OKUPACJA II
Kronika Miasta Poznania 2009 Nr3; Okupacja 2
Czas czytania: ok. 38 min.STRUKTURY KONSPIRACYJNE POLSKIEGO PAŃSTWA PODZIEMNEGO W POZNANIU (1939-1945)1
ALEKSANDRA PIETROWICZ
Warunki działalności konspiracyjnej2
Wśród aspektów systemu okupacyjnego wprowadzonego w Okręgu Rzeszy Kraj Wart y/ które miały bezpośredni lub pośredni wpływ na możliwości działania na tym terenie organizacji konspiracyjnych, przede wszystkim wymienić trzeba politykę eksterminacji, której ofiarą padły zwłaszcza osoby uznane przez okupanta za należące do elit społeczeństwa polskiego. Ich fizyczne unicestwienie miało spowodować degradację reszty ludności do roli bezwolnej siły roboczej i jednocześnie zapobiec powstawaniu organizacji niepodległościowych. Poważnym ciosem dla działalności podziemnej była akcja wysiedlania i przesiedlania ludności. W jej wyniku zerwaniu uległy więzi rodzinneJ sąsiedzkieJ przyjacielskie i organizacyjne. Dotkliwa była także wywózka na roboty do Rzeszy ogołacająca teren z osób młodych i sprawnych fizycznie. Na miejsce wysiedlonych i wywiezionych osadzano tzw. Niemców etnicznych z krajów nadbałtyckich oraz terenów Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Spowodowało to daleko idące zmiany w składzie narodowościowym ludności. W kwietniu 1944 roku już ponad 30% ludności Poznania stanowili Niemcy.
O skuteczności systemu okupacyjnego decydował też aparat urzędniczy, zwłaszcza tajna policja państwowa (gestapo). Już w 1940 roku w służbach i instytucjach używanych do akcji przeciw Polakom skupionych było na terenie Kraju Warty ponad 200 tys. funkcjonariuszy. Były to siły pozwalające na daleko idące kontrolowanie Polaków oraz coraz skuteczniejsze przeciwdziałanie ich poczynaniom. Obowiązek obserwowania ludności polskiej spoczywał zresztą na wszystkich Niemcach, zaś członkowie NSDAP przechodzili specjalne szkolenie w zakresie służby bezpieczeństwa. Gestapo, korzystające także z pomocy konfidentów, potrafiło przeniknąć głęboko do społeczeństwa polskiego. W tych
Aleksandra Pietrowicz
warunkach prowadzenie działalności konspiracyjnej wymagało nie tylko odwagi/ ale także inteligencji, przebiegłości i umiejętności maskowania się. Praca w podziemiu była tak niebezpieczna, że kto działał aktywnieJ zwłaszcza na stanowisku dowódczym, wcześniej czy później padał ofiarą aresztowań. Straty były niewspółmiernie wysokie i nie do powetowania. Znacznym utrudnieniem dla działalności konspiracyjnej były warunki, w jakich mieszkali Polacy, przesiedleni do najgorszych mieszkań, w których panowało przeludnienie. Na możliwości działań konspiracyjnych wpływ miały też liczneJ wprowadzone przez okupanta w stosunku do Polaków zakazy i szykany, np. rekwizycja radioodbiorników, zakaz korzystania z telefonów, opuszczania miejscowości bez pisemnego zezwolenia oraz korzystania z samochodów i części pociągów, tzw. godzina policyjna czy ostra kontrola korespondencji. Likwidacji uległy wszelkie polskie instytucje i organizacje, nawet charytatywneJ szkolnictwo, prasa, zamarło życie kulturalne i sportowe. Organizacje konspiracyjne nie miały więc możliwości wykorzystywania dla swoich celów jakichkolwiek legalnych polskich ośrodków. Jednocześnie nastąpiła konfiskata majątku państwa polskiego, polskich i żydowskich instytucji i organizacji oraz znacznej części mienia prywatnego. Kolejnym utrudnieniem był surowo egzekwowany obowiązek pracy dla wszystkich Polaków w wieku ponad 12 lat. Czas pracy wydłużał się w miarę trwania wojny i od 1943 roku wynosił nierzadko 80 godzin tygodniowo. Eksploatacja przez nadmierną pracę przy niewystarczającym wyżywieniu (ok. 50% normy żywieniowej dla osoby pracującej), ograniczonej pomocy medycznej i społecznej oraz fatalnych nieraz warunkach higienicznych bytowania powodowały postępującą degradację biologiczną ludności, zwiększały zachorowalność i śmiertelność. To także były czynniki pośrednio wpływające na możliwości działania organizacji podziemnych. Trudno wreszcie przecenić wpływ, jaki wywierało na społeczeństwo wprowadzone na tym terenie ustawodawstwo sądow, zwłaszcza obowiązujące od 1942 roku specjalne prawo karne dla Polaków i Zydów ferujące wysokie kary, w tym karę śmierci, nawet za drobne wykroczenia. Ważnym czynnikiem określającym warunki pracy konspiracyjnej na terenie Kraju Warty było bardzo ścisłe oddzielenie tego obszaru od Generalnego Gubernatorstwa (gdzie znajdowały się kierownictwa różnych struktur Polskiego Państwa Podziemnego). Granica była bardzo dobrze strzeżona. Utrudniało to utrzymywanie stałej łączności, przerzut poczty konspiracyjnej i osób, nie mówiąc już o podziemnych wydawnictwach czy środkach walki. Omawiając czynniki determinujące możliwości prowadzenia działalności konspiracyjnej w Kraju Wart y/ nie można pominąć faktu szybkiego wycofania na wschód jednostek regularnej armii polskiej, za którymi podążyło wielu ochotników szukających przydziałów wojskowych. Część z nich nie powróciła już do Wielkopolski. Niemało żołnierzy i oficerów Armii "Poznań ll znalazło się w niemieckich i sowieckich obozach jenieckich. Brak przeszkolonych kadr wojskowych był od początku poważnym problemem konspiracji wielkopolskiej.
Ryc. 1. Marian Winiewicz "Doktor", organizator TPOW, członek Komitetu ZWZ (1940), stracony 18 III 1941 r. w Berlinie, fot. J. Korczak, Konspiratorzy i zdrada, Poznań 2000
Ryc. 2. Leon Kmiotek "Pomian" , założyciel WOw, naczelny dowódca WOZZ, stracony 15 VII 1942 r. we Wrocławiu, fot. J. Łochyński, Wojskowa Organizacja Ziem Zachodnich 1939-1942
Mozaika organizacji konspiracyjnych 3 Początki działalności konspiracyjnej na terenie Poznania łączyły się ze spontaniczną/ oddolną aktywnością członków środowisk kombatanckich (zwłaszcza powstańców wielkopolskich), wojskowych, współpracowników wojennej Rady Miejskiej, ocalałych z aresztowań działaczy społecznych i politycznych oraz młodzieży, szczególnie harcerskiej. Ze względu na przebieg działań wojennych oraz na represyjne od początku działania okupanta stosunkowo niewielką rolę odegrały przedwojenne przygotowania, zwłaszcza prowadzone przez odpowiednie struktury DOK VII4. Powstające już od września 1939 roku liczneJ acz niewielkie grupy w zasadzie do 1942 roku wchłonięte zostały przez większe struktury regionalne lub terenowe struktury organizacji ogólnopolskich bądź zostały rozbite aresztowaniami.
Pierwsze inicjatywy Prawdopodobnie najwcześniejszą strukturą konspiracyjną w Poznaniu była organizacja utworzona przez Janusza Pyszkowskiego na bazie grupy harcerzy i junaków PW która w pierwszych dniach września opuściła Poznań, szukając
Aleksandra Pietrowicz
Ryc. 3. Leon Komorski "Niemira" , współtwórca WO, zmarł 16 V 1942 r. w więzieniu w Rawiczu, fot. J. Łochyński, Wojskowa Organizacja Ziem Zachodnich 1939-1942
Ryc. 4. Lech Nowacki "OrzeIski" , założyciel POZ, szef wywiadu WOZZ, inspektor rejonowy ZWZ-AK w Poznaniu, rozstrzelany 17 II 1944 r. w okolicach Poznania, fot. ze zb. Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowychprzydziału wojskowego. Po powrocie do Poznania młodzi ludzie zaczęli nawi ązywać ze sobą kontakty konspiracyjne. Jednak do końca października gestapo całkowicie rozbiło organizację. Kilku jej członków zostało rozstrzelanych jesienią 1939 roku w nieznanym miejscu 5 . Strukturą wywodzącą się z tworzonej przed wojną przez DOK VII Tajnej Organizacji Konspiracyjnej odcinek Poznań-Śródmieście była Tajna Polska Organizacja Wojskowa (TPOW) utworzona 27 września 1939 r. w Poznaniu w mieszkaniu przy ul. Półwiejskiej 15. Na jej czele stanął Marian Winiewicz "Doktor II. Członkowie organizacji gromadzili i magazynowali środki walki oraz tworzyli grupy bojoweJ które miały prowadzić działalność sabotażowo-dywersyjną. W kwietniu 1940 roku doszło do dekonspiracji TPOW i jej rozbicia 6 .
Ze środowiska przedwojennego Związku Strzeleckiego wywodziła się utworzona w listopadzie 1939 roku na Łazarzu organizacja, która używała nazwy ,,5 KNp lI , tłumaczonej jako 5. Komenda Naczelna Poznań lub 5. Komitet Niesienia Pomocy. Nawiązywano do tradycji POW Wśród założycieli byli m.in. Antoni Gołąbek i ppor. rez. Władysław Jankowski. Prowadzono przede wszyst
kim działalność informacyjno-propagandową, wydając pismo "ŚwitII. Organizacja została rozbita aresztowaniami wiosną 1942 roku. Gestapo ujęło wtedy ok. 100 jej członków. W tym czasie ,,5 KNp lI był już scalony z ZWZ/ tworząc zawiązek Wojskowej Służby Ochrony Powstania 7 .
