STAROŁĘKA, GŁUSZYNA, KRZESINY

Kronika Miasta Poznania 2009 Nr4; Starołęka, Głuszyna, Krzesiny

NAJDAWNIEJSZE SKARBY STAROŁĘKI, GŁUSZYNY IKRZESIN

JARMILA KAczMAREK

P ołudniowa część Poznania, leżąca dziś w granicach dzielnicy Nowe Miasto, obejmuje tereny dawnych wsi Starołęka Mała i Wielka, Marlewo, MinikowOJ Pokrzywno, Spławie, Krzesiny i Krzesinki, Głuszyna, Piotrowo, Sypniewo, północną część Czapur i niewielki skrawek Babek, które to wsie przyłączono do Poznania w XX wiekul (ryc. 1).

Niektóre z tych wsi znane już były w średniowieczu. Nie znaczy to/ że człowiek osiedlił się w tym rejonie dopiero tak późno. Początki osadnictwa w tej części Poznania datować można na schyłek starszej epoki kamienia (paleolit, od ok. 10 600 lat p.n.e.). Był to okres, kiedy w Wielkopolsce ostatecznie kończyła się epoka lodowa (plejstocen) i rozpoczął się okres polodowcowy (holocen), a klimat zaczął się ocieplać. U schyłku plejstocenu krawędź lodowca przesunęła się na północ i żyjące wówczas na ziemiach polskich ludy łowiecko-zbierackieJ żyjące z polowania, rybołówstwa i zbieractwa, otrzymały nowe tereny do eksploatacjP. Pierwsi ludzie, którzy zamieszkali w południowej części dzisiejszego Poznania/ zastali Wartę płynącą wieloma ramionami i szereg mniejszych strumieni. Części z nich już dziś nie ma, ale jeszcze w początkach XX wieku znano je pod nazwami Chartyni na północy tego obszaru, Michałówki na wschodzie, Głuszynki i Kopli na południu, w środku płynęły: Łężynka, Spławka, Krzesinka i Świątnica, a Starynka zapewne pierwotnie stanowiła jedno z ramion Warty. Cały obszar porastała tundra parkowa, czyli skupiska brzozy z dodatkiem wierzby, osiki i sosny. Wśród zwierząt dominowały renifery, ale nie brakowało koni, lemingów, żubrów, dzików, bobrów, zajęcy, wilków czy rysi. Łowcy reniferów, którzy dotarli nad Wartę, przybyli prawdopodobnie z terenu dzisiejszej Danii. Pozostawili po sobie jedynie wyroby z krzemienia - pod

J armila Kaczmarek

Ryc. 1. Stanowiska archeologiczne z południowej części Poznania na tle sieci wodnej: B - Babki; C - Czapury; G - Garaszewo; Gł - Głuszyna; K - Krzesiny; M - Minikowo; P - Pokrzywno; Pi - Piotrowo; S - Spławie; Sm - Starołęka Mała; Sw - Starołęka Wielka; Sy - Sypniewostawowego surowca znanego w tym czasie. Ze względu na ich wędrowny tryb życia, najczęściej znajdujemy pojedyncze narzędzia krzemienneJ np. zagubione w czasie łowów. Tam gdzie obozowano nieco dłużej - rozbijano namioty latem lub budowano drewniane półziemianki zimą - powstawały tzw. krzemienice, czyli miejsca koncentracji wyrobów krzemiennych 3 . Na kilka luźnych wyrobów krzemiennych z tego czasu natrafiono na północnym brzegu Spławki w Spławiu (stan. 3)4. Na granicy Czapur i Starołęki, na VII terasie Wart y/ i na północnym brzegu Czapnicy (Czapury, stan. 1) jest jednak miejsce, o którym piszą wszystkie podręczniki pradziejów Polski. Prawdopodobnie przy okazji polowania ok. 8300 lat p.n.e. niewielka grupa łowców natrafiła tam na prawdziwy skarb, tzw. wychodnię krzemienia narzutowego, czyli miejsce, gdzie można było łatwo pozyskać duże ilości buł krzemienia. Założono więc tu pracownię krzemieniarską, w której znalezione buły były poddawane obróbce (ryc. 2). Śladem tej działalności jest tzw. krzemienica I o kształcie nieregularnie owalnym (12 x 15 m).

Znajdowały się w niej narzędzia krzemienne i odpadki powstałe w czasie ich obróbki wykonane z narzutowego krzemienia kredowego bałtyckiego. W pobliżu znaleziono jamy szczelnie wypełnione odpadami surowca. Czy był to skład surowca, miejsce składowania odpadków czy też miejsce składania ofiar, tego nie sposób dociec 5 . Jak długo trwała paleolityczna eksploatacja krzemienia na tym terenie i czy ograniczona była do jednej grupy rodzinnej - tego się już nie dowiemy. W czasie badań wykopaliskowych w 1951 roku w tym miejscu wybierano piasek i dziś nie ma po nim śladu. Dalsze ocieplenie się klimatu spowodowało, że renifery odeszły na północ, a za nimi podążyli łowcy, którzy na nie polowali. Tundra zmieniła się w las. Na Niżu Polskim pojawiły się grupy ludzi reprezentujących środkową epokę kamienia (mezolit - 7900-4500 lat p.n.e.). Potrafili oni wykorzystywać środowisko leśno-wodne; zajmowali się zbieractwem, polowali na jelenieJ łosieJ żubry, sarny/ potrafili łowić duże szczupaki i sumy na haki i harpuny, znali łuk 6 . Z obszaru między Wartą a Michałówką znamy sześć miejsc, gdzie natrafiono na ślady bytowania mezolitycznych myśliwych (Starołęka Mała, Babki, Czapury, Spławie). Na ogół znaleziono w nich od jednego do kilku przedmiotów krzemiennych.

