch Crusius und Dietrich, GStA PK, IX, HA Karten, Festungsplane, Karte A 71107.

15 Danych tych dostarczają tablice umieszczone po obu stronach bramy wjazdowej do fortu. Co prawda brak płyty z datą budowy, jednak na takie datowanie wskazują plany projektowe. 16 Są one niestety zdekompletowane: GStA PK, IX, HA Karten, Festungsplane, Karte A 71132, 1-8.

17 Zostały wykreślone niebieskim tuszem na wszystkich zachowanych rysunkach proj ektowych. 18 Na rysunkach projektowych wykreślono je czerwonym tuszem.

19 Special Entwurf fiir das detachierte Fort 1 bei Posen, Bl. l, U ebersichtsplan, GStA PK, IX, HA Karten, Festungsplane, Karte A 71132.

20 Wał - sztuczny nasyp ziemny. Stok zewnętrzny to skarpa, krawędź szczytu to korona.

21 Trawers (poprzecznica) - wał oddzielający stanowiska bojowe (często skazamatowany).

22 Schron pogotowia - pomieszczenie służące ukryciu się załogi stanowiska bojowego podczas ostrzału artyleryjskiego. Ich usytuowanie umożliwiało szybki powrót na stanowiska. 23 Kaponiera - budowla przeznaczona do prowadzenia ognia bocznego wzdłuż fosy, w jednym (kaponiera pojedyncza) lub dwóch kierunkach (kaponiera podwójna). W zależności od usytuowania w fosie dzielą się one na wewnętrzne - zbudowane przy skarpie i zewnętrzne - zbudowane przy przeciwskarpie (kaponiera rewersowa). 24 Projekt wykonano 31 XII 1881 r., korekty zatwierdzono 9 VIII 1882 r. Por. Special Entwurf fur das lnfanterie Logement im Saillant das detachierte Fort 1 bei Posen, Bl. lO, GStA PK, IX, HA Karten, FestungspHine, Karte A 71133.

25 Special Entwurf fur das detachierte Fort 1 bei Posen, Bl. 6, Kehlcasemattencorps, GStA PK, IX, HA Karten, FestungspHine, Karte A 71132.

26 Poterna - podziemny chodnik komunikacyjny.

27 Fosa (rów forteczny) - sztuczne zagłębienie, stanowiące przeszkodę dla przeciwnika. Fosa najczęściej jest oskarpowana, czyli obustronnie obmurowana. Strona wewnętrzna to skarpa, natomiast zewnętrzna to przeciwskarpa. 28 Special Entwurf fur das detachierte Fort 1 bei Posen, Bl. 8, Kehlscarpe, GStA PK, IX, HA Karten, FestungspHine, Karte A 71132.

29 Droga kryta - droga pomiędzy przeciwskarpą a stokiem bojowym zabezpieczona przed obserwacją nieprzyjaciela i służąca do przemieszczenia wojsk. 30 Plac broni (dziedziniec wjazdowy) - miejsce przeznaczone na zbiórkę wojsk przed wypadem na przedpole. W XIX-wiecznym pruskim forcie standardowym przestrzeń przed blokiem koszarowym. 31 Special Entwurf fur das detachierte Fort 1 bei Posen, B1.7, Kehlwaffenplatz, GStA PK, IX, HA Karten, FestungspHine, Kart.e A 71132.

32 L. Narębski, Fort IV Stefana Zółkiewskiego (Fort II - Yorck) w Toruniu, Toruń 1997, s. 20-21.

33 Jego szerokość między narożami fosy od strony miasta wynosi ok. 270 m (dla porównania pierzeja Starego Rynku w Poznaniu ma ok. 140 m). 34 O. Laskowski (red.), Encyklopedia wojskowa, 'I I, Warszawa 1931 (reprint: Warszawa 1996), s. 291-293.

35 J. Bogdanowski, op. cit., ss. 159-162, 168-170; W Brzoskwinia, Krótki zarys dziejów pancerza w fortyfikacji. Część I (do I wojny światowej), "Forteca", 1/1997, s. 16; R. RoI£, op. cit., s. 45-81. 36 R. Rolf, op. cit., s. 45-81.

37 Zrealizowano wówczas 17 schronów piechoty (J - lnfanterie Untertreteraum), 12 dla artylerzystów (A - Artillerie Untertreteraum) i 14 amunicyjnych (M - Munitions Raum). Ich numeracja jest określona za pomocą dwóch symboli. Pierwszy oznacza typ schronu (], A lub M), drugi natomiast fort, za którym dany obiekt się znajduje. Fort, do którego schron był przypisany, określano zgodnie z ruchem przeciwnym do wskazówek zegara. Jeśli na międzypolu występowało kilka schronów tego samego typu, to dodatkowo określano je cyfrą, rozpoczynając numerowanie od położonego najbliżej fortu. Por. Uebersichtsplan der Festung Posen, GStA PK, IX, HA Karten, FestungspHine, Karte F 71429. 38 Bau Entwurf fur das Zwischenwerk la, Bl. l, Lage-Plan, GStA PK, IX, HA Karten, FestungspHine, Karte A 71090, 1. 39 GStA PK, IX, HA Karten, FestungspHine, Karte A 71090, 1-12.