W kręgu Wojskowej Organizacji Ziem Zachodnich 11 października 1939 r. została utworzona Wielkopolska Organizacja Wojskowa (WOW)8 wzorowana na POW zaboru pruskiego. Na jej czele stanął powstaniec wielkopolski kpt. Leon Kmiotek "DołęgalI . System organizacyjny oparto na dziesiątkach i plutonach. Organizacja skupiała żołnierzy zawodowych i rezerwy oraz młodzież przeszkoloną przed wojną w ramach Przysposobienia Wojskowego. Pod koniec 1939 roku do WOW weszła utworzona przez Janusza Pawlaka z młodzieży gimnazjalnej organizacja o nazwie Młodzieżowe Wojsko Ochotnicze. Na terenie Poznania działały cztery grupy dzielnicowe: Jeżyce (dowódca Kazimierz Staśkiewicz), Łazarz (Marian Brzeziński), Śródmieście (Julian Bojarski) i Wilda (ppor. Alfred Frankowski). Oprócz tego
Ryc. 5. Kirył Sosnowski "Konrad", twórca organizacji "Ojczyzna", szef Wydziału Łączności z Zagranicą GDR dla ziem wcielonych do Rzeszy, p.o. szefa sztabu Komendy Okręgu Poznańskiego ZWZ, więzień obozu w Stutthofie, więzień bezpieki, fot. ze zb. autorki
Ryc. 6. Antoni Wolniewicz, przywódca NOB, stracony w Berlinie- Ploetsensee 20 III 1942 r., fot. ze zb. R. Sierchuły
Aleksandra Pietrowicz
Ryc. 7. Stefan Chojnacki, komendant miasta Poznania NOB, stracony w Berlinie-Ploetsensee 20 III 1942 r., fot. ze zb. autorki
Ryc. 8. Albin Smolanowicz "Mewa", komendant Obwodu NOB Górczyn, po aresztowaniu popełnił samobójstwo 12 III 1941 r. w Domu Zołnierza w Poznaniu, fot. ze zb. autorkipowstało pięć terenowych kierownictw dzielnicowych (Gniezno, Leszno, Szubin, Środa Wlkp. i Toruń). Celem organizacji było przygotowanie powstania zbrojnego. Prowadzono też działalność propagandową, wydając pismo "CzuwajmylI oraz druki ulotne. Część z nich adresowana była do żołnierzy niemieckich i osiedlanych na terenie Poznania Niemców etnicznych. Do zadań organizacji należało także zbieranie informacji o nieprzyjacielu i o polityce okupanta. W końcu 1939 roku organizacja liczyła ok. 300 członków. WOW była jedną z inicjatorek konsolidowania organizacji konspiracyjnych działających na terenie Poznania. W 2. połowie października z inicjatywy ppor. rez. Stanisława Węcłasia "WarszawskiegolI utworzone zostało Wojsko Ochotnicze (lub Polskie Wojsko Ochotnicze)9, którego komendantem został wydalony przed wojną z korpusu oficerskiego b. kpt. Leon Komorski "Szeligall . Celem tej organizacji, której członkami mieli być oficerowie i podoficerowie WB było przygotowanie struktur sztabowych dla przyszłego powstania zbrojnego. Prowadzono działalność informacyjno-propagandową (pismo "Polonia PoznańskaII) oraz wywiadowczą. Struktura organizacyjna opierała się na systemie piątek wpisanych w plan miasta (dziel
Ryc. 9. Henryk Gos "Edward", organizator grup dywersyjnych NOW w Poznaniu, fot. ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu
Ryc. 10. Włodzimierz Stepczyński "Stypa", członek OW ZJ, kierownik siatki wywiadowczej w Poznaniu, stracony 27 I 1943 r. w więzieniu Brandenburg! Havel-Garden, fot. ze zb. R. Sierchułynice Jeżyce, Łazarz, Śródmieście, Wilda). Główne lokale konspiracyjne mieściły się przy ulicach Rybaki i Kwiatowej. 15 października 1939 r. w mieszkaniu sierż. Stanisława Ziółkowskiego przy ul. Skrytej 15 zawiązała się Wielkopolska Organizacja Zbrojna (WOZ)lO. Na jej czele stanął por. Bolesław Rejer "SkwaraII. Utworzono trzy sekcje: wywiadowczą/ łączności i sanitarną. Terytorialnie organizacja objęła Łazarz i Górczyn. Prowadzono przede wszystkim działalność sabotażową, wywiadowczą, informacyjno-propagandową/ charytatywną oraz szkolenie wojskowe i sanitarne. W 1. połowie grudnia 1939 roku WOZ połączyła się z WO. Komendantem połączonych organizacji został kpt. Komorski. Wiosną 1940 roku liczyły one ok. 100 członków. W 2. połowie października 1939 roku powstała Poznańska Organizacja Zbrojna (POZ)l1/ na której czele stanęli ppor. rez. Edmund Horowski "WidmosIl (komendant organizacji) i ppor. Lech Nowacki "Orzeł ll (komendant miasta Poznania). Główny lokal sztabowy mieścił się w mieszkaniu Horowskiego przy ul. Szymańskiego. Członkowie organizacji rekrutowali się z oficerów i podoficerów WB a także spośród młodzieży poznańskiej, zwłaszcza członków 26. PDH
Aleksandra Pietrowiczz os. Warszawskiego. Struktura organizacyjna oparta była na systemie piątek. Terytorialnie wyodrębniono pięć dzielnic: Jeżyce, Łazarz, Winiary, Wildę oraz Śródmieście z os. Warszawskim. Celem POZ było organizowanie pomocy socjalnej dla ludności Poznania, działalność propagandowo-informacyjna, wywiadowcza oraz tworzenie grup zbrojnych przygotowujących wybuch powstania powszechnego. Wydawano pismo "Pobudkall . Na bazie WOW WO i POZ na początku kwietnia 1940 roku utworzona została Wojskowa Organizacja Ziem Zachodnich (WOZZ)12. Na jej czele stanął dotychczasowy dowódca WOW kpt. Leon Kmiotek, funkcję adiutanta pełnił Aleksander Kubski. W sztabie znaleźli się m.in. por. Stefan NapieraIski "Jacyna ll / ppor. Edmund Horowski, por. Edmund Wawer "Gert ll / por. Lech Nowacki "Orzelski ll , por. Donat Bilski "ŁunalI / por. Stanisław Węcłaś "WarszawskiII / Roman Kwiatkowski i ks. Henryk Szklarek "Mrówkall . Ważnym lokalem sztabowym było mieszkanie kpt. Kmiotka przy ul. Św. Marcin. Strukturę organizacji oparto na systemie dziesiątek złożonych z trzech trójek i tzw. dziesiątkowego. Terytorialnie WOZZ dzieliła się na okręgi: miasto Poznań oraz pięć okręgów terenowych. Okręgi z kolei podzielone były na rejony i grupy bojowe. Dowódcy okręgowi musieli posiadać stopień oficerski. Na terenie Poznania wyodrębniono pięć rejonów: I Łazarsko-Górczyński (por. Leon N owaczkiewicz "GrubasII) / II J eżyce (por. Leon Kozłowski "Mikmosll), III Śródmieście (por. Mieczysław Kozłowski "MieczII) IV Winiarsko-Sołacki (st. sierż. Walenty Nowak "Waldyll), V Wilda (ppor. Leon Prus "PiskorzII). Celem organizacji była walka z okupantem i odbudowanie państwa polskiego w granicach przesuniętych w kierunku zachodnim i obejmujących "ziemie piastowskieII. Prowadzano działalność sabotażowo-dywersyjną, informacyjno-propagandową oraz wywiadowczą. Podejmowano też akcję propagandy dywersyjnej wśród zamieszkałych w Poznaniu Niemców. Starano się rozbudowywać szeregi organizacji, włączając wiele grup młodzieży, zwłaszcza spośród uczniów gimnazjów im. K. Marcinkowskiego, A. Mickiewicza, św. Jana Kantego i św. Marii Magdaleny, a także członków Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej. Organizowano dla tej młodzieży szkolenie wojskowe. W wyniku kilku fal aresztowań, trwających od kwietnia do jesieni 1940 rokuJ w rękach gestapo znalazło się ponad 400 członków WOZZ/ z których większość zginęła w niemieckich więzieniach i obozach koncentracyjnych. Tylko nielicznym udało się zbiec na teren Generalnego Gubernatorstwa, gdzie kontynuowali działalność konspiracyjną w ramach tamtejszych organizacji.
Organizacje obozu narodowego Przedwojenna Wielkopolska była domeną obozu narodowego. Wywodziło się z niego kilka poważnych struktur konspiracyjnych o ambicjach organizacyjnych wykraczających poza okupowaną Wielkopolskę. Na przełomie września i października 1939 roku powstała w Poznaniu organizacja "OjczyznaII. Jej patronem został ks. infułat Józef Prądzyński, a organizatorami byli Kirył Sosnowski "Konrad ll i Witold Grott "AdamII. Organizacja miała od początku charakter kadrowy. Skupiono się na tworzeniu siatki łączności (w tym zagranicznej) oraz działalności informacyjno-dokumentacyjnej
Ryc. 11. Tomasz Pacyński "Wiślak" , szef VI oddziału (oświatowo-wychowawczego) Okręgu X NSZ (Poznań), fot. ze zb. IPN
Ryc. 12. Jan Wojkiewicz "Jacek Pogoda", szef Okręgowego Kierownictwa Ruchu Ludowego w Poznaniu, komendant X Okręgu BCh, przedstawiciel SL w PSB zmarł w Forcie VII 18 I 1942 r., fot. ze zb. R. Sierchuły
(pismo "Polska ll , ulotki, także w języku niemieckim), samopomocowej i tajnym nauczaniu. Akces do "Ojczyznyll zgłosiły też grupy młodzieży, zwłaszcza harcerze 16. PDH. W grudniu 1939 roku nawiązano bezpośrednią łączność z rządem gen. Sikorskiego we Francji, a na początku następnego roku organizacja zaczęła tworzyć swoje struktury na terenie GG. "OjczyznalI odegrała ważną rolę w tworzeniu zarówno cywilnych, jak i wojskowych struktur Polskiego Państwa Podziemnego na terenie Wielkopolski. Poważnym ciosem dla organizacji były aresztowania czołowych jej działaczy w 2. połowie 1941 i na początku 1942 roku. Kierownictwo ocalałych struktur objął wtedy Jan Czapiewski. Nadal największy wysiłek wkładano w działalność opiekuńczą, wspomaganie prowadzenia tajnej oświat y/ pracę informacyjną powiązaną ze strukturami Sekcji Zachodniej Delegatury Rządu na Kraj oraz w pomoc w organizowaniu i utrzymaniu struktur tajnej, państwowej administracji cywilnej13. Już we wrześniu 1939 roku działacze poznańskiego Stronnictwa Narodowego powołali konspiracyjny Zarząd Okręgowy SN14. Po okresie przygotowań i nawiązywania pozrywanych kontaktów, 16 listopada 1939 r. w mieszkaniu przy ul. Krętej 6 (obecnie Nowowiejskiego) utworzono Narodową Organizację
Aleksandra Pietrowicz
Bojową, która do 1941 roku była największą organizacją konspiracyjną w Wielkopolsce. Komendantem NOB został Antoni Wolniewicz "Znicz ll / a w skład sztabu wchodzili m.in. ppor. rez. Chojnacki, kpt. rez. Antoni Popiela, Bolesław Koteras, Józef Przybyła, Józefat Sikorski, Jerzy Kurpisz, Marian i Mścisław Frankowscy, mec. Hieronim Szybowicz i ks. Julian Mirochna. W grudniu 1939 roku nawiązano kontakt z konspiracyjnym kierownictwem SN w Warszawie oraz z dowództwem powstającej Organizacji Wojskowej SN (późniejsza Narodowa Organizacja Wojskowa), uzyskując akceptację prowadzonych działań oraz mandat na koordynowanie pracy konspiracyjnych struktur SN na terenie ziem wcielonych do Rzeszy. W kierownictwie organizacji wyodrębniono pion wojskowy oraz pion cywilno-polityczny. Doradcą komendanta w sprawach politycznych był dr Piotrowski, a w sprawach wojskowych mjr Jan Tomasz Stengert. Celem była walka o wyzwolenie kraju oraz organizowanie samoobrony społeczeństwa. Terytorialnie podzielono NOB na okręgi, rejony (trzy-pięć powiatów oraz miasto Poznań) oraz powiaty. Na obszarze Wielkopolski utworzono 11 rejonów. Komendantem Rejonu Nr 1 (Poznań-miasto) był por. rez. Stefan Chojnacki "GromII. Podporządkowano mu także Rejon Nr 11 (Poznań-powiat). Rejon
Ryc. 13. Antoni Halfar "Żbik", komendant Okręgu VIII PN (Wielkopolska) , stracony w Żabikowie w styczniu 1945 r., fot. ze zb. Instytutu Zachodniego
Ryc. 14. Damian Hancyk, organizator Harcerstwa Polskiego na terenie Poznania, stracony w Poznaniu 20 IX 1941 r., fot. ze zb. Komendy Chorągwi Wielkopolskiej ZHP
nr 1 podzielony był na dzielnice, które z kolei dzieliły się na rewiry. Komendantem dzielnicy Śródmieście I był ppor. rez. Marian Szymański "Gryfll, Śródmieście II - Roman Paradysz, Wilda - Tadeusz Chudziński, Chwaliszewo - Marian Jachimski, Jeżyce - Józef Warczak, Dębiec - Józef Mroskowiak, Łazarz - Bronisław Szwarz, Górczyn - Albin Smolanowicz, Sołacz - Józef Jaśkowiak, Osiedle Warsza'Yskie - Jan Pioterek, Starołęka - Tadeusz Majewicz, Winiary - Józef Remlein, Zabikowo - Antoni Latanowicz. Jako osobne struktury wydzielono Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego (komendant Kazimierz Walczak), Dyrekcję Kolejową (Edmund Obrembski) i Zakłady "StomilII (Stefan Tritt). Powiat poznański został podzielony na dwie części: Poznań-Wschód (komendant Henryk Petermann) i Poznań-Zachód (komendant Mieczysław Frankowski)15. Najważniejsze adresy organizacyjne NOB na terenie Poznania to: ul. Wielkie Garbary 47 (mieszkanie Klary Auch, w którym niezameldowany mieszkał Wolniewicz), ul. Mostowa 5 (lokal sztabowy NOB), ul. Bosa 57 (zabudowania ogrodnictwa Smolanowicza, magazyn NOB), ul. Dąbrowskiego 69 (mieszkanie Warczaka, tajna drukarnia), ul. Dąbrowskiego 115 (komórka legalizacyjna), plebania kościoła Zmartwychwstańców (punkt nasłuchów radiowych), ul. Dolna Wilda 28 (mieszkanie Teofili Boguckiej, lokal kontaktowy, magazyn organizacji i tajna drukarnia), ul. Kopczyńskiego 64 (mieszkanie Stefana Królewskiego, tajna drukarnia i punkt rozdzielczy prasy), ul. Marszałka Focha 175 (centralny punkt kolportażu), ul. Chwaliszewo 6/7 (mieszkanie Wacława Gnacego, skrytka Wydziału Finansowego), ul. Mokra 12 (mieszkanie Tekli Koteras, archiwum NOB, magazynek druków legalizacyjnych)16.