Na tych stanowiskach, które można datować bardziej precyzyjnieJ materiały pochodzą ze schyłku mezolitu. Możliwe, że ekspansji osadniczej sprzyjało kolejne ocieplenie klimatu w połowie VII tysiąclecia p.n.e. Między latami 5700 a 4400 p.n.e. mezolityczni myśliwi odkryli walory wychodni krzemienia w Czapurach (stan. 1). Swój warsztat krzemieniarski (krzemienica II) założyli w odległości ok. 20 m od krzemienicy paleolitycznej, a w pobliżu powstało "gniazdolI będących we wstępnym fazie obróbki rdzeni, czyli krzemieni uformowanych z buły krzemiennej, z których potem odłupywano odłupki lub wióry do produkcji różnych narzędzF. Około 5000 lat p.n.e. mezolityczni myśliwi osiedlili się na północnym brzegu Spławki, na wspomnianym już stanowisku Spławie 3. W czasie badań archeologicznych na trasie autostrady znaleziono tam krzemienicę zawierającą niemal 1500 krzemieni o różnej chronologii/ z których część wskazywała na istnienie w tym miejscu obozowiska myśliwych należących do tzw. kultury chojnicko-pieńkowskiej. Znaleziono ślady warsztatu krzemieniarskiego (półprodukty krzemienne), narzędzia (skrobacze, drapacze, przekłuwacze, trapezy, trójkąt y/ fragmenty zbrojników mikrolitycznych/ wióry retuszowane i rylcowce) związane z obróbką skóry, zbrojeniem strzał do łuków i różnymi czynnościami gospodarstwa domowego, a także ślady napraw narzędzi krzemiennych 8 . Pierwszymi rolnikami, którzy osiedlili się w południowej części Poznania, była ludność reprezentująca tzw. kulturę pucharów lejkowatych (nazwa od charakterystycznego w tej kulturze naczynia). Ludność tej kultury zamieszkiwała obszar Europy Środkowej i południową Skandynawię, na terenie Polski żyła w latach 4400-2700 p.n.e. Osiedlała się na glebach lekkich, budowała drewniane domYJ uprawiała ziemię, zajmowała się hodowlą. Naczynia ceramiczne często zdobiono. Z południowej części Poznania znamy 15 stanowisk, w których natrafiono na pozostałości materialne z tych czasów, w tym dziewięć znajduje się w Spławiu, po dwa w Minikowie i Garaszewie, po jednym w Czapurach

J armila Kaczmareki Krzesinach. Na większości stanowisk znaleziono jedynie nieliczne ułamki naczyń, ale na dwóch były ślady stałego osadnictwa - obie osady pochodziły z tzw. fazy wióreckiej (czyli środkowej). Pierwsza osada, położona na północnym brzegu Spławki (Spławie, stan. 3)/ została mocno zniszczona przed przystąpieniem do prac wykopaliskowych, co nie pozwoliło na jej dokładne zbadanie. Drugie osiedle leży na południowym brzegu Spławki, w Krzesinach (stan. 33). W czasie badań "autostradowych ll natrafiono na siedem dołów po słupach, dwie jamy (jedyne pozostałości po trapezowatym budynku drewnianym) i nieliczne ułamki naczyń oraz wyroby krzemienne 9 . Ślady osady zostały zniszczone przez późniejsze osadnictwo. W latach 3100-2700 p.n.e.

nad Spławkę i tereny na południowy zachód od niej dotarli pasterze należący do tzw. kultury amfor kulistych (nazwa od charakterystycznego naczynia). Na terenach nadwarciańskich znaleźli dobre warunki do wypasu stad bydła, które odgrywało główną rolę w ich gospodarce. Naczynia kultury amfor kulistych były bogato ornamentowaneJ wśród narzędzi nadal były popularne wyroby krzemienne obok kamiennych. W Czapurach (stan. 9) znaleziono fragment kamiennego toporka z tych czasów (ryc. 3)/ trzy inne stanowiska z nieliczną ceramiką i wyrobami krzemiennymi znajdowały się w Spławiu, a jedno w Piotrowie. Miejsca te nie tworzą skupisk, ale są rozproszone. Jak się wydaje, ludność kultury amfor kulistych nie eksploatowała tych terenów intensywnie. U schyłku neolitu (od ok. 3100 lat p.n.e.) na obszarach znacznej części Europy rozwijała się tzw. kultura ceramiki sznurowej (nazwa od charakterystycznego sposobu ozdabiania naczyń odciskami sznura). Rozprzestrzenienie się tej kultury nastąpiło w czasie kolejnych zmian klimatycznych polegających na niewielkim

Ryc. 2. Materiał krzemienny znaleziony na stanowisku paleolitycznym i mezolitycznym w Starołęce, stan. 1. Ze zb. Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, fot. :r Silska.

