KALENDARIUM DZIEJÓW POZNAŃSKIEJ GMINY ŻYDOWSKIEJ
Kronika Miasta Poznania 2009 Nr1; Poznańscy Żydzi 2
Czas czytania: ok. 65 min.Opracował RAFAŁ WITKOWSKI
Opracowanie ukazujące dzieje jakiejkolwiek gminy żydowskiej w możliwie szerokim i wyczerpującym kontekście od początków jej istnienia (często jeszcze w wiekach średnich) aż po czasy współczesne jest nie lada wyzwaniem metodologicznym. Dość powiedzieć, że ogromna większość publikacji przedstawiających historię danej gminy skupia się albo na wybranym okresie historycznym, albo na określonym zagadnieniu, np. socjologicznym, gospodarczym, ekonomicznym, prawnym, edukacyjnym czy politycznym. W przypadku gminy poznańskiej sytuacja jest jeszcze bardziej skomplikowana, ponieważ ostatnie monograficzne opracowanie dziejów tej jednej z najważniejszych gmin żydowskich w granicach średniowiecznego królestwa polskiego, wczesnonowożytnej Rzeczypospolitej i nowożytnych Prus (później Rzeszy niemieckiej) ukazało się w XIX wieku. Po raz pierwszy takie studium (dziś już nieodpowiadające naukowym wymaganiom, ale nadal aktualne faktograficznie) przygotował poznański rabin Joseph Perlesl, a kolejne kilka lat później koźmiński rabin Aaron Heppner (1865-1938) i bydgoski nauczyciel Isidor Herzberg (1857-1936) w opisie wielkopolskich gmin żydowskich 2 . Popularny, czy raczej wspomnieniowy charakter ma publikacja Zbigniewa Pakuł y 3. W wydanej kilkanaście lat temu wielotomowej monografii dziejów Poznania poznańskiej gminie żydowskiej nie poświęcono szerszej uwagi 4 . Doczekała się jednak gmina poznańska cennych wydań źródłowych 5 , wielu drobnych, aczkolwiek wartościowych opracowań w formie artykułów w różnego rodzaju kompendiach i monografiach 6 . Taki stan badań, raczej skromny w porównaniu z innymi wielkimi miastami, takimi jak Warszawa, Kraków, Wilno czy Lwów, był poniekąd następstwem spadku pozycji gminy poznańskiej w stosunku do innych wielkich centrów judaizmu na ziemiach polskich, a także w obrębie państwa niemieckiego w XIX i XX wieku, kiedy rozwijała się nauka historyczna na uniwersytetach. Można zaryzykować hipotezę, że dopóki nauka polska nie wypracuje solidnego modelu wyczerpującej monografii gminy żydowskiej, skazani będziemy na fragmentaryczne lub popularne opracowania j ej dziej ów.
Przed 1254 . Nie sposób wskazać precyzyjnej dat y/ kiedy do Poznania przybyli pierwsi Zydzi. Byli nimi z pewnością kupcy podróżujący do wielkich grodów monarchii piastowskiej, handlując m.in. niewolnikami (tak scena została przedstawiona na Drzwiach Gnieźnieńskich w powiązaniu z Zywotem św. Wojciecha)7 albo pracując jako mincerze na zlecenie księcia 8 . Pierwsza stała Ilosada żydowskalI powstała zapewne przed lokacją miasta (wzorem podobnych w Gnieźnie i Kaliszu)9. Prawdopodobnie już w momencie lokacji miasa wyznaczone zostały parcele i pierwotna ulica, przy której mogli osiedlić się Zydzi. Książę Bolesław Pobożny, władający kaliską i poznańską dzielnicą Wielkopolski/ wydał przywilej dla luności żydowskiej. Wzorując się na podobnych przywilejach, które otrzymali Zydzi mieszkający w Austrii, Czechach i na Węgrzech/ określił prawa i obowiązki wyznawców judaizmu. Mogli oni posiadać synagogę i cmentarz, podlegając bezpośrednio sądownictwu księcialo.
1360 lub 1367 Według tradycji powstała synagoga przy skrzyżowaniu obecnych ulic Szewskiej i Dominikańskiej, jednak pierwsza zachowana zapiska o istniejącym budynku synagogi pochodzi dopiero z 1449 roku l1 . Muszko zwany Bogacz, poznański Zyd, zajął w drodze egzekucji sądowej dobra Pnicz i Gostin1 2 . Najstarsze księgi sądowe poznańskie wymieniły jeszcze innych Zydów, w tym Arona, który pożyczł pieniądze m.in. wojewodzie kaliskiemu Sędziwojawi z Szubina. Niekiedy Zydzi gr0!lladzili pokaźne majątki ziemskie w następstwie niespłaconych długów, np. Zydówka Jordanowa posiadała dobra Strzępiń, Bytyń, Młodawsko, Najewo (w 1387 roku), Oporowo (w