W ramach NOB działała duża grupa młodzieży poznańskiej, w tym uczniowie Gimnazjum im. Paderewskiego kierowani przez Lecha Masłowskiego. Uczestniczyli oni w kolportowaniu "Polski Narodowejll, a także prowadzili akcję nękającą wobec osiedlających się w Poznaniu Niemców. Z grupą tą związani byli chłopcy z Oratorium Salezjańskiego straceni w Dreźnie w 1942 rokuJ a beatyfikowani przez papieża Jana Pawła II w 1999 roku 17 . Dużą wagę przykładano do pracy informacyjno-propagandowej (pisma "Polska Narodowall i "Naród w WalceII). Organizacja prowadziła także działalność sabotażową, m.in. na terenie Wojskowych Zakładów Umundurowania oraz na kolei. Dla celów legalizacyjnych zdobywano formularze dowodów osobistych i książeczki pracy. By zapewnić sobie samowystarczalność finansową, emitowano bony i obligacje. Według danych gestapo w końcu 1940 roku organizacja dysponowała sumą 30 tys. marek. Liczebność NOB na terenie Kraju Warty według raportu poznańskiego gestapo miała dochodzić do 30 tys. członków, z tego ponad 4 tys. w Poznaniu. Organizacja posiadająca tak masowy, jak na warunki panujące w okupowanej Wielkopolsce, charakter i rozwijająca szeroką działalność szybko znalazła się w kręgu zainteresowania niemieckiej tajnej policji. Ponurą rolę odegrali tu konfidenci. 5 grudnia 1940 r. rozpoczęły się masowe aresztowania członków NOB. Do marca 1941 roku w rękach gestapo znalazło się prawie 870 działaczy tej organizacji, w tym całe kierownictwo. Odbudowy organizacji podjął się Albin Smolanowicz "MewalI (aresztowany wiosną 1941 roku), a następnie zespół z Hieronimem Szybowiczem, Franciszkiem Smolarkiem,
Aleksandra Pietrowicz
Ryc. 15. Irena Tarnowska "Ewa Nowicka", komendantka Pogotowia Wojennego harcerek Chorągwi Wielkopolskiej (1940-44), współpracowniczka Komendy Okręgu Poznańskiego ZWZ-AK, ODR i Kuratorium Wojennego, więźniarka niemieckich obozów koncentracyjnych, fot. ze zb. Archiwum Komisji Historycznej ZHP
Ryc. 16. Ks. inf. Józef Prądzyński, patron organizacji "Ojczyzna", mąż zaufania Rządu RP w Wielkopolsce, organizator GDR dla ziem wcielonych do Rzeszy i PSP w Poznaniu, zamordowany w Dachau w czerwcu 1942 r., fot. ze zb. autorki
Włodzimierzem Krzyżankiewiczem i Edmundem Wasikowskim na czele. Kolejna fala aresztowań jesienią 1941 roku położyła kres istnieniu NOB. Szacuje się, że zginęło ponad tysiąc konspiratorów. Część ocalałych z pogromu komórek NOB włączyła się w struktury ZWZ lub zasiliła tworzoną od połowy 1941 roku Narodową Organizację Wojskową.
Inicjatywę odbudowy w Wielkopolsce organizacji wojskowej związanej ze Stronnictwem Narodowym podjęto w 2. połowie 1941 roku. Komendantem Okręgu Poznańskiego Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW)18 obejmującego cały teren Kraju Warty został ppor. rez. Marian Kwiatkowski "Konrad ll rezydujący głównie w Łodzi. W 1943 roku liczebność Okręgu Poznańskiego NOW miała sięgać 10 tys. członków, z czego ok. 3 tys. na terenie Wielkopolski. Szczególny nacisk położono na tworzenie struktur organizacyjnych i zapewnienie sprawnej łączności konspiracyjnej. W Poznaniu rozbudowano przede wszystkim siatkę wywiadowczą prowadzącą dość rozległą pracę w zakresie wywiadu wojskowego, społeczno-gospodarczego, politycznego oraz kontrwywiadu.
Ryc. 17. Franciszek Firlik "Orliński", komendant Chorągwi Wielkopolskiej Szarych Szeregów (1940-41), szef Wydziału V sztabu Okręgu Poznańskiego ZWZ, po aresztowaniu przez gestapo popełnił samobójstwo, fot. ze zb. autorki
Ryc. 18. Jan Skrzyp czak "Ilski", komendant Chorągwi Wlkp. Szarych Szeregów (1941-43), członek sztabu Okręgu Poznańskiego AK, zamordowany przypuszczalnie w KL Gross-Rosen w lutym 1944 r., fot. ze zb. Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowych
Kierował nią ppor. rez. Stanisław Sierszyński "WojciechII. Jednym z najbliższych współpracowników Kwiatkowskiego na terenie Poznania był ppor. rez. Henryk Gos "Edward ll organizujący grupy dywersyjne (Straż Porządkową) oraz legalizację. Był on jednym z inicjatorów scalenia poznańskiego NOW z AK. Decyzja o scaleniu z AK wywołała w końcu 1942 roku rozłam w szeregach Okręgu Poznańskiego NOW z którego część członków przeszła do struktur Narodowych Sił Zbrojnych. Na terenie Poznania proces scaleniowy został sfinalizowany we wrześniu 1943 roku. Jednak w tym samym czasie nastąpiło uderzenie gestapo w struktury NOW i AK. W "kotlelI przy ul Wielkiej 13 gestapo aresztowało od 8 do 13 września przypuszczalnie aż 30 oficerów, w tym komendanta miasta Poznania 19 . Próby kontynuowania akcji scaleniowej zostały udaremnione przez dalsze aresztowania zarówno w szeregach NOW jak i AK. Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy (ZJ) utworzona przez działaczy przedwojennego Obozu Narodowo-Radykalnego nie rozwinęła w pełni swojej siatki organizacyjnej na terenie Wielkopolski, choć w ramach powołanego
Aleksandra Pietrowicz
w październiku 1941 roku Inspektoratu Ziem Zachodnich z siedzibą w Warszawie miał być zorganizowany Okręg Poznański 20 . Faktycznie na tym terenie tworzono przede wszystkim struktury wywiadowczeJ komórki propagandowe oraz zręby innych komórek. Ośrodek wywiadowczy w Poznaniu, kierowany przez Włodzimierza Stepczyńskiego "Stypa ll / powstał w grudniu 1940 roku. Podlegało mu kilka placówek, wśród których najważniejsze zlokalizowane były na terenie Zakładów H. Cegielskiego (w czasie okupacji Deutsche Waffen-und Munitionsfabriken - DWM, gdzie działał m.in. Leon Mucha), w poznańskim węźle kolejowym, w zakładach Siemensa (Jarosław Marzyński) oraz w firmie fotograficznej Foto-Stewner (m.in. Marceli Gonia). Trwające od grudnia 1941 roku do grudnia 1942 roku aresztowania doprowadziły do rozbicia struktur ZJ w Poznaniu i w Wielkopolsce. Okręg X Poznański Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ)21 organizowany był jesienią 1942 roku w oparciu o Podokręg Kaliski NOW W lutym 1944 roku struktury terytorialne NSZ miały istnieć w 27 powiatach, w tym poznańskim. Komendantem Okręgu był kpt. Władysław Rutkowski "Włodzimierz ll , a następnie płk "Stefan WiniarskiII (NN). Powiatem poznańskim dowodził prawdopodob
Ryc. 19. Adolf hr. Bniński "Białoń", Główny Delega t Rządu RP dla ziem polskich wcielonych do Rzeszy, rozstrzelany prawdopodobnie w okolicach Poznania 7/8 VII 1942 r., fot. ze zb. Instytutu Zachodniego
Ryc. 20. Leon Mikołajczak, p.o. Głównego Delegata Rządu RP dla ziem polskich wcielonych do Rzeszy, pierwszy Okręgowy Delegat Rządu w województwie poznańskim, zamordowany w Forcie VII w Poznaniu 26 I 1942 r., fot. ze zb. autorkinie kpt. "Zbigniew Nowyll (NN). Na terenie Poznania działał członek sztabu Tomasz Pacyński "Wiślak ll odpowiedzialny za pracę informacyjno-propagandową. Działalność organizacji skupiała się przede wszystkim na tworzeniu struktur organizacyjnych, zapewnieniu sprawnej łączności między nimi, a także na prowadzeniu akcji wywiadowczej i informacyjno-propagandowej. Po rozłamie w NSZ wiosną 1944 roku Okręg Poznański opowiedział się za scaleniem z AK i podporządkował się Komendzie NSZ-AK. Ze względu na rozbicie w tym okresie sztabu Okręgu Poznańskiego AK struktury NSZ w Wielkopolsce prowadziły pracę samodzielnieJ używając także nazwy NSZ-AK. Komendantem Okręgu był mjr Jan Poray-Wybranowski "RadoszlI.
Inne większe organizacje konspiracyjne W kwietniu 1940 roku zawiązało się wielkopolskie kierownictwo konspiracyjne ruchu ludowego 22 . W ciągu pierwszego roku działania powołano 19 kierownictw powiatowych. Konspiracja ruchu ludowego miała charakter kadrowy, a struktury polityczne zwykle pokrywały się z wojskowymi. Jesienią 1940 roku utworzony został Okręg Poznański (X) Batalionów Chłopskich (BCh). Liczebność BCh w czerwcu 1944 roku wynosiła ok. 630 członków, w tym kilku oficerów. Prowadzono przede wszystkim działalność samopomocową, a także informacyjno-propagandową. Na czele konspiracyjnego Zarządu Okręgowego SL w Wielkopolsce stanął Jan Wojkiewicz "Jacek Pogoda ll , jednocześnie komendant Okręgu X BCh. Po jego aresztowaniu we wrześniu 1939 roku obie te funkcje przejął Tadeusz Nowak "GromadaII. Konspiracyjne SL współpracowało z Główną Delegaturą Rządu RP dla ziem wcielonych do Rzeszy (GDR), było też reprezentowane w Porozumieniu Stronnictw Politycznych w Poznaniu. W początkowym okresie (1940-41) wielkopolskie BCh współpracowały blisko z ZWZ. Ze względu na pełnione w strukturach państwa podziemnego funkcje Jan Wojkiewicz miał swoją główną kwaterę w Poznaniu (ul. Głogowska 71/ następnie Knapowskiego 10). Tam też został aresztowany 9 września 1941 r.