ochłodzeniu i zwilgotnieniu klimatu. Ludność kultury ceramiki sznurowej prowadziła przede wszystkim pasterski tryb życia, hodując bydło, owce, kozy i świnie. W swych wędrówkach dotarła też w rejon dzisiejszej Wielkiej Starołęki. Do nielicznych śladów tej wędrówki należy toporek kamienny znaleziony w bliżej nieznanym miejscu na Starołęce i kilka ułamków naczyń ze Spławia (stan. 3)10. Około 2000 lat p.n.e. w Wielkopolsce zaczął upowszechniać się nowy surowiec - brąz i od tego momentu mówimy o epoce brązu. Początkowo, czyli w I i II okresie epoki brązu (do ok. 1400/1300 lat p.n.e.), brąz występował raczej jako dodatek do ciągle powszechnie będących w użytku kamienia i krzemienia. Jedyne miejsce, gdzie natrafiono na mocno zniszczone ślady osady z II okresu epoki brązuJ znajduje się w Spławiu (stan. 2) między ulicami Ostrowską a Poznańskie Sady. Znalezione tam w czasie wykopalisk pojedyncze ułamki naczyń glinianych, siekierkę krzemienną i sierpiki krzemienne łączyć można z kulturą trzciniecką. Podobne ułamki naczyń, ale znalezione luźno, były w Spławiu (stan. 3)11. Około 1300/1200 lat p.n.e. na obszarze Europy Środkowej i Zachodniej doszło do ujednolicenia kulturowego i wykształcenia się tzw. kultur pól popielnicowych, których przejawem było rozpowszechnienie się palenia zwłok zmarłych. Lokalną odmianą w Polsce jest kultura łużycka, która rozwijała się w III, IV i V okresie epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza, czyli w okresie między 1300 a 400 lat p.n.e. W południowej części Poznania znamy 71 stanowisk, na których wystąpiły materiały z czasów kultury łużyckiej i następującej po niej kultury pomorskiej. Niestety, większość z tych stanowisk odkryto w czasie badań powierzchniowych, w trakcie których pozyskano ułamki naczyń zniszczone w ciągu wielu lat przebywania w ziemi i trudne do datowania. Mamy wprawdzie informacje o kilku

Ryc. 3. Kamienne toporki z neolitu znalezione na stanowiskach w południowej części Poznania. Ze zb. Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, fot. :r Silska.

J armila Kaczmarekistniejących tu cmentarzyskach ciałopalnych, ale zostały one odkryte dawno i bez udziału fachowców, stąd możemy się jedynie domyślać, że mogły pochodzić z czasów kultury łużyckiej bądź pomorskiej. Takich stanowisk datowanych ogólnie na "cykl łużycki-pomorski" jest aż 48. Stanowisk pewnie datowanych na czasy kultury łużyckiej jest 17/ a na czasy kultury pomorskiej -zaledwie sześć. Dominującą formą osadnictwa ludności kultury łużyckiej były osiedla otwarte/ choć pojawiły się i grody, takie jak np. w Biskupinie. W rejonie Poznania takiego grodu nie było. Głównym zajęciem było rolnictwo - uprawiano różne gatunki pszenicy, proso, jęczmień i owies. Ważną rolę odgrywała hodowla bydła, świń, owiec i koni. Naczynia glinianeJ choć lepione ręcznie, miały różnorodne kształt y/ bywały ornamentowane i czasem bardzo piękne. Obok coraz powszechniejszego brązuJ a we wczesnej epoce żelaza - żelaza, nadal wykorzystywano kamień do produkcji narzędzi, takich jak np. toporki, żarna i rozcieracze. Rozwijało się plecionkarstwo, tkactwo, obróbka poroża, kości i skór zwierzęcych. Brązy docierały na obszary Wielkopolski głównie jako gotowe wyroby w postaci narzędzi i ozdób. Podejmowano się jednak również ich produkcji na miejscu. Wyrabiano siekierki, sierpy, bransolet y/ naszyjniki, naramienniki czy nagolenniki. Między Wartą a Michałówką odkryto siedem osad, ślady cmentarzyska, dwa "skarby" i znalezisko luźne o dużym znaczeniu naukowym, a datowane na czasy kultury łużyckiej. Spośród osad część/ ze względu na zniszczenia lub niedostatek badań archeologicznych, można datować tylko ogólnie na ten czas. Z wyjątkiem osady nadwarciańskiej w Starołęce Małej (stan. 6)/ w której znaleziono rozcieracz kamienny i fragment ciężarka tkackiego, z pozostałych (Spławie/ stan. 2/ 3 i 37) pozyskano jedynie ułamki naczyń. Na wczesny okres epoki żelaza datować można cztery osady, wszystkie zbadane w czasie badań "autostradowych". Najstarsza (lata 700-550 p.n.e.) znajdowała się na południowym brzegu Spławki w Krzesinach (stan. 33). Odsłonięto w niej m.in. trzy ziemianki, siedem jam zasobowych, dwa piece, cztery ogniska, cztery paleniska i 13 dołów po słupach umiejscowionych w trzech skupiskach. Z osady pozyskano m.in. fragment szpili brązowej, rozcieracz kamienny, dwie podkładki rozcieracza i kilka przedmiotów z krzemienia 12 . Młodsze (lata 600-450 p.n.e.) jest osiedle w Spławiu (stan. 4)/ gdzie natknięto się na trzy jamy i palenisko 13 . Kolejna osada w Spławiu (stan. 3) datowana jest ogólnie na wczesną epokę żelaza. Było tam siedem mocno zniszczonych obiektów 14 . Ostatnie osiedle znajdowało się na południowym brzegu Spławki w Krzesinach (stan. 30) i datowane jest na lata 550-400/350 p.n.e. Pozostały z niego m.in. resztki trzech półziemianek mieszkalnych, dwa paleniska, pięć dołów po słupach i 61 jam (zasobowe, produkcyjneJ gospodarcza i in.). Spośród licznych ruchomości wymienić można trzy fragmenty glinianych ciężarków tkackich i naszyjnik brązowy15. Na tym samym stanowisku w południowej części wykopu natrafiono na grób z czasów kultury łużyckiej. Był to oczywiście grób popielnicowy, gdyż w tym czasie zmarłych palono na stosach drewna, a przepalone kości zbierano do glinianych popielnic, które zakopywano na cmentarzach, często zabezpieczając je obstawą z kamieni. Do grobu wkładano różne przedmioty: ozdoby, fragmenty stroju, broń, a także naczy

