CO SERWOWAŁ GOŚCIOM KARCZMARZ Z MINIKOWA?

Kronika Miasta Poznania 2009 Nr4; Starołęka, Głuszyna, Krzesiny

BARBARA KIRSCHKE

L atem 1996 roku właściciel posesji przy ul. Minikowo zawiadomił Muzeum Archeologiczne o ciekawym odkryciu, którego dokonał przy kopaniu fundamentów pod budowę nowego domu. Parę dni wcześniej w codziennej prasie ukazała się informacja, że podczas prac wykopaliskowych prowadzonych przy ul. Stawnej archeolodzy natrafili na bombę lotniczą z czasów II wojny świa towej . . . Znalezisko z Minikowa znajdowało się w miejscu, w którym w 1984 roku w trakcie badań powierzchniowych prowadzonych w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski zlokalizowano stanowisko archeologiczne 1 (ryc. 1). Odkryto wtedy materiały datowane na epokę kamienia, kulturę pucharów lejkowatych, kulturę przeworską, a także późne fazy wczesnego średniowiecza i czasy nowożytne. W wyniku interwencji konserwatorskiej2 przeprowadzonej na posesji w Minikowie do Muzeum Archeologicznego trafiły trzy dobrze zachowane naczynia glinianeJ jedno nieco większe i dwa mniejszeJ o dość rzadko spotykanej formie. Naczynia były toczone na kole. Wykonano je z drobnoziarnistej masy garncarskiej i wypalono w atmosferze redukcyjnej bądź w atmosferze zbliżonej do redukcyjnej. Mają więc barwę ciemnoszarą i brunatnoszarą. Na ich powierzchni zachowały się ślady szkliwienia o odcieniu ciemnozielonym i brązowym oraz ślady okopcenia i spękań spowodowane prawdopodobnie kontaktem z ogniem. Niewykluczone, że garnki stały w sąsiedztwie paleniska albo stykały się z jakąś przepaloną warstwą. Niestety, niemożliwe było określenie rodzaju i charakteru obiektu, w którym mogły się znajdować. Większe naczynie (ryc. 2.1 i 3) o kształcie amforowatym, wysokości 18/5 cm, średnicy wylewu 4/9 cm i średnicy dna 7/2 cm, jest zdobione poniżej załomu szyjki trzema dookolnymi, płytkimi żłobkami. W jego wnętrzu znajdowały się makroszczątki roślinneJ których głównym składnikiem były nasiona rzepaku.

Barbara Kirschke

Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska 19. w Minikowie, [w:] J. Kaczmarek, Archeologia Miasta Poznania. Stan badań i materiały, I I, Poznań 2008, oprac. :r Silska

Z przeprowadzonej analizy botanicznej wynikało, że poza nasionami rzepaku, mającymi akurat odcień brunatno-czarny, mniej więcej połowa pozostałych nasion/ głównie lnu, maku i chwastów charakterystycznych dla upraw przyzagrodowych/ była częściowo lub całkowicie zwęglona 3 . Dwa mniejsze naczynia (ryc. 2.2/ 2.3 i 3) posiadają krótkieJ lejkowate szyjki o średnicach wylewów wynoszących 3 cm. Jedno ma brzusiec zbliżony do kulistego, a drugi kulisty, wysokość naczyń wynosi odpowiednio 9/ 3 i 7/7 cm, średnice den - 4 i 4/7 cm. Naczynie o brzuścu kulistym zdobione jest w górnej części kilkoma dookolnymi, płytkimi żłobkami. Ciekawostkę stanowiło zamknięcie umieszczone w otworze szyjki drugiego z mniejszych naczyń. Była to zatyczka, której żelazna końcówka pod wpływem warunków, w których pozostawało naczynie, oraz być może rodzaju jego zawartości silnie skorodowała i nie można było jej wyjąć nawet w warunkach laboratoryjnych. Do wnętrza naczynia udało się dostać dopiero po umiejętnym przecięciu dna. Wypadły z niego resztki skrystalizowanej, nieznanej substancji i zniszczone fragmenty zatyczki, na podstawie których został odtworzony jej kształt. Oś zamknięcia stanowił drewniany trzpień okręcony żelaznym drutem o zwoju spiralnie zwężającym się ku dołowi. Górną końcówkę wbito w żelazną skuwkę. Taka konstrukcja umożliwiała na pewno bardzo szczelne zabezpieczenie otworu naczynia, a także dozowanie jego zawartości. Można przypuszczać, że przechowywano w nim jakąś cenną miksturę, niestety, niemożliwą do określenia. Botanicy stwierdzili, że resztki tajemniczej "substancji" nie mają struktury komórkowej i nie zawierają komórek roślinnych. Omawiane naczynia są dość nietypowe i nie udało się do nich znaleźć wyraźnych analogii. Trudno powiedzieć, czy pochodzą z naszych ziem, czy zostały przywiezione z innych terenów, być może za pośrednictwem wędrownych kupców przybywających często z Węgier lub południowych krajów słowiańskich. W wyniku dwukrotnych interwencji konserwatorskich przeprowadzonych na terenie posesji w Minikowie oraz weryfikacji stanowiska 4 natrafiono jeszcze na ułamki innych naczyń, fragment boratynki, mocno skorodowane gwoździe,

II

Ryc. 2. Naczynia gliniane z Minikowa, rys. J. Kędelska, oprac. :r Silska. Ze zb. Muzeum Archeologicznego.

Ryc. 3. Naczynia z Minikowa, fot. :r Silska. Ze zb. Muzeum Archeologicznego.

Barbara Kirschke

Ryc. 4. Materiały archeologiczne znalezione na stanowisku 19. w Minikowie, fot.:r Silska.

Ze zb. Muzeum Archeologicznego.