Na terenie Poznania nie powstały formalne struktury konspiracyjne związane z dużymi, przedwojennymi partiami politycznymi - Polską Partią Socjalistyczną czy Stronnictwem Pracy. Jesienią 1939 roku pracę konspiracyjną podjęli niektórzy działacze chadeccy. W Poznaniu za przedstawiciela SP uznawano początkowo Adama Poszwińskiego, a od jesieni 1940 roku Stefana Brzezińskiego. Po aresztowaniu Poszwińskiego i ucieczce Brzezińskiego do GG pozostali na tym terenie nieliczni działacze SP (Wojciech Mueller i Franciszek Witkowski) współpracowali z konspiracyjnym ruchem ludowym 23 . Wśród działających na terenie Wielkopolski regionalnych struktur organizacji ogólnopolskich wymienić należy Polskę Niepodległą (PN)24. Jej początki sięgają wiosny 1940 roku i wiążą się z tworzeniem przez por. rez. Antoniego Soldenhoffa "KozłowskiegolI na terenie DWM komórek wywiadowczych i sabotażowo-dywersyjnych. Otrzymały one nazwę "Ambulans ll i zostały podporządkowane Ekspozyturze Wywiadu Ofensywnego KG AK o kryptonimie "Lombard ll , a w zakresie działalności sabotażowo-dywersyjnej - organizacji PN. Okręg Poznański PN (Okręg VIII) formalnie powstał 1 kwietnia 1943 r.
Aleksandra Pietrowicz
Od początku działał jako siatka autonomiczna Okręgu Poznańskiego AK. Na czele komendy Okręgu Poznańskiego PN stanął kpr. Witold Halfar "Zbik ll . Obwodem w Poznaniu dowodził ppor. Bolesław Zieliński "IwarII. Organizacja, licząca kilkuset członków, specjalizowała się w działalności wywiadowczej, zwłaszcza w wywiadzie wojskowym i przemysłowym. Prowadziła także pracę informacyjno-propagandową oraz szkolenie sanitarne. Znane jest zbrojne starcie członków PN z patrolem policji niemieckiej w Poznaniu 10 marca 1944 r. Okręg VIII PN oraz siatka wywiadowcza "Ambulans ll zostały rozbite w wyniku aresztowań trwających od marca do lipca 1944 roku. Spośród organizacji regionalnych posiadających kierownictwo poza Poznaniem/ ale tworzących komórki na terenie miasta, wymienić należy przede wszystkim Tajną Organizację Narodową (TON)25 utworzoną w Gnieźnie przez grupę byłych powstańców wielkopolskich oraz oficerów i podoficerów WE Początki jej sięgają października 1939 roku. Komendantem TON był kpt. Maksymilian Sikorski, a komórką poznańską kierował ppor. Witold Walter "WitalisIl . Główny lokal konspiracyjny w Poznaniu mieścił się przy ul. Umińskiego 25/ w mieszkaniu szefa łączności konspiracyjnej ppor. c.w. Władysława Wojciechowskiego. W połowie 1940 roku organizacja, mająca charakter wojskowo-polityczny/ liczyła ok. 200 członków. Wydawała własne pismo "CzuwamyII. Jesienią 1941 roku jej działalność zamarła na skutek fali aresztowań. Część ocalałych członków znalazła się w szeregach ZWZ-AK.
Konspiracyjne harcerstwo Wśród pierwszych powstających spontanicznie na terenie Poznania organizacji konspiracyjnych były też grupy o charakterze ściśle harcerskim. Część z nich włączyła się z czasem w nurt ogólnopolskiej konspiracji harcerskiej. Grupy harcerzy, które nawiązały kontakty z powstającym na terenie Warszawy Harcerstwem Polskim, wywodziły się głównie z 16. PDH (zespół Lecha Masłowskiego), 17. PDH (zespół Andrzeja Otmianowskiego) oraz z Hufca Jeżyce (komendant HP w Poznaniu hm. Leon Świętkowiak i jego zastępca phm. Damian Hancyk). Strukturę organizacji oparto na systemie trójkowym. Nawiązano kontakty z konspiracyjnymi środowiskami Hufca Śródka (phm. Kazimierz Mielcarek) oraz Hufca Winiary (HR Teodor Łagoda). Prowadzono działalność informacyjno-propagandową (gazetka "Zerwiemy pęta ll / mały sabotaż, propaganda dywersyjna wśród Niemców), opiekuńczą (w tym organizowanie pomocy dla Polaków znajdujących się w obozie wysiedleńczym przy ul. Głównej oraz dla przebywających na terenie Poznania jeńców alianckich) i wywiadowczą. Ściśle współdziałano z NOB. Organizacja została rozbita aresztowaniami wiosną 1940 roku 26 . Początki tworzenia konspiracyjnych struktur Szarych Szeregów 27 na terenie Poznania sięgają jesieni 1939 roku. Komendantami Chorągwi Wielkopolskiej byli kolejno: hm. Roman Łyczywek "Mateusz ll , hm. Józef Wiza "Siwy Sępll/ hm. Franciszek Firlik "Orliński ll / hm. Jan Skrzypczak "Ilski ll i hm. Sylwester Woźniak "WłodekII. Zespoły harcerskie prowadziły pracę wychowawczą, tajne nauczanie, akcję pomocy społecznej, dokumentowały zbrodnie okupanta, or
Ryc. 21. Leon Jędrowski "Gajewski", działacz SN, Okręgowy Delegat Rządu w Wielkopolsce (1943-45), fot. ze zb. autorki
Ryc. 22. Stefan Piotrowski "Weterynarz", członek kierownictwa NOB, przedstawiciel SN w PSB stracony 20 III 1942 r.
w Berlinie-Ploetzensee, fot. ze zb. autorkiganizowały podziemne życie kulturalneJ sportoweJ tajną prasę i propagandę (w tym akcję propagandy dywersyjnej wśród Niemców). Blisko współpracowano z ZWZ-AK (zwłaszcza w działalności wywiadowczej, sabotażowej, szkoleniu wojskowym i sanitarnym) oraz z komórkami tajnej administracji cywilnej. Poznańskimi Szarymi Szeregami kierowali HR Józef Śmigaj, a od wiosny 1941 roku prawdopodobnie phm. Ryszard Nieborak "Płomyk ll , współorganizator harcerskich formacji bojowych działających w ramach "KedywulI AK. Na terenie miasta zorganizowano dwa hufce, z których jeden skupiać miał młodzież starszoharcerską, a drugi gimnazjalną. Po dość masowym, spontanicznym budowaniu struktur organizacyjnych i późniejszych aresztowaniach starano się nadać organizacji charakter kadrowy. Autonomiczną, konspiracyjną strukturą harcerską działającą na terenie Poznania było Akademickie Koło Harcerskie im. Heliodora Święcickiego 28 . Skupiło ono kilkudziesięciu członków, tworząc także zespoły młodzieżoweJ którymi kierowała Aleksandra Bielerzewska. Działalność konspiracyjną podjęły wielkopolskie harcerki, które kontynuowały rozpoczętą jeszcze przed wojną akcję Pogotowia Harcerek (wojenne kryptonimy: Organizacja Harcerek, Związek Koniczyn i Bądź Gotów). Na te
Aleksandra Pietrowiczrenie Chorągwi Wielkopolskiej funkcję komendantki pełniła niemal przez cały okres okupacji hm. Irena Tarnowska "Ewa Nowicka ll (aresztowana 18 lutego 1944 r.). Kierowała ona także bezpośrednio pracą konspiracyjną na terenie Poznania. Podejmowano działalność opiekuńczą (w tym także pomoc dla jeńców polskich w stalagach i oflagach), kulturalną, wychowawczą, prowadzono tajne nauczanie, organizowano szkolenie instruktorskie oraz w zakresie służby łączności i pomocniczej służby wojskowej, a przede wszystkim sanitarne. Na terenie Poznania kierowała nimi przedwojenna dyrektorka Szkoły Pielęgniarek w Poznaniu Maria Jędrzejewska. Bliska była współpraca ze strukturami tajnej administracji cywilnej, zwłaszcza w zakresie tajnej oświaty oraz pomocy społecznej/ oraz z ZWZ-AK (m.in. Wojskowa Służba Kobiet). W 1943 roku organizacja skupiała w 10 środowiskach ok. 40 instruktorek i 200 harcerek 29 .
Struktury cywilne Polskiego Państwa Podziemnego Główna Delegatura Rządu dla ziem wcielonych do III Rzeszy (GDR)30 Początki kształtowania się struktur tajnej państwowej administracji cywilnej wiązać wypada z inicjatywą osób współpracujących z Radą Miejską Poznania oraz z Cyrylem Ratajskim. Byli wśród nich: ks. Józef Prądzyński, Adam Poszwińskif Adolf Bniński i mjr Stefan Łukowicz. Jeszcze przed wkroczeniem Niemców zorganizowano na terenie miasta kilka punktów nasłuchu radiowego. Dlatego informacja o powołaniu we Francji 30 września 1939 r. rządu gen. Władysława Sikorskiego była w Poznaniu od razu znana. Najważniejszą rolę w nawiązaniu bezpośredniego kontaktu z odbudowywanymi na emigracji władzami państwowymi odegrała organizacja "OjczyznalI . Pierwsza kurierka zagraniczna tej organizacji dotarła do Francji już na początku grudnia 1939 roku. Fakt ten miał brzemienne skutki dla losów konspiracji poznańskiej, tak cywilnej, jak i wojskowej. W lutym 1940 roku patron "Ojczyznyll ks. Prądzyński został mianowany mężem zaufania rządu na ziemiach wcielonych do Rzeszy, otrzymując mandat na zorganizowanie regionalnego porozumienia stronnictw politycznych oraz na wytypowanie kandydatów na Głównego Delegata Rządu dla tego terenu. 3 maja 1940 r. urząd Głównego Delegata objął Adolf hr. Bniński 31 . Formalnego zatwierdzenia kandydata dokonało Porozumienie Stronnictw Politycznych w lipcu 1940 roku. Organem zapewniającym Głównemu Delegatowi sprawne wykonywanie jego obowiązków było Biuro utworzone na bazie organizacji "OjczyznaII. Kierownikiem Biura został Edward Piszcz "HubertlI . Do jego najbliższych współpracowników należeli: Stanisław Smoczkiewicz "Walerian ll / Kirył Sosnowski, Czesław Kiełczewski, Antoni Horst, Bożena Osmólska, Witold Ewert-Krzemieniewski, Tadeusz Strojny, Adam Poszwiński, Juliusz Kolipiński. Wydziałem Rolnictwa kierował przedstawiciel SLo Przy GDR działało Kierownictwo Walki Cywilnej z Franciszkiem Unrugiem na czele, przekazane z czasem do sztabu Okręgu Poznańskiego ZWZ-AK.
GDR w Poznaniu podlegało pięć delegatur okręgowych: Poznańska, Pomorska/ Śląska, dla Okręgów Łódzkiego i Ciechanowskiego. Utworzono także agendy w Warszawie: Biuro (zwane później Zachodnim) oraz Studium Zachodnie.