Ryc. 4. Importowany nóż brązowy ze Starołęki, IV okres epoki brązu.

Ze zb. Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, fot. :r Silska.

nia Z jedzeniem dla zmarłych. Dalsza część cmentarzyska zapewne znajduje się bardziej na południu. Na cmentarzysko z epoki brązu nie natrafiono, choć mogą się znajdować wśród stanowisk już odkrytych, mało charakterystycznych/ wiązanych z kulturą łużycką. Do naj ciekawszych znalezisk na tych terenach należą brązy odkryte jako znaleziska gromadne ("skarbyll) lub pojedynczo. W 1892 roku niemieckie Towarzystwo Historyczne Prowincji Poznańskiej zakupiło nóż brązowy z IV okresu epoki brązu (lata 1100-900 p.n.e.; ryc. 4). Sprzedawca oświadczył, że przedmiot zakupił od robotnika ze Starołęki. W którym dokładnie miejscu go znaleziono - nie wiadomo, ale nóż przywędrował nad Wartę z terenów dzisiejszej Szwajcarii. Podobnie datowany jest "skarb ll , który znaleziono w 1950 roku w Czapurach (stan. 16). Natrafiono na niego w czasie prac Państwowego Przedsiębiorstwa Mierniczego w dolinie strumienia Czapnicy, na jej południowym brzeguJ niedaleko od miejsca, gdzie paleolityczni łowcy reniferów tłukli krzemienie. Także i ten skarb trafił do wielu podręczników archeologii pradziejowej. Według odkrywców, Z. Drzewieckiego i E. Kluge, w zabagnionej dolince, na głębokości 35 cm ukazało się naczynie wkopane na głębokość 40 cm, które rozpadło się w czasie wydobywania z powodu kruchości i wielkości (ryc. 5). W nim jeden na drugim leżało 47 brązowych przedmiotów: dwa importowane czerpaki kute z blachy z taśmowatym uszkiem, cztery bransolety zamknięteJ bransoleta ze ściętymi i odgiętymi końcami, diadem taśmowaty, 33 naramienniki z drutu skręcanego, cztery naramienniki z drutu o przekroju okrągłym, zapinka z dwoma spiralami, złoty pierścionek spiralny i brązowy grot oszczepu. Młodszy - z V okresu epoki brązu (900-700 lat p.n.e.) - jest drugi skarb.

U schyłku XIX wieku do ówczesnego Muzeum im. Mielżyńskich w Poznaniu trafiły dwa naszyjniki brązowe. Według ofiarodawcy miały one pochodzić "z większego podobno składu zabytków znalezionego w Starołęce (Małej) nad WartąII. W publikacji tego skarbu wspominano też o "taśmowatym diademie z brązu i czarce uchatej kutej z blachy brązowejII. Jeśli czytamy o skarbach, myślimy na ogół o przedmiotach zakopanych przez właściciela w chwilach zagrożenia. W pradziejach jednak nie każde znalezisko gromadne musiało być od razu tymf co rozumiemy pod pojęciem skarbu. Wepoce brązu składano też dary wotywne rozmaitym bóstwom - czasem zakopywano/ czasem wrzucano do wody. Skarb z Czapur złożony był w miejscu grząskim w naczyniu. Czy była to ofiara, czy depozyt np. kupca - nie wiadomo.

J armila Kaczmarek

We wczesnej epoce żelaza, ok. 400 lat p.n.e., na obszarze Wielkopolski pojawiła się tzw. ludność kultury pomorskiej. Nad genezą tej kultury i wzajemnych relacjach pomiędzy nią a poprzedzającą ją kulturą łużycką ciągle trwają dyskusje. Swoje osiedla ludność kultury pomorskiej zakładała w bezpośrednim sąsiedztwie wody, ale poza terasami zalewowymi. Zajmowała się uprawą ziemi i hodowlą zwierząt, ale też myślistwem i rybołówstwem. Znano tkactwo, obróbkę poroża i kości, kamienia, produkcję brązu i żelaza. Jedyna osada z czasów kultury pomorskiej znana z tego rejonu Poznania została zbadana w Krzesinach (stan. 33) w czasie wykopalisk "autostradowychII. Natrafiono wówczas na 14 rozmaitych obiektów, w tym ziemiankę i jamy; z ruchomości znaleziono liczne ułamki naczyń. Kulturę pomorską charakteryzuje oryginalny obrządek pogrzebowy.