40 Bau Entwurf fur das Zwischenwerk la, Bl. 2, Uebersichtsplan, GStA PK, IX, HA Karten, FestungspHine, Karte A 71090, 2.

41 Bau Entwurf fur das Zwischenwerk la, Bl. S, Grundriss des Front- und Kehlkasemattenkorps, der Hauptpoterne, der Kehlsockelmauer und der Schultzhohlriiume auf dem Wall, GStA PK, IX, HA Karten, FestungspHine, Karte A 71090, 5.

42 Bau Entwurf fur das Zwischenwerk la, Bl. 3, Schnitte zu Blatt 2, GStA PK, IX, HA Karten, FestungspHine, Karte A 71090, 3.

43 Bau Entwurf fur das Zwischenwerk la, Bl. 8, Revercaponieren und Contrescarpe der Front, GStA PK, IX, HA Karten, FestungspHine, Karte A 71090, 8.

Przemysław Maćkowiak

44 Bau Entwurf fur das Zwischenwerk la, Bl. 9, Kehlwaffenplatz mit Blockhaus, GStA PK, IX, HA Krten, Festungsplane, Karte A 71090, 9.

45 Swiadczy o tym tablica wmurowana obok bramy wjazdowej do fortu o treści: ,Nerstarkt 1887/8" oraz zachowany rysunek projektowy s ygnowany datą 28 II 1889 r.; Bau Entwurf fur Verstiirkungsbauten im Fort I, Bl. 7, GStA PK, IX, HA Karten, Festungsplane, Karte A 71134.

46 Bau Entwurf fur die Aptirung der Walle und fur die Anlage von Vorgraben bei den Forts und Zwischenwerken der Festung Posen, Bl. 26, Typus fur die Wall-Aptirung des Forts I, 111, VI, VIII, GStA PK, IX, HA Karten, Festungsplane, Karte A 71098, 4.

47 Friedrich Erhard Leopold von R6der (1768-1834), pruski generał, w latach 1820-32 dowódca poznańskiego V Korpusu Armii. Por r Maćkowiak, Nazwy dzieł fortyfikacyjnych dziewiętnastowiecznej twierdzy w Poznaniu, "Kronika Wielkopolski", 2/2006, s. 97-119. 48 Ludwig Leopold Gottlieb Hermann von Boyen (1771-1848), pruski generał, minister wojny w latach 1814-19 i 1841-47. 49 Przepisy o ograniczeniach budowlanych w sąsiedztwie twierdz,,,lnfort", nr 17, 2/2000, s. 13.

50 Rejony te są doskonale widoczne na mapie Poznania i okolic z ok. 1898 r. Por. GStA PK, IX, HA Karten, Festungsplane, Karte E 70586.

51 K. Biskup, Twierdza Grudziądz na przełomie XIX i XX wieku, "Rocznik Grudziądzki", T X, Grudziądz 1992, s. 90-92.

52 Por. J. Srodulska-Wielgus, Zadrzewienia maskujące Twierdzy Kraków jako element tworzenia współczesnego krajobrazu miasta, [w:] J. Bogdanowski, M. Holewiński (red.), Zamki, miasta warowne, ogrody. Relacje historycznych założeń fortyfikacyjnych oraz terenów zielonych w miastach zabytkowych, Kraków 2002, s. 127-146. 53 Swoisty wyścig pomiędzy metodami obserwacji a maskowania nabrał szczególnego tempa w 2. połowie XIX w. i osiągnął apogeum w 1. dekadzie XX w., kiedy to na polu walki pojawił się balon, sterowiec i kamera długoogniskowa. 54 K. Biskup, op. cit., s. 64; M. Małachowicz, Kompanijne schrony bierne Twierdzy Wrocław, "Fortyfikacja", T V, Warszawa-Kraków 1998, s. 123-136. 55 W tej technologii wykonano także schrony pogotowia na drodze krytej fortów I i la oraz pomiędzy stanowiskami baterii dołączonych fortu I. 56 J. Ciołowicz, Fortyfikacje na ziemiach polskich w I wojnie światowej, [w:] Studia i materiały do historii wojskowości, T XII, cz. l, Warszawa 1966, s. 242-243; J. Pajewski, Historia powszechna 1871-1918, Warszawa 1994, s. 337-345; M. Rogalski, M. Zaborowski, Fortyfikacja wczoraj i dziś, Warszawa 1978, s. 69-70. 57 Wojskom niemieckim w 1914 r. wyjątkowo szybko udało się zdobyć potężne belgijskie twierdze w Liege i Namur oraz najważniejszą - śródszaniec państwa w Antwerpii. 58 Krzysztof Jan Zegocki (1618-1673), wojewoda inowrocławski i biskup chełmiński; Krzysztof Arciszewski (1592-1656), generał artylerii i pisarz. Por. r Maćkowiak, Nazwy fortów zewnętrznego pierścienia umocnień twierdzy w Poznaniu, "Forteca", nr 20-21, 1-2/2006, s.45-61. 59 A. Krajno, H. Chłopin, 312. Smoleńska Dywizja Piechoty w walkach o Starołękę, Poznań 2008, s. 40-48.