W Poznaniu skupiała się przede wszystkim działalność informacyjno-dokumentacyjna i opracowywano raporty sytuacyjne dla rządu, a także dla władz Państwa Podziemnego na terenie GG/ z którymi utrzymywano stałą łączność kurierską. Ze stolicy Wielkopolski płynęły wskazówki i fundusze na coraz szerzej prowadzoną akcję opieki społecznej i tajnej oświaty. Tu także utworzono pracujące dla potrzeb Głównej Delegatury komórki legalizacyjneJ szyfrująceJ fotograficzneJ archiwum. Ważnym, ale dostępnym tylko dla nielicznych osób lokalem, było mieszkanie Bnińskiego przy ul. Szewskiej. Narady z udziałem Głównego Delegata, kierownika Biura Delegatury oraz przedstawicieli stronnictw polityznych często odbywały się w mieszkaniu Strojnych w kamienicy na rogu Zupańskiego i Wierzbięcic. Komórka fotograficzna i mikrofilmowa mieściła się przy ul. Garbary 5. GDR w Poznaniu i jej Biuro zostały rozbite w wyniku kilku fal aresztowań w 2. połowie 1941 i 1. połowie 1941 roku. 26 lub 28 lipca aresztowany został Bniński. Porozumienie Stronnictw Politycznych w sierpniu 1941 roku wyłoniło jego następcę w osobie Leona Mikołajczaka (SP)/ którego zastępcą został Włodzimierz Krzyżankiewicz (SN). Jednak już w listopadzie w ręce gestapo wpadł Krzyżankiewicz, a w grudniu Mikołajczak. Wobec rozbicia Biura Delegata Głów
Ryc. 23. Tadeusz Nowak, po aresztowaniu Wojkiewicza szef Okręgowego Kierownictwa Ruchu Ludowego w Poznaniu, komendant X Okręgu BCh, przedstawiciel SL w PSB fot. ze zb. R. Sierchuły
Ryc. 24. Rudolf Ostrihansky "Ludwik", komendant Okręgu Poznańskiego ZWZ (1940-41), następnie Okręgu Pomorskiego ZWZ-AK (1942), więzień obozów koncentracyjnych, fot. ze zb. IPN
Aleksandra Pietrowicz
Ryc. 25. Henryk Kowalówka "Zrąb", komendant Okręgu Śląskiego ZWZ-AK (1941-42), komendant Okręgu Poznańskiego AK (1942-44), rozstrzelany w Żabikowie 2 VI 1944 r., fot. ze zb. L. Miśka
Ryc. 26. Jan Kamiński "Franek", mjr, szef sztabu oraz szef Wydziału BiP i Wydziału V sztabu Okręgu Poznańskiego AK, rozstrzelany w Zabikowie 2 VI 1944 r., fot. ze zb. IPN
nego dla ziem wcielonych do Rzeszy Delegat Główny na obszar GG Cyryl Ratajskif działając w zgodzie z udzielonymi mu przez premiera pełnomocnictwami, podjął decyzję o przejęciu kierownictwa na ziemiach wcielonych do Rzeszy32. Główna Delegatura Rządu RP dla tego obszaru przestała istnieć. Na terenie Poznania ocalały komórki zajmujące się tajną oświatą i opieką społeczną (dr Józef Krzyżaniak) .
Okręgowa Delegatura Rządu (ODR) 33 Odbudowę struktur administracji cywilnej na terenie Wielkopolski podjęło Biuro Zachodnie włączone do Delegatury Rządu na Kraj. W latach 1942-43 przyjeżdżał do Wielkopolski emisariusz Biura Edward Serwański "Mietek ll , wiążąc na nowo rozbite aresztowaniami struktury. Powołał on przedstawicieli tajnej administracji państwowej w 15 miejscowościach. Na terenie Poznania funkcję tę pełnił Jan Czapiewski. Główne lokale konspiracyjne emisariusza w Poznaniu mieściły się przy ul. Wawrzyniaka 3 i ul. Kolejowej 55. Tajna administracja cywilna korzystała też z lokali przy ulicach: Poznańskiej (mieszkanie Kolipińskich), Św. Marcin (mieszkanie Schmidtów) i Ratajczaka (klinika dr Heidera). W poło
Ryc. 27. Stefan Łukowicz "Pomer", współorganizator ZWZ w Okręgu Poznańskim, szef IR Poznań-Miasto, rozstrzelany prawdopodobnie w okolicach Poznania 7/8 VII 1942 r., fot. ze zb. IPN
Ryc. 28. Wawrzyniec Mazany "Krueger", szef IR Poznań-Wschód, rozstrzelany prawdopodobnie w okolicach Poznania 7/8 VII 1942 r., fot. ze zb. Instytutu Zachodniegowie 1942 roku utworzono Kuratorium Wojenne dla Wielkopolski. W Poznaniu reprezentowała je Bożena Osmólska współpracująca ze środowiskiem harcerskim skupionym wokół Ireny Tarnowskiej i Adama Plucińskiego. Rok później powołano w Warszawie Okręgowego Kierownika Oświaty i Kultury, którego przedstawicielem na terenie Poznania został Stefan Wierzbanowski. Inicjatywę odbudowy struktur państwowych podjęli także wielkopolscy ludowcy/ powołując w 2. połowie 1942 roku Okręgową Delegaturę Rządu z Marcinem Poprawą "KonarskimIl jako delegatem. W Biurze Delegatury działali ludowcy: Michał Jagła, Stanisław Zbierski, Czesław Cyplik i Tadeusz Nowak, chadecy Wojciech Mueller i Witold Gmurowski oraz związany z PPS Wojciechowski. Inicjatywa ta nie została jednak zatwierdzona przez Delegata Rządu na Kraj. W 1943 roku funkcję Delegata Okręgowego objął Stefan Rowiński "Erykll, członek "Ojczyznyll mieszkający w Ostrowie Wielkopolskim. 15 października 1943 r. zastąpił go działacz SN Leon Jędrowski "Gajewski ll , który stale urzędował w Warszawie, gdyż mimo wysiłków nie udało się zalegalizować jego pobytu w Wielkopolsce. W styczniu 1944 roku Jędrowski spędził w Poznaniu ok. 10 dni,
Aleksandra Pietrowicz
Ryc. 29. Sylwester Pniewski "Buerger" , oficer NOW, szef IR Poznań AK, stracony w Żabikowie 19 VII 1944 r., fot. ze zb. Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowych
Ryc. 30. Czesław Surma "Blondas", szef WKZO (1940-41), aresztowany w 1943 r., zginął prawdopodobnie w tym samym roku, fot. ze zb. Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowych
prowadząc rozmowy z ludowcami. W ich wyniku Marcin Poprawa został zatwierdzony na stanowisko zastępcy Delegata. Faktycznie jednak nie udało się zespolić struktur odtworzonych przez emisariusza Biura Zachodniego z komórkami Delegatury utworzonej przez ludowców. Przedstawicielem delegata Jędrowskiego na terenie Poznania był Jan Czapiewski. Struktury ODR w woj. poznańskim nie ujawniły się wobec wkraczających oddziałów sowieckich.
Porozumienie Stronnictw Politycznych w Poznaniu (PSP)34 W lipcu 1940 roku ukonstytuowało się Porozumienie Stronnictw Politycznych w Poznaniu złożone z przedstawicieli trzech naj silniej szych przed wojną na tym terenie partii politycznych: Stronnictwa Narodowego (dr Stefan Piotrowski/ następnie mec. Włodzimierz Krzyżankiewicz), Stronnictwa Ludowego (Jan Wojkiewicz, następnie Tadeusz Nowak) i Stronnictwa Pracy (Adam Poszwińskif a od jesieni 1940 roku - Stefan Brzeziński). Organizację "OjczyznalI reprezentował w PSP ks. inf. Prądzyński. Funkcję przewodniczącego pełnili kolejno Wojkiewicz i Nowak. Zebrania tego lokalnego parlamentu odbywały się często z udziałem Głównego Delegata. PSP zostało rozbite przez gestapo jesienią
1941 roku. Z pogromu ocaleli tylko Brzeziński, który zdołał uciec do Warszawy, oraz Nowak. Nie powiodły się podejmowane przez wielkopolskich ludowców wspieranych przez działaczy SP próby odtworzenia tego ciała.
Siły zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego (Związek Walki Zbrojnej - Armia Krajowa) Mimo docierania na teren Wielkopolski emisariuszy powołanej 27 września 1939 r. w Warszawie Służby Zwycięstwu Polski (zastąpionej decyzją rządu na emigracji w listopadzie 1939 roku przez Związek Walki Zbrojnej), nie doszło do utworzenia jej trwałych struktur na tym terenie. Podstawowe znaczenie dla zorganizowania sieci ZWZ w Wielkopolsce miał wspomniany już fakt nawiązania przez "Ojczyznęll bezpośredniego kontaktu z rządem. Jej działacze otrzymali na początku lutego 1940 roku zadanie skoordynowania działań różnych ugrupowań o charakterze wojskowym oraz utworzenia sztabu okręgu poznańskiego Związku Walki Zbrojnej35. W marcu 1940 roku powołany został w Poznaniu tzw. Komitet ZWZ złożony z przedstawicieli pięciu organizacji konspiracyjnych: "Ojczyznyll (Sosnowski), NOB (Wolniewicz), POZ (por. Nowacki), TPOW (por. rez. Tadeusz Bączkowski) i przypuszczalnie WOW (inż. Zbigniew Czarnecki). 5 czerwca 1940 r. funkcję komendanta Okręgu Poznańskiego ZWZ objął płk Rudolf Ostrihansky "AureliuszlI . Szefem sztabu Okręgu został por. rez. Sosnowski "Sępiński ll / a po jego wysiedleniu do GG - ppłk Łukowicz "PomerlI . Członkami sztabu byli także: por. rez. Stefan Adam Schmidt "Zabrzeski ll (Wydział Organizacyjny), por. rez. Franciszek Firlik "Orliński ll (Wywiad i Łączność), sierż. Antoni Gołąbek (Informacja i Propaganda) i Franciszek Unrug "Dąb ll ("UprawaII). W tym czasie istniał już w Poznaniu Związek OdwetuJ którym dowodził por. Czesław Surma "Korzeniowski ll / a następnie por. Zenon Pluciński "HaIskiII . Wiosną 1940 roku powstał pion produkcji środków walki sabotażowo-dywersyjnej kierowany przez dra Franciszka Witaszka "WartęII. Powstająca siatka terenowa ZWZ miała charakter kadrowy. Inspektorat Rejonowy Poznań-Miasto 36 podzielony był na osiem obwodów. Kierowali nim kolejno mjr/ppłk Łukowicz "Pomer ll / ppłk Jan Namysł "JanIl i kpt. Adam Zaworski. Dowódcami obwodów byli: por. Jan Gibas (Śródmieście Północne), por. Zygmunt Kantorczyk (Śródmieście Południowe), por. Franciszek Smolarek (Chwaliszewo), kpt. Marian Lindner (Wilda), por. Lucjan Obarski (Dębiec), kpt. Edmund Rychlicki (Jeżyce), NN (Sołacz) i por. Feliks Jankowski (Łazarz).