Wprawdzie nadal był on ciałopalny, ale pojawiła się specjalna ceramika grobowa/ tzw. popielnice twarzowe. Budowano też "grobowce rodzinne" w kształcie prostokątnych skrzyń kamiennych, we wnętrzu których składano popielnice zawierające spalone szczątki ludzkie. Wyposażenie grobów stanowiły ozdoby, narzędzia, przybory toaletoweJ a także broń. Innym typem grobów (czasami współwystępującym z grobami skrzynkowymi), ale najbardziej powszechnym w okresie lateńskim, są tzw. groby podkloszowe, gdzie popielnicę ze szczątkami zmarłych, przykrytą misą pełniącą rolę pokrywki, przykrywano dodatkowo dużym glinianym naczyniem odwróconym do góry dnem. Spośród dwu cmentarzysk z tego czasu oba zostały znalezione w Starołęce Małej. O pierwszym z nich (stan. 4) niewiele wiadomo, gdyż zostało znalezione w 1860 rokuJ a wiemy o nim z notatki ks. Hunsbergera z Głuszyny. Na drugie (stan. 8) natrafiono przypadkowo w 1921 roku na terenie ówczesnej fabryki mydła Regera. Wykopano wówczas gliniany klosz, pod którym stała popielnica wypełniona kośćmi i nakryta misą (ryc. 6/ 7). Znalezisko datowane jest na wczesny okres lateński. Po 275 r. p.n.e. kultura pomorska przekształca się w kulturę przeworską.

Ludność kultury przeworskiej mieszkała w osadach, w naziemnych domach o ścianach zbudowanych z drewnianych słupów lub w półziemiankach, czyli domach częściowo zagłębionych w ziemi. Podstawą gospodarki były uprawa roli i hodowla. Wytapiano żelazo w dymarkach. Kwitł też handel. Charakterystycznym ornamentem na naczyniach był meander. Z żelaza wykonywano m.in. broń - miecze, oszczepy zakończone żelaznymi grotami/ a także tarcze z metalowymi imaczami (uchwytami) okute szczytami, czyli umbami. Zmarłych palono na stosie wraz z darami - naczyniami glinianymi/ częściami stroju oraz metalowymi narzędziami i bronią. Szczątki chowano na cmentarzyskach, najczęściej w grobach jamowych bez żadnej osłony. Rzadziej spotyka się groby, gdzie spalone szczątki wsypywano do glinianych popielnic i całość obsypywano resztkami stosu. Jak się wydaje, w Wielkopolsce kultura przeworska na przełomie er czasowo zanika i powraca dopiero u schyłku następnego okresu pradziejów - okresu wpływów rzymskich. Do Wielkopolski przenika też w tym czasie tzw. kultura jastorfska, która wykształciła się m.in. na terenie Jutlandii, północnych Niemiec,południowej Skandynawii i Pomorzu we wczesnej epoce żelaza i trwała aż do przełomu er. W rejonie Starołęki odnotowano aż 53 stanowiska z okresu późnolateńskiego bądź wpływów rzymskich. Nie zarejestrowano natomiast ani jednego stanowiska kultury wielbarskiej, która rozprzestrzeniała się w Wielkopolsce przez kilka stuleci w okresie wpływów rzymskich. Możliwe, że wynika to jedynie z obecnego stanu badań. Na okres wyłącznie późnolateński datujemy dwie osady. Pierwszą z nich, łączoną z kulturą przeworską, znaleziono w 1915 roku w czasie badań powierzchniowych w Starołęce Małej (stan. 6) przy ówczesnym moście pontonowym przez Wartę, na gruncie cegielni Markowicza/Markiewicza. Odkryto tam ułamki naczyń/ polepę i kości zwierzęce. Osadę w Krzesinach (stan. 30)/ leżącą nad Spławką, odsłonięto w czasie wykopalisk "autostradowychII. Zarejestrowano sześć ziemianek, 29 jam, jamę ze spalenizną, ognisko dymarskie i piec. Na osadzie obok materiałów kultury przeworskiej wystąpiły elementy kultury jastorfskiej. Datuje się ją na czas od 2. połowy III do połowy I wieku p.n.e. 16 . Dwa inne osiedla istniały zarówno w okresie późnolateńskim, jaki wpływów rzymskich. Oba zostały zbadane w czasie wykopalisk "autostradowychII. Pierwsze z nich (Spławie, stan. 4) w pierwszej fazie (lateńskiej) było mieszanką elementów kultury przeworskiej i kultury jastorfskiej. Liczyło aż 17 ziemianek, trzy budynki naziemneJ 25 jam, poza tym odkryto doły po słupach i paleniska. Z ciekawszych ruchomości wymienić można osełki, fragmenty czterech łyżek, fragmenty dwóch okładzin z poroża i kości, szydło, fragment glinianego przęślika, część noża żelaznego i fragment zapinki brązowej. Osiedle funkcjonowało między połową III a połową I wieku p.n.e. 17 . Druga faza osadnictwa (kultura przeworska) przypadła na 2. połowę III - początek V wieku n.e., a więc

Ryc. 5. Skarb z Czapur (wg informacji odkrywców spoczywał w naczyniu, tak jak to jest widoczne na fotografii). Ze zb. Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, fot. :r Namiota.