Ryc. 5. Zabytki metalowe pochodzące z badań na stanowisku 19. w Minikowie, fot. :r Silska.

Ze zb. Muzeum Archeologicznego.

Ryc. 6. Fragmenty kafli z Minikowa, stanowisko 19., fot. E Silska.

Ze zb. Muzeum Archeologicznego.

kawałki drewna, kości zwierzęce i węgle drzewne. Sporo materiałów archeologicznych dostarczyły również krótkie badania sondażowo-ratownicze prowadzone jesienią w 1997 roku przez studentów z Koła Naukowego Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu pod kierunkiem mgra Piotra Dmochowskiego.

Z niewielkiego wykopu wydobyto duże ilości ułamków naczyń glinianych, wśród których były m.in. różne typy garnków, talerze i patelnie. Na wielu fragmentach widoczne są ślady polewy w kolorze brązowym i zielonkawym oraz mało charakterystyczne ornament y/ najczęściej w postaci dookolnych, poziomych żłobków. Odkryto też ułamki prawdopodobnie postrenesansowych kafli piecowych z ornamentem roślinnym i tzw. perełkowym, przedmioty żelazne o różnej funkcji, m.in. klucz, półkosek, skoble, być może fragment oprawki pochodni, gwoździe, osełkę kamienną oraz ułamki naczyń szklanych, w tym fragment nóżki kieliszka, tzw. tralkę, dno butelki i dno szklanki (ryc. 4-6). Znalezione materiały archeologiczne datuje się ogólnie na podstawie analogii na XVI i połowę XVII wieku 5 . Z tego okresu pochodziłyby więc trzy opisane naczynia. Ich chronologię można nieco zawęzić, wziąwszy pod uwagę wyznacznik pośredni, jaki stanowią nasiona rzepaku wsypane do większego naczynia. Z badań botaników wynikaJ że rzepak i rzepik zaczęto u nas uprawiać ok. połowy XVI wiekuJ początkowo tylko przy zagrodach, a dopiero od ok. 2. połowy XVII wieku na polach 6 . Nasuwa się jeszcze pytanie, co mogło wtedy istnieć na obecnym stanowisku 19. w Minikowie? Z dokumentów szesnastowiecznych wynikaJ że na tym

Barbara Kirschke

Ryc. 7. Mapa Minikowa z 1894 r. z zaznaczoną przypuszczalną lokalizacją karczmy, oprac. :r Silska. Ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniuterenie znajdowała się wieś o nazwie Ninkowo, Nincowo, Nyenchow, która od XIV wieku należała do kapituły poznańskiej. Znajdował się w niej dwór regensa, czyli rządcy, z budynkami gospodarczymi typu stajnia i stodoła, będącymi raczej w opłakanym stanie. Są też wzmianki o tymf że kmieć szynkował i karczmy nie było, ale pojawia się także informacja, że w Ninkowie w XVI wieku były trzy gospodarstwa i karczma, z których dochody dzielono na plebana i kapituł ę 7. Istnieje więc pewne prawdopodobieństwo, że omawiane miejsce z tak licznymi i różnorodnymi materiałami archeologicznymi mogło mieć związek właśnie z karczmą. Na pewno nie ma ono nic wspólnego z dworem z XVIII wiekuJ który stał w innym miejscu. Po przeniesieniu lokalizacji stanowiska z mapy współczesnej na mapę z 1894 rokuJ a więc dużo późniejszą od chronologii znalezionych materiałów archeologicznych, stwierdzono, że karczma mogła znajdować się na północy, u wylotu wsi (ryc. 7). Od naj dawniej szych czasów właśnie tak sytuowano karczmy.

PRZYPISY:

1 Ostateczną numerację stanowiska w ramach miejscowości ustaliła J. Kaczmarek, oznaczając je jako Minikowo stan. 19. Badania powierzchniowe Archeologicznego Zdjęcia Polski na obszarze 53-28 prowadzili w 1984 r. M. Chłodnicki i E. Rajkowska. 2 W interwencji konserwatorskiej brały udział A. Gałęzowska iB. Kirschke.

3 Analizę wykonała J. Strzelczyk z Instytutu Badań Czwartorzędu DAM w Poznaniu.

4 W interwencji uczestniczyli I Kasprowicz i M. Przybył, a weryfikację stanowiska przeprowadziła J. Kaczmarek. 5 S. Czopek, A. Lubelczyk, Ceramika rzeszowska XIV-XVIII wiek, Rzeszów 1993; M. Dąbrowska, M. Gajewska, J. Kruppe, Późnośredniowieczne naczynia gliniane. Charakterystyka i analiza źródeł, [w:] Sandomierz. Badania 1969-1973, Warszawa 1993, s. 235-237; O. Gierlach, Ceramika z wieków XVII i XVIII, Warszawskie Materiały Archeologiczne, I VI, 1969-71, s. 289-337; W Hensel, Z. Hilczer-Kurnatowska, Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej, I IV Wrocław 1972, s. 90 i I V Wrocław 1980, s. 188; J. Kruppe, Garncarstwo warszawkie w wiekach XIV i XV, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967; K. Sulkowska-Tuszyńska, Sredniowieczne naczynia ceramiczne z klasztoru wStrzelnie, Toruń 1997.

6 W Ochmański, Wiedza rolnicza w Polsce od połowy XVI do połowy XVIII wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s. 246-247. 7 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, I I, Poznań 1838, s. 221, przyp. 1; J. Nowacki (wyd.), Księga uposażenia diecezji poznańskiej z roku 1510, Poznań 1950, s. 226; Dzieje Poznania i województwa poznańskiego (w granicach z 1974 r). Informator o materiałach archiwalnych, pod red. Cz. Skopowskiego, I II, Warszawa 1982, s. 265.