W styczniu 1941 roku utworzony został Inspektorat Rejonowy PoznańWschód ("Przemysł Prawyll)/ którym dowodzili kolejno kpt. Wawrzyniec Mazany "Krueger ll i ppor. Aleksy Kwaśny "Lepll. Inspektorat dzielił się na cztery obwody: Poznań-powiat (dowódca por. Stanisław Różycki) oraz Śrem, Środa Wielkopolska i Września. Od wiosny 1941 roku trwały prace organizacyjne nad powołaniem Inspektoratu Rejonowego Poznań-Zachód ("Przemysł LewyII). Nie zostały one sfinalizowane z powodu ciągle trwających aresztowań. W tym okresie głównymi zadaniami ZWZ było tworzenie siatki organizacyjnej i zapewnienie sprawnej łączności między strukturami Okręgu/ GDR w Poznaniu
Aleksandra Pietrowicz
oraz Komendą Główną w Warszawie. Utworzono podstawowe komórki techniczne: legalizacji (por. Jerzy Kamiński "Ścibor ll ), szyfrów i mikrofilmów. Prowadzono działalność wywiadowczą, informacyjno-propagandową, a także sabotażowo-dywersyjną. Najgłośniejszą akcją na terenie Poznania była akcja "Bollwerk ll . Z 20 na 21 lutego 1942 r. żołnierze Oddziału Dywersji Bojowej pod dowództwem sierż. Michała Garczyka "KubylI podpalili magazyny portu rzecznego, w których znajdował się sprzęt i zaopatrzenie dla frontu wschodniego. Straty zostały ocenione przez Niemców na 1 mln marek. Mniej znane są próby zamachu na namiestnika Kraju Warty Greisera 37 . Aresztowania zapoczątkowane w nocy z 8 na 9 września 1941 r. doprowadziły do rozbicia struktur ZWZ na terenie Poznania. Szacuje się, że do końca tego roku ofiarą aresztowań padło przynajmniej 470 członków ZWZ/ w tym niemal wszyscy inspektorzy rejonowi i komendanci obwodów. Gestapo uderzyło także w sztab Okręgu. Pułkownik Ostrihansky zdołał zbiec na teren GG/ pozostawiając tymczasowo komendę w rękach por. Tadeusza Janowskiego "WojnaraII. Po inspekcji dokonanej przez dowódcę Obszaru Zachodniego ZWZ płka Tadeusza Komorowskiego "KorczakalI w Ostrowie Wielkopolskim komendantem Okręgu został dotychczasowy szef Inspektoratu Rejonowego Ostrów Wielkopolski mjr Wacław Kotecki "WawrzynII. Był to faktycznie początek przenoszenia części agend Komendy Okręgu do Ostrowa. W kwietniu 1942 roku aresztowani zostali przez gestapo mjr Kotecki i por. Janowski. W tym samym czasie rozbite zostało Wielkopolskie Kierownictwo Związku Odwetu 38 . Ocalała natomiast działająca autonomicznie na terenie Poznania od wiosny 1940 roku siatka wywiadowcza złożona z instruktorek Przysposobienia Wojskowego Kobiet 39 . Kierowała nią por. Maria Marszałkowska "Wanda ll , a następnie ppor. Maria Ładecka "IzalI . Siatka podlegała bezpośrednio KG AK, prowadząc wywiad wojskowy i przemysłowy. Komórki wywiadowcze w rejonie Poznania organizowała por. Halina Kulczak "DoralI . Działały one m.in. na terenie Zakładów Cegielskiego (DWM) i w "StomilulI (Posener Gummiwerke). Do dekonspiracji i rozbicia siatki doszło wiosną 1943 roku przy próbie podporządkowania jej Ekspozyturze Wywiadu Ofensywnego KG AK "LombardII.
Skierowany w maju 1942 roku do Poznania w celu objęcia komendy Okręgu ppłk Henryk Gliszczyński "RowienieclI został aresztowany w czasie przekraczania granicy między GG a Krajem Warty. Dwa miesiące później komendantem Okręgu Poznańskiego AK40 został ppłk Henryk Kowalówka "Zrąb ll , dotychczasowy komendant Okręgu Śląskiego, całkowicie "spalonyll na tamtym terenie. Nowy komendant został fikcyjnie zameldowany i zatrudniony w Ostrowie Wielkopolskim, gdzie funkcjonowała część sztabu. W mundurze kolejarskim regularnie wizytował podległe mu struktury, często bywając w Poznaniu, zwłaszcza w lokalach przy ulicach Mostowej 22 i Górna Wilda 118. Wkrótce, mimo dotkliwych braków kadrowych spowodowanych ciągłymi aresztowaniami, odbudowano struktury sztabowe i terytorialne Okręgu. W połowie 1943 roku Okręg Poznański miał osiem inspektoratów rejonowych i ponad 10 tys. zaprzysiężonych żołnierzy, w tym ok. 200 oficerów i podchorążych. Podpułkownik Kowalówka prowadził z sukcesami akcję sca
Ryc. 31. Alfons Jernas "Ala", dowódca Ośrodka Kedywu IR Poznań, stracony w Żabikowie 29 VI 1944 r., fot. ze zb. Muzeum w Żabikowie
Ryc. 32. Mieczysław Patzer "Lech II", śmiertelnie ranny w czasie szturmu na Cytadelę 19/20 II 1945 r., fot. ze zb. Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowychleni ową 41. W sumie podporządkowano AK ok. 50 wielkopolskich organizacji konspiracyjnych. Znacznie usprawniono system łączności konspiracyjnej, wykorzystując istniejące przedsiębiorstwa niemieckie (korzystano np. z sieci handlowej Browaru Kobylepole i przedsiębiorstwa Budowy Dróg i Mostów Erich Neugebauer). Najważniejsza dla zapewnienia stałej łączności Komendy Okręgu z inspektoratami rejonowymi i z Komendą Główną była ekipa kurierska złożona z kolejarzy. Z początkiem 1943 roku centrala łączności zewnętrznej została przeniesiona z Ostrowa do Poznania. Jej główną bazą był lokal przy ul. Kanałowej. Duże znaczenie miała działalność wywiadowcza. Obok struktur Wydziału II Okręgu (rozbitych latem 1943 roku) ważną rolę pełniły komórki wywiadowcze PN. Od jesieni 1941 roku działała też w Poznaniu siatka wywiadowcza "S-7 11 podlegająca bezpośrednio Ekspozyturze Wywiadu Ofensywnego KG AK "StraganII. Jej szefem był st. sierż. Wacław Ławrentjew. Zbierano szczegółowe informacje z zakładów zbrojeniowych, głównie z Cegielskiego (DWM) i Focke Wulf, prowadzono rozpoznanie jednostek i instytucji niemieckiego wojska i policji. Siatka została rozbita przez gestapo w październiku 1943 roku.
Aleksandra Pietrowicz
W latach 1942-43 prowadzona była także akcja propagandy dywersyjnej, tzw. akcja "Nil kierowana przez hm. Adama Plucińskiego "RobakaII. Na terenie Poznania działało szefostwo sztabu (mjr Jerzy Kurpisz "Nyś ll , następnie mjr Jerzy Chrzanowski "Saper ll / a od czerwca 1943 roku mjr Jan Kamiński "Franek ll aresztowany w październiku 1943 roku). Wydziałami kierowali: kpt./mjr Kamiński "Franek ll / ppor. Leopold Marciniak "Kaufmann ll / kpt. Zbigniew Krzekotowski "Michał ll (Organizacyjnym), mjr Kurpisz "Nyś ll (Wywiadowczym), ppor. Leon Piasecki (Operacyjnym), por./kpt. Maria Marszałkowska "Ruta Wagner II / Zbisława Krajna "OlszynalI / ppor. Stanisław Broniarz "Szary Wilk ll (Łączność Konspiracyjna), ppor. Donat Wyderkowski "Gert ll (Łączność Operacyjna), kpt./mjr Kamiński "Franek ll i ppor. c.w. Konrad Latanowicz "AdamIl (Informacja i Propaganda). W mieście działał także jeden z dwóch zespołów Wojskowego Sądu Specjalnego. W połowie 1943 roku zorganizowano Kierownictwo Dywersji ("Kedyw ll ), którego dowódcą został ppor. Józef Sobczak "EkiertlI. Wśród czterech inspektoratów "KedywulI był też poznański kierowany przez por. Alfonsa Jernasa "AlęII. Utworzono szkołę podchorążych oraz kilka patroli dywersyjnych, które przeprowadzały akcje dozbrojeniowe, ale także dywersyjne skierowane przeciwko transportowi nieprzyjaciela oraz odwetoweJ zwłaszcza na funkcjonariuszach policji niemieckiej. Własnym patrolem bojowym dysponował też Obwód Poznań-Miasto. Niestety, nie powiodły si podejmowane przez ten oddział próby zamachu na komendanta obozu w Zabikowie, osławionego Hansa Reinholda Waltera. Natomiast sukcesem zakończyła się akcja wykolejenia pociągu ze sprzętem wojskowym na Starołęce 15 września 1943 r. Działalność Okręgu Poznańskiego została zahamowana w wyniku aresztowań trwających niemal nieprzerwanie od jesieni 1943 roku do jesieni 1944 roku. 22 stycznia 1944 r. na Dworcu Głównym w Poznaniu gestapo aresztowało komendanta Okręgu płka Kowalówkę przybyłego na odprawę sztabową, której celem było ustalenie zadań powstańczych dla IR Poznań. W tym samym dniu ujęty został inspektor rejonowy w Poznaniu por. Pniewski oraz 25 oficerów jego sztabu. Dalsze aresztowania doprowadziły niemal do rozbicia Okręgu. Jego tymczasowym komendantem został inspektor rejonowy w Ostrowie Wlkp. por. Jan Kołodziej "DrwalII. Stany ewidencyjne Okręgu w połowie 1944 roku obniżyły się do ok. 4 tys. żołnierzy (w tym 99 oficerów). Od wiosny 1944 roku utracono łączność z KG AK42. W lecie 1942 roku odbudowany został Inspektorat Rejonowy Poznań 43 podzielony na cztery obwody (Północny, Wschodni, Zachodni oraz Poznań-Miasto). Szefami Inspektoratu byli: por. Lech Nowacki "Stanisław ll , płk. Edmund Effert z NOW i kpt. Sylwester Pniewski "Buerger ll . Nieznana jest obsada dowództw obwodów, z wyjątkiem Zachodniego (ppor. Stefan Szczepaniak) i Poznań-Miasto (por./kpt. Sylwester Pniewski, ppor. Bartecki). W 2. połowie 1943 roku Inspektorat Rejonowy Poznań składał się z trzech obwodów. Łączność konspiracyjna Inspektoratu skupiała się w zakładzie fotograficznym Michała Dąbrowskiego "Węża ll przy ul. Św. Marcin 11. Jako samodzielną jednostkę wydzielono obwód Poznań-Powiat "MąkalI (por. Jerzy Gawroński "SkautII).
Odbudowana po aresztowaniach ze stycznia 1944 roku struktura Inspektoratu Rejonowego Poznań była słaba i przetrwała tylko miesiąc. W jej składzie istniały dwa obwody: Samodzielny Obwód Łazarz (ppor. Leon Piasecki "WąSII) i Samodzielny Obwód Wilda (ppor. Stefan Szczepaniak) 44. W grudniu 1944 roku przybył do Poznania nowy komendant Okręgu płk Andrzej Rzewuski "Wojmir ll i przystąpił do odbudowy struktur organizacyjnych. Na terenie miasta zorganizowano Samodzielny Obwód Poznań-Centrum "Bollwerk ll składający się z dwóch jednostek: 58. pp AK (dowódca por. Jerzy Kieszczyński) i 7. psk AK (por. Mieczysław Patzer). Ich żołnierze (ok. 200 osób), nie zdradzając swojej przynależności do AK, uczestniczyli w walkach o Poznań w styczniu i lutym 1945 roku 45 . W obliczu wkroczenia do Wielkopolski wojsk sowieckich AK na tym terenie przeszła do głębokiej konspiracji. Pułkownik Rzewuski nie zamierzał wykonywać rozkazu gen. Leopolda Okulickiego rozwiązującego organizację. Na bazie Okręgu Poznańskiego AK ukształtowała się w 1. połowie 1945 roku Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza "Wartali oraz Okręg Poznański Delegatury Sił Zbrojnych 46 .