J armila Kaczmarek

Ryc. 6. Popielnica nakryta misą (pierwotnie nakryta była kloszem), znalezisko ze Starołęki (fabryka Regera).

Ze zb. Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, fot. :r Silskajuż na okres wędrówek ludów, co jest znaleziskiem rzadkim w tej części Polski. Były tam 22 ziemianki, kilka budynków naziemnych, jamy gospodarczeJ paleniska/ piec, jamy po słupach i kamienne umocnienie nadbrzeża. Do naj ciekawszych ruchomości należą fragmenty zapinki, okucie końca pasa, ceramika siwa toczona na kole, kilka noży żelaznych, osełki, oprawka z poroża, przęśliki i ciężarki tkackie 18 . Równie duża była druga osada położona w Krzesinach (stan. 33). W starszej fazie była osiedlem z przewagą elementów kultury jastorfskiej nad elementami kultury przeworskiej. Zarejestrowano 15 ziemianek, bruk kamienny/ cztery paleniska, piec, 106 jam po słupach. Zaobserwowano regularny układ zabudowań tworzących rodzaj "ulicówek". Większość tych obiektów była datowana na okres późnolateński, a jedynie kilka na schyłek okresu wpływów rzymskich. Na tym samym stanowisku natrafiono na jedyne znane w tym rejonie cmentarzysko, nieco młodsze od osady. W badanej części znaleziono pięć grobów jamowych ze spalenizną, odrobiną kości ludzkich, ułamkami naczyń i mocno zniszczony przedmiot żelazny Luźno w warstwie lub na hałdach leżały inwentarze ze zniszczonych grobów: noże, fragment zapinki, okucie wiadra i sprzączka 19 . Z młodszej fazy (schyłek II wieku n.e.) na osadzie znaleziono cztery chaty i dwie ziemianki, jamy po słupach i jamy ze spalenizną. Z ciekawszych ruchomości odkryto sprzączkę żelazną i fragment importowanego naczynia z brązu 20 . Na okres wpływów rzymskich (kulturę przeworską) datować można też trzy osady w Spławiu, Pierwsza (stan. 1) znana jest jedynie z badań powierzchnio

Ryc. 7. Klosz pierwotnie nakrywający popielnicę, znalezisko ze Starołęki (fabryka Regera).

Ze zb. Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, fot. :r Silska.

wych. Druga (stan. 2) rozpoznana została w czasie nadzorów 21 ; odsłonięto wówczas jamy, paleniska, obiekt mieszkalny, studnię i bruk kamienny o powierzchni ok. 120 m 2 . Do ciekawszych ruchomości należy tzw. ceramika siwa wykonana na kole garncarskim będąca szczytem osiągnięć ówczesnego rzemiosła. Trzecia osada (Spławie, stan. 3) została mocno zniszczona. Znaleziono jedynie pozostałości półziemianki i jamę. Datować ją można na schyłek II wieku n.e. U schyłku starożytności dotknął Wielkopolskę kryzys gospodarczy i demograficzny. Jego rezultaty widoczne są także w początkach wczesnego średniowiecza/ gdy krystalizuje się osadnictwo słowiańskie. Między 500 a 800 rokiem n.e. ma ono charakter wyspowy - nieliczne i małe osady występują w znacznym oddaleniu. W Wielkopolsce osiedla zakładano najczęściej na terenach piaszczystych nad brzegami wód i po drewnianych domostwach najczęściej nawet ślad nie pozostał, co najwyżej parę skorup z potłuczonych garnków. Ludność zajmowała się głównie rolnictwem, hodowlą i połowem ryb. Zmarłych palono na stosie, ale miejsca pochówków są trudno uchwytne archeologicznie. W miarę wzrostu liczby ludności sąsiadujące ze sobą rody tworzyły opola, które stały się podstawą krystalizacji plemion. W południowej części Poznania znaleziska archeologiczne datowane na wczesne fazy wczesnego średniowiecza są nieliczne. Na 72 stanowiska datowane na wczesne średniowiecze 23 nie mają dokładniejszej chronologii 22 , zaś na fazę plemienną przypadają zaledwie trzy; znaleziono na nich wyłącznie nie

J armila Kaczmarekliczne ułamki naczyń. Na VI-VII wiek datowane są materiały ze Starołęki Małej (stan. 3)/ Minikowa (stan. 6) i Spławia (stan. 4).

W IX wiekuJ a więc u schyłku okresu plemiennego i w początkach formowania się zalążka państwa Piastów, osady składały się z naziemnych lub zagłębionych w ziemi drewnianych budynków mieszkalnych o różnej konstrukcji ścian zaopatrzonych wewnątrz w paleniska. Były też budynki gospodarcze. Taką osadę z IX wieku odkryto w czasie badań "autostradowych" w Spławiu (stan. 4). Zarejestrowano sześć jam (jedną z paleniskiem)23. Podobnie datowane lub nieco młodsze są osady w Spławiu (stan. 7) i Krzesinkach (stan. 33). Pierwsza nie była jednak badana wykopaliskowo, a druga została zniszczona przed wyprzedzającymi badaniami "autostradowymi" i zarejestrowano jedynie palenisko. W średniowieczu, zarówno w fazach plemiennych, jak i piastowskich, budowano grodziska. Szesnastowieczne źródła wymieniają las w Spławiu ciągnący się ku Tulcom "silva dicta Grodzisko" (Spławie, stan. 9). Na podstawie tej wzmianki i notatki właściciela SpławiaJ hr. Mycielskiego, w okresie międzywojennym grodziska szukali badacze Jan Dylik i Władysław Kowalenko, a także konserwator Zygmunt Zakrzewski. Poszukiwania nie dały rezultatu i do dziś nie wiadomo, czy grodzisko takie rzeczywiście w Spławiu było i jaką ewentualnie miałoby chronologię - plemienną czy piastowską. W początkach X wieku po umocnieniu się na obszarze między Gnieznem a Poznaniem Piastowie zaczęli rozszerzać swoje terytorium, przyłączając inne tereny Wielkopolski, a potem dalsze regiony. Zdobyte grody plemienne niszczono/ a okoliczną ludność przesiedlano do centrum Wielkopolski. W ten sposób między 950 a 1050 rokiem powstało tu wiele osad na terenach wcześniej słabo lub w ogóle niezasiedlonych. Podstawą gospodarki było rolnictwo i hodowla/ przy dużym udziale rybołówstwa, rozwinęło się też rzemiosło i handel. Przyjęcie chrześcijaństwa przyniosło nowe obyczaje pogrzebowe - tworzone są cmentarze, na których chowa się zmarłych niespalonych. Powstają budowle sakralne/ kamienne lub drewniane. Między połową X a połową XI wieku powstają osady w Starołęce Wielkiej (stan. 9) i Spławiu (stan. 8). 16 innych stanowisk na tym obszarze datowanych jest nieco szerzej - na czas między połową X a połową XII wieku. W wielu miejscach znaleziono jedynie nieliczne ułamki naczyń i trudno określić charakter osadnictwa na nich. Liczniejszy materiał ceramiczny znaleziony na stanowisku w Głuszynie (stan. 17) wskazuje na istnienie w tym miejscu osady. Najciekawszym stanowiskiem było stan. 2 w Garaszewie, które znajduje się w miejscu, w którym na mapie z 1795 roku zaznaczono dawną wieś kapitulną Garaszewo znaną w źródłach od 1400 rokuJ a przeniesioną w inne miejsce w XIX wieku. Jak się wydaje, początek wsi można przesunąć na czas między 2. połową X a połową XII wieku. W czasie badań powierzchniowych zostało potwierdzone także osadnictwo późniejsze. Niestety, miejsce to znalazło się na trasie autostrady, ale nie zostało zakwalifikowane do wyprzedzających badań ratowniczych. W ten sposób zaprzepaszczono jedyną okazję zbadania średniowiecznej i nowożytnej wsi będącej dalszym zapleczem Poznania i niezniszczonej przez budowę murowanych kamienic.

W czasie rozdrobnienia dzielnicowego osadnictwo między Wartą i Michałówką zmienia si ę 24. Część dawnych osad zanika i między 2. połową XII a 1. połową XIII wieku pojawia się 15 nowych punktów osadniczych. Są wśród nich osady, które istnieją do dziś. Taką osadą jest np. wieś Starołęka Wielka (stan. 13) znana w źródłach od 1253 roku. Funkcjonowała ona aż po nowożytność, nieznacznie tylko przesuwając się na teren wyżej położony, a dalej od Warty. Kolejne osiedle w Starołęce Wielkiej (stan.1) datować można na czas między połową XII a początkiem XIV wieku. Osadą, która trwa na tym samym miejscu od chwili powstania ok. XII-XIII wieku aż do dziś, jest Minikowo (stan. 3). Lokowano je w widłach Starynki i nienazwanego strumienia. Dalej od rzeczki w 1982 roku natrafiono na ślady cmentarzyska szkieletowego, jedynego tego rodzaju dotychczas odkrytego na tym terenie. W wykopie gazowym o szerokości 0/25 m, na głębokości 0/8-1 m znajdowały się kości przynajmniej dwóch osób. Groby nie miały wyposażenia. Z położenia osady wczesnośredniowiecznej i cmentarzyska da się wnioskować, że może to być cmentarzysko wczesnośredniowieczneJ nie można jednak wykluczyć nowożytnej metryki szkieletów, gdyż w Minikowie w czasach nowożytnych istniała kaplica pw. św. Ksawerego z cmentarzem przykościelnym. Według informacji tamtejszej mieszkanki, L. Leszkiewicz, na sąsiednich działkach w czasie kopania fundamentów często napotykano ludzkie kości. Archeologa przy tym nie było, znaleziska nikomu nie zgłoszono. W Głuszynie (stan. 1) wieś założono ok. początku XIII wieku. Wkrótce na osi wsi zbudowano kościół pw. św. Jakuba (znany w źródłach od 1296 roku) i wieś pozostała w tym samym miejscu do dzisiaj. W niewielkiej odległości, na południowy wschód od wsi znajdowało się kolejne osiedle z tego samego czasu (Głuszyna, stan. 10)/ zapewne z właściwą wsią ściśle związane.