Szacuje się, że w latach 1940-44 przez szeregi ZWZ-AK w Okręgu Poznańskim przeszło ok. 25 tys. zaprzysiężonych żołnierzy, z czego ponad 3 tys. w Poznaniu. Straty w wyniku działania gestapo były ogromne - ok. 15 tys. aresztowanych żołnierzy w całym Okręgu/ w tym 1800 w Poznaniu 47 . Najbardziej rozpowszechnioną w warunkach systemu okupacyjnego panującego w Kraju Warty formą oporu była samoobrona ludności i opieka społeczna. Nie było organizacji, która by nie prowadziła w mniejszym lub większym zakresie tej działalności. Organizowano także tajne nauczanie. Poznań był drugim co do wielkości ośrodkiem tajnej oświaty w okupowanej Wielkopolsce. Działały tu zespoły związane z podziemnymi strukturami państwowymi. Rozwijała się tajna działalność kulturalna (odczyty, koncerty i przedstawienia). Szczególnie duże zasługi w tej dziedzinie miały organizacje młodzieżoweJ zwłaszcza Szare Szeregi. Także sport zejść musiał do podziemia. Ożywioną działalność prowadziły na terenie Poznania tajne kluby piłki nożnej. Charakterystyczną formą oporu było tajne duszpasterstwo. Szczególnie spektakularne sukcesy przyniosła działalność wywiadowcza, zwłaszcza w zakresie wywiadu wojskowego i gospodarczego. W tej dziedzinie dochodziło do bliskiej współpracy komórek wywiadowczych różnych organizacji. Najbardziej rozbudowaneJ naj skuteczniej pracujące siatki wywiadowcze stworzył ZWZ-AK, ZJ i PN. Ważnym działem niemal wszystkich większych organizacji konspiracyjnych była legalizacja (przygotowywanie fałszywych dokumentów osobistych, książeczek pracy, drukowanie różnego rodzaju formularzy urzędowych, zezwoleń na przejazdy koleją, przepustek, a także kart zaopatrzeniowych). W miarę przedłużania się okupacji coraz trudniej było zalegalizować konspiratorów na tych terenach. Dość szeroko prowadzona była działalność w zakresie informacji i propagandy. Największe organizacje miały wyodrębnione odpowiednie piony w swoich
Aleksandra Pietrowiczstrukturach organizacyjnych. Większość tytułów odbijana była na powielaczu i ukazywała się krótko. Wiele wysiłku włożono w dokumentowanie przejawów polityki okupanta oraz informowanie władz Polskiego Państwa Podziemnego i rządu RP na emigracji o sytuacji panującej na ziemiach wcielonych. Prowadzona była też akcja propagandy dywersyjnej wśród Niemców. Najbardziej dotkliwą dla gospodarki okupanta formą walki był sabotaż prowadzony zarówno w sposób zorganizowany, jak i spontaniczny od początku okupacji. Nie da się nawet w przybliżeniu podać rozmiarów szkód spowodowanych tą akcją. Powszechnie realizowane było hasło "pracuj Polaku powoliII (pPp). Najszerzej działalność sabotażową prowadził ZWZ-AK. Uruchamiano specjalnie komórki produkcji środków walki dywersyjnej (m.in. zapalniki czasowe do bomb, substancje łatwopalne). Stosowano także elementy walki bakteriologicznej. Najczęściej występującymi formami walki sabotażowo-dywersyjnej były podpalenia, podkładanie bomb z opóźnionym zapłonem, uszkadzanie maszyn i produktów. Od 1943 roku coraz liczniej działały patrole dywersyjne wykonujące akcje sabotażowo-dywersyjne oraz odwetowe wymierzone w funkcjonariuszy aparatu administracyjno-policyjnego i konfidentów. W sztabach niektórych organizacji powstawały komórki przygotowujące plany operacyjne na przyszłość. Opracowywano plany przyszłych działań powstańczych/ prowadzono ćwiczenia aplikacyjne. W ramach tzw. Odtwarzania Sił Zbrojnych AK formowano zawiązki przyszłych, regularnych oddziałów wojskowych. Brak odpowiednich kadr był jednym znajpoważniejszych problemów, z którym borykały się wszystkie organizacje konspiracyjne. Opierały się one niemal wyłącznie na kadrach miejscowych. Większość stanowisk sztabowych i dowódczych obejmowali oficerowie niższych szarż, głównie rezerwy. Komendy wszystkich szczebli były wielokrotnie rozbijaneJ np. Komenda Okręgu AK odbudowywała się pięć razy. Straty konspiracji wielkopolskiej szacuje się na ok. 7 tys. zabitych. Aresztowania działaczy konspiracyjnych, prowadzące nieraz do sparaliżowania pracy całych ogniw, powodowały też okresowe braki łączności struktur terenowych z Centralą w GG. Innym poważnym problemem był brak broni i środków walki. Działalność struktur konspiracyjnych była tylko małym fragmentem walki prowadzonej przeciw okupantowi na terenie okupowanego Poznania. Większość społeczeństwa polskiego pozostawała poza tymi strukturami. Istnienie organizacji konspiracyjnych wpływało jednak na aktywizację całej ludności, podtrzymywanie jej na duchu, kształtowanie świadomości politycznej i narodowej. Jednocześnie bez solidarnej postawy społeczeństwa jakakolwiek praca konspiracyjna nie mogła być w takich warunkach prowadzona. Ziemie wcielone do Rzeszy wysiedleni z tego obszaru do GG nazwali "pierwszą linią frontu ll , na której walkę toczy się wręcz o biologiczne przetrwanie narodu, a bastionem jest każda rodzina, niemal każda jednostka. Jak napisano w podziemnym opracowaniu - na tych terenach każdy walczący Polak był sam w sobie rozkazem, komunikatem, dowód cą 48.
PRZYPISY:
1 W artykule uwzględniono wyłącznie organizacje konspiracyjne uznające rząd RP na emigracji. Poza strukturami Polskiego Państwa Podziemnego pozostawały komórki konspiracyjne tworzone przez działaczy komunistycznych, których ośrodek dyspozycyjny znajdował się w Moskwie. Kraj Warty był w zasięgu działania utworzonego w czerwcu 1942 r. obwodu łódzkiego Polskiej Partii Robotniczej (PPR) złożonego z pięciu okręgów.. Został on rozbity aresztowaniami w 1943 r. Niewielkie grupy działały na terenie Poznania (ok. 100 osób), gdzie sekretarzem Komitetu Miejskiego był Jakub Przybylski, a następnie Roman Pasikowski. Poznański Okręg PPR i Armii Ludowej (AL) został rozbity aresztowaniami w maju 1944 r. Zob. M. Woźniak, Więźniowie więzienia policyjnego poznańskiego gestapo w latach 1943-1945, "Kronika Wielkopolski", 1985, nr 1, ss. 159, 162-164; r Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941-1944, Warszawa 2003, ss. 357, 373. 2 Istnieje dość bogata literatura na temat panującego w Kraju Warty systemu okupacyjnego: Cz. Łuczak, Pod niemieckim jarzmem. (Kraj Warty 1939-1945), Poznań 1996; tenże, Dzień po dniu w okupowanym Poznaniu. 10 września 1939 - 23 lutego 1945, Poznań 1989; E. Serwański, Wielkopolska w cieniu swastyki, Warszawa 1970. Ciekawy obraz życia codziennego pod okupacją przynoszą Raporty z ziem wcielonych do III Rzeszy (1942-1944), red. Z. Mazur, A. Pietrowicz, M. Rutowska, Poznań 2004. O eksterminacji ludności Poznania pisze m.in. M. Olszewski, Straty i martyrologia ludności polskiej w Poznaniu 1939-1945, Poznań 1973. O wysiedleniach z Poznania zob. m.in. M. Rutowska, Wysiedlenia ludności polskiej z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 1939-1941, Poznań 2003.
3 Wiele cennych informacji na temat konspiracji poznańskiej [w:] Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej 1939-1945, red. M. Woźniak, Poznań 1998. 4 Większe znaczenie miała, jak się zdaje, utworzona przed wojną przez mjra Stefana Łukowicza na terenie Poznańskiego i Pomorza siatka organizacyjna kierowana przez tajną strukturę pod nazwą Korporacja Braterstwa Czołem Sikorskiemu. Zob. M. Woźniak, Walka podziemna z okupante m, [w:] Dzieje Poznania w latach 1793-1945, red. J. Topolski, L. Trzeciakowski, Warszawa-Poznań 1998, ss. 1389-1391, 1397; tenże, Geneza i początki organizacyjne Służby Zwycięstwu Polski - Związku Walki Zbrojnej w obszarze poznańskopomorskim (październik 1939 - wrzesień 1940, [w:] Walka podziemna na Pomorzu w latach 1939-1945. W 50. rocznicę powstania Służby Zwycięstwu Polski. Materiały sesji w Toruniu 27-28 IX 1989 r., red. J. Sziling, Toruń 1990, s. 67-86; tenże, Tajne struktury dywersji i wywiadu Wojska Polskiego w Wielkopolsce w latach 1938-1939, "Kronika Wielkopolski", 1989, nr 1, s. 39-68. 5 Z. Szymankiewicz, Poznań we wrześniu 1939 r., Poznań 1985, s. 292-294.
6 M. Woźniak, Walka podziemna..., s. 1399.
7 Tamże, s. 1400, 1401.
8 J. Łochyński, Wojskowa Organizacja Ziem Zachodnich 1939-1942. Powstanie, rozwój organizacyjny i działalność, mpis pracy doktorskiej, Poznań 1990, s. 88-106; B. Gajewski, WOZZ w konspiracji wielkopolskiej 1939-1940, s. 15-56, mpis w zb. autorki. 9 J. Łochyński, op. cit., s. 106-115; B. Gajewski, op. cit., s. 93-109.
10 Na temat WOZ zob. J. Łochyński, op. cit., s. 124-132, 169-174; M. Woźniak, Walka podziemna..., s. 1399. 11 J. Łochyński, op. cit., s. 115-124; B. Gajewski, op. cit., s. 57-90.
12 J. Łochyński, op. cit., s. 174-238; B. Gajewski, op. cit., s. 111-172. Zob. też E. Serwański, Wielkopolska w cieniu..., s. 329-333. 13 J.J. Nikisch, Organizacja "Ojczyzna" w latach 1939-1945, "Więź", 1985, nr 10-12; [skrót] E. Serwański, W kręgu myśli zachodniej. Wspomnienia i zapiski Wielkopolanina, Poznań 2003, passim; "Ojczyzna" 1939-1945. Dokumenty, wspomnienia, publicystyka, red. Z. Mazur, A. Pietrowicz, Poznań 2004.
Aleksandra Pietrowicz
14 R. Sierchuła, "Wielkopolski Miecz". Formacje wojskowe obozu narodowego w Wielkopolsce, b.m.d., s: 3; tenże, Formacje wojskowe Narodowej Demokracji w Wielkopolsce w latach 1939-1949, "Zycie i Myśl", 1996, nr 4, s. 17-20; M. Woniak, Narodowa Organizacja Bojowa (1939-1941). Geneza, struktura, koncepcja, działalność, "Zycie i Myśl", 1988, nr 9, s. 53-64; K. Komorowski, Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 1939-1945, Warszawa 2000, s. 200-212; F. Miczuga, Konspiracja Stronnictwa Narodowego w Poznaniu i w Wielkopolsce, Poznań 1995, passim. [skrót] 15 Raport gestapo - Staatspolizeistelle Posen z 30 I 1942 r., kopia w zbiorach autorki.