W Spławiu osada z 1. połowy XIII wieku (stan. 2) znajdowała się w innym miejscu niż zabudowania dzisiejszej wsi. W 1995 roku natrafiono na skraj tej osady - kilka jam i paleniska. Do osad przeniesionych należą też Krzesiny, które w obecnym miejscu (stan. 19) lokowane było dopiero w XIX wieku. Średniowieczna wieś znajdować się mogła albo na południe od Spławki (Krzesiny, stan. 13)/ wówczas powstałaby między połową XII a połową XIII wiekuJ albo na północnym brzegu Krzesinki (stan. 10)/ wtedy jej początek należałoby datować na 2. połowę XIII wieku. Krzesinki (stan. 36)/ znane od 1225 rokuJ powstały na północnym brzegu Krzesinki między połową XII a połową XIII wieku i trwają w tym miejscu do dzisiaj. Nad tym samym strumieniem, ale dalej na wschód, i w tym samym czasie znajdowała się też kolejna osada (Krzesiny, stan. 23). Od połowy XIII wieku rejon Staro łęki wszedł w orbitę oddziaływań nowo założonego miasta Poznania jako częściowo podległy jego jurysdykcji sądowej, częściowo jako własność kapituły poznańskiej; wreszcie Poznań był najbliższym dużym miastem, gdzie warto było pojechać na jarmark czy wziąć udział w uroczystościach kościelnych. W południowej części Poznania przybywa nowych osad, inne ulegają przemieszczeniu. Między połową XIII a połową XIV wieku nad Wartą powstaje średniowieczna osada w Starołęce Małej (stan. 3)/ choć na swoje późniejsze miejsce przeniesie się dopiero w XV wieku. Podobnie datowa

J armila Kaczmarek

ne osiedle powstaje w Czapurach (stan. 1) na dawnej pracowni krzemieniarskiej. W Spławiu powstaje owalnica z dwoma pasami zabudowań i łąkami, rowem oraz młynem w środku wsi, kościołem pw. św. Andrzeja i cmentarzem na osi (stan. 40-42). Osada ta węższym końcem przylega do istniejącej tam drogi. Materiały archeologiczne z południowej części Poznania wniosły wiele nowych elementów do poznania przeszłości Wielkopolski. Cenne były zarówno niektóre znaleziska przypadkoweJ które światli odkrywcy przekazali archeologom/ jak i dawne badania, dzięki którym Starołęka weszła do światowej literatury archeologicznej. Również badania autostradowe są niezwykle cenne i mają szansę zaistnieć w europejskiej literaturze fachowej.

PRZYPISY:

1 Katalog stanowisk archeologicznych odkrytych na obszarze Poznania, w którym szczegółowo opisano każde stanowisko, zamieszczony jest w pracy J. Kaczmarek, Archeologia miasta Poznania, Poznań 2008. Z tej publikacji zaczęrpnięto te wiadomości, do których nie ma osobnego przypisu. Już po opublikowaniu katalogu ukazały się drukiem materiały z badań wyprzedzającyc!ł na trasie autostrady, które w sposób istotny uzupełniły dotychczasową wiedzę. Por.: Zródła archeologiczne do studiów nad pradziejami i wczesnym średniowieczem dorzecza środkowej Warty, red. H. Machajewski, R. Pietrzak, Poznań 2008, tamże artykuły: B. Banach, J. Kabacińskiego i I. Sobkowiak-Tabaki, 'I Kasprowicza, A. Krzyszowskiego, H. Machajewskiego i R. Pietrzaka.

2 M. Kobusiewicz, Ludy łowiecko-zbierackie północno-zachodniej Polski, Poznań 1999, s. 8.

3 r Bob!owski, J. Kaczmarek, Pradzieje Puszczykowa, Puszczykowo 2004, ss. 32,34.

4 Zob. Zródła archeologiczne do studiów..., s. 17-24.

5 M. Kobusiewicz, op. cit., ss. 49,59.

6 Tamże, s. 118.

7 Tamże, s. 111-112.

8 Por. Źródła archeologiczne do studiów..., s. 15-29.

9 Tamże, s. 31-40.

10 Tamże, s. 39.

11 Tamże, s. 39.

12 Tamże, ss. 93, 104-106.

13 Tamże, s. 121.

14 Tamże, s. 129.

15 Tamże, s. 149.

16 Tamże, ss. 153, 164-165.

17 Tamże, ss. 299,305-308.

18 Tamże, s. 376-378.

19 Tamże, ss. 225, 230-233.

20 Tamże, s. 353-355.

21 Badania r Wawrzyniaka.

22 Są to materiały mało charakterystyczne, często zniszczone, trudne do datowania, albo też typowe dla wielu faz. 23 Por. Zródła archeologiczne do studiów..., s. 439-441.

24 Na temat przemian osadnictwa średniowiecznego por. J. Kaczmarek, Między grodem a miastem. Przemiany osadnicze na terenie aglomeracji poznańskiej w X-XIII w., [w:] Civitas Posnaniensis, Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, red. Z. Kurnatowska, 'I Jurek, Poznań 2005, s. 43-58.