16 Tamże.
17 M. Woźniak, Walka podziemna..., s. 1398; R. Sierchuła, Salezjańska piątka, mpis w zb. autorki. 18 R. Sierchuła, Zbrojne podziemie narodowe w Wielkopolsce 1942-1946, [w:] Konspiracja antykomunistyczna i podziemie zbrojne w Wielkopolsce w latach 1945-1956, red. A. Łuczak, A. Pietrowicz, Poznań 2007, s. 48-50; K. Komorowski, op. cit., s. 205-213.
19 R. Sierchuła,,,Wielkopolski Miecz"..., s. 17-18; tenże, Zbrojne podziemie..., s. 48-49.
20 R. Sierchuła, Zbrojne podziemie..., s. 49-53; K. Komorowski, op. cit., ss. 332,333,344,345.
21 R. Sierchuła, Zbrojne podziemie..., s. 49-54; K. Komorowski, op. cit., s. 344-349; Okręg poznański Armii Krajowej w końcowej fazie okupacji (1943-1945), pod red. M. Woźniaka, Poznań 1995, ss. 18-20,23,24,29,30.
22 K. Przybysz, Ludowcy na ziemiach włączonych do Rzeszy 1939-1945, Warszawa 1987, ss. 95-101, 135-139, 177-180; Z. Hemmerling, Stronnictwo Ludowe i Bataliony Chłopskie w Wielkopolsce (1939-1945), [w:] Bataliony Chłopskie i wieś wielkopolska w walce z hitlerowskim okupantem (1939-1945). Materiały z sympozjum zorganizowanego w Poznaniu dnia 21 kwietnia 1983 r., red. A. Czubiński, Poznań 1986; M. Woźniak, Walka podziemna..., ss. 1401, 1405, 1407. Zob. też E. Serwański, Wielkopolska..., ss. 294-297, 313, 314; S. Zbierski, Nad Wartą ludowa straż. Z konspiracyjnej działalności wielkopolskich ludowców w latach 1939-1945, Warszawa 1966, passim. 23 E. Serwański, Wielkopolska..., s. 297-299; M. Woźniak, Walka podziemna..., ss. 1405, 1407.
24 F. Wojciechowski, Polska Niepodległa. Organizacja konspiracyjna, Warszawa 1997, ss. 97-100, 181, 217-218, 380-385; K. Zatopiański, Konspiracyjna organizacja wojskowa "Polska Niepodległa" w walce z okupantem hitlerowskim w Polsce w latach 1939-1945, mpis, ss. 34, 35, 79.
25 S. Włodarczyk, Ruch oporu 1939-1945. Organizacje lokalne, [w:] Gniezno i Ziemia Gnieźnieńska. Walka o wolność narodową i społeczną 1918-1945, red. J. Topolski, B. Polak, Gniezno 1978, s. 406-415.
26 M. Woźniak, Walka podziemna..., s. 1398; E. Serwański, A. Bielerzewska, Raport z Wielkopolski, [w:] Szare Szeregi. Harcerze 1939-1945, red. J. Jarzembski, 'I II Materiały i relacje, Warszawa 1988, ss. 321, 322. 27 Szare Szregi..., s. 283-286; E. Serwański, A. Bielerzewska, Raport z Wielkopolski..., s. 306-333; J. Smigaj, Szare Szeregi w Poznaniu, [w:] Szare Szeregi..., s. 286-306. H. Matuszczak, Udział Szarych Szeregów w ruchu oporu w czasie okupacji hitlerowskiej na terenie Wielkopolski, "Kronika Wielkopolski", 1975, nr 2/3, s. 233-247; M. Woźniak, Poznański Okręg Związku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej (Zarys struktury organizacyjnej), Poznań, lipiec 1987, tekst zweryfikowany 10 VI 2002 r., mpis w zb. autorki, s. 64. / 28 E. Serwański, Z dziejów Akademickiego Koła Harcerskiego im. Heliodora Swięcickiego przy Uniwersytecie Poznańskim, [w:] E. Serwański, Z dziejów wielkopolskiej konspiracji 1939-1945, Poznań 1999, s. 141-161.
29 Harcerki 1939-1945, red. K. Wyczańska, Warszawa 1983, ss. 71-74, 171, 251-259; M. Kanikowska, Działalność niepodlegościowa poznańskiego harcerstwa żeńskiego w latach 1939-1945, "Biuletyn Informacyjny Swiatowego Związku Zołnierzy Armii Krajowej Okręg Wielkopolska", 1990, nr 4, s. 19-24.
30 W Grabowski, Polska tajna administracja cywilna 1940-1945, Warszawa 2003, ss. 32-34, 106, 107, 314-317; G. Górski, Administracja Polski Podziemnej w latach 1939-1945. Studium
historyczno-prawne, Toruń 1995, ss. 32, 34, 35, 55-57, 62, 105, 106, 145, 196-198; J. Kolipiński, J. Schmidt, Główna Delegatura Rządu Rzeczypospoljtej na Ziemie Zachodnię wcielone do Rzeszy z siedzibą w Poznaniu, "Biuletyn Informacyjny Swiatowego Związku Zołnierzy Armii Krajowej Okręg Wielkopolska", 1990, nr 3, s. 2-8 Zob. też A. Pietrowicz, Działalność informacyjna i dokumentacyjna Głównej Delegatury Rządu RP dla ziem polskich wcielonych do Rzeszy (1940-1941), [w:] Działalność informacyjna Polskiego Państwa Podziemnego, red. W Grabowski, Warszawa 2003, s. 42-57; M. Woźniak, Walka podziemna..., ss. 1396, 1397; E. Serwański, W kręgu myśli..., passim; S. Zbierski, Nad Wartą. .., ss. 97, 98; E. Makowski, Adolf Bniński 18.84-1942, [w:] Wielkopolanie XX wieku, red. A. Gulczyński, Poznań 2001, s. 58; S. Zbierski, Zycie dla Polski, "Tygodnik Ludowy", 1987, nr 8.
31 N ominacj ę pod pisał premier Sikorski 3 XII 1940 r.
32 Depesza Cyryla Ratajskiego do Centrali, 9 XII 1941 r., [w:] Armia Krajowa w dokumentach..., 'I II, red. 'I Pełczyński i in., Londyn 1973, s. 162. 33 W Grabowski, Polska tajna administracja..., s. 314-318; G. Górski, Administracja Polski Podziemnej..., ss. 62,63,233-235; E. Serwański, W kręgu myśli..., passim; M. Woźniak, Walka podziemna..., ss. 1411, 1412; M. Walczak, Wielkopolska konspiracja oświatowa 1939-1945, Warszawa 1972, ss. 74-81, 153-161; Por. też. S. Zbierski, Nad Wartą..., ss. 154-167, 171-176, 257, 258.
34 E. Serwański, Wielkopolska w cieniu..., ss. 302, 303, 305, 306, 357, 364; M. Woźniak, Walka podziemna..., ss. 1405, 1411, 1412. Por. też S. Zbierski, Nad Wartą..., ss. 97, 98, 103, 106,132,154,155,158,160,172-174,257,258.
35 M. Woźniak, Okręg poznański Armii Krajowej, [w:] Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny, red. K. Komorowski, Warszawa 1996, s. 385-391; tenże, Wielkopolska konspiracja wojskowa..., op. cit., s. 68-70; tenże, Geneza i początki organizacyjne..., s. 69-85; tenże, Walka podziemna..., ss. 1404, 1406-1408; E. Serwański, Wielkopolska w cieniu..., s. 314-322.
Por. Meldunek sytuacyjno-wywiadowczy Komendanta Obszaru nr 1 - Meldunek o sytuacji w Poznańskim i na Pomorzu, [w:] Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, 'I I, red. 'I Pełczyński i in., Londyn 1970, s. 122. 36 M. Woźniak, Poznański Okręg Związku Walki Zbrojnej..., ss. 17, 18, 34; tenże, Walka podziemna..., s. 1404. 37 M. Woźniak, Poznański Okręg Związku Walki Zbrojnej..., ss. 7-9, 45, 47, 48, 50-54, 55, 57, 58, 61-63; tenże, Walka podziemna..., ss. 1404, 1407, 1408.
38 M. Woźniak, Poznański Okręg Związku Walki Zbrojnej..., s. 10; tenże, Rozbicie Komendy Okręgu ZWZ w Poznaniu, "Więź", 1971, nr 2, s. 68-73; tenże, Walka podziemna..., ss. 1407, 1408, 1410.
39 M. Marszałkowska-Kaniewska, Działalność Ekspozytury Wywiadowczej Y'Jojskowej Służby Kobiet (ZWZ) Armii Krajowej, "Biuletyn Informacyjny Stowarzyszenia Zołnierzy Armii Krajowej Okręg Wielkopolska", nr 2, s. 4-9, nr 5, s. 5-9.
40 M. Woźniak, Okręg poznański Armii Krajowej..., s. 388-391; tenże, Wielkopolska konspiracja wojskowa..., op. cit., s. 70; tenże, Walka podziemna..., s. 1409-1411; tenże, Poznański Okręg Związku Walki Zbrojnej..., ss. 5-10, 17, 18, 26-33; tenże, Więźniowie więzienia policyjnego..., s. 153-160; Okręg poznański Armii Krajowej w końcowej fazie okupacji..., ss. 20-23,31-34; G. Mazur, Kształtowanie się struktur terenowych, [w:] Armia Krajowa. Szkice z dziejów Sił Zbrojnych Polskiego Państwa Podziemnego, pod red. K. Komorowskiego, Warszawa 2001, ss. 149-153, 192; Z. Szymankiewicz, Pułkownik Henryk Kowalówka - komendant Poznańskiego Okręgu Armii Krajowej, "Kronika Wielkopolski", 1993, nr 4, s. 45-49. 41 M.in. we wrześniu 1942 r. scalono Wielkopolską Tajną Organizację Powstańców ("Dla Ciebie Polsko"), a w lipcu 1943 r. sfinalizowano rozmowy scaleniowe z NOW 42 M. Woźniak, Poznański Okręg Związku Walki Zbrojnej..., s. 13,21, 26-33; tenże, Więźniowie więzienia policyjnego..., s. 155-161; tenże, Walka podziemna..., ss. 1412, 1413; Okręg poznański Armii Krajowej w końcowej fazie okupacji. . ., passim. 43 M. Woźniak, Poznański Okręg Związku Walki Zbrojnej..., ss. 12., 19,38,47; tenże, Więźniowie więzienia policyjnego...., s. 151-153; Okręg poznański Armii Krajowej w końcowej fazie okupacji..., s. 26.
Aleksandra Pietrowicz
44 M. Woźniak, Poznański Okręg Związku Walki Zbrojnej..., s. 38; Okręg poznański Armii Krajowej w końcowej fazie okupacji..., ss. 16-19,26,27, 74, 75.
45 Okręg poznański Armii Krajowej w końcowej fazie okupacji..., ss. 71, 87-89, 97-101, 108-111; M. Woźniak, Walka podziemna..., ss. 1412, 1413.
46 A. Łuczak, Podziemie niepodległościowe w Wielkopolsce 1945-1956. Próba charakterystyki, [w:] Konspiracja antykomunistyczna i podziemie zbrojne w Wielkopolsce 1945-1956, red. A. Łuczak A. Pietrowicz, Poznań 2007, s. 16-17; R. Wnuk, Poakowska konspiracja antykomunistyczna w Wielkopolsce w 1945 r., "Zeszyty Historyczne WiN-u", nr 14, 2000, s. 63-68. 47 M. Woźniak, Walka podziemna..., s.1413.
48 Archiwum Akt Nowych, Delegatura Rządu RP na Kraj, 202/111-165, Problemy Ziem Zachodnich w propagandzie polskiej (Tezy polityki propagandowej), [b.d.], k. 456.
Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 2009 Nr3; Okupacja 2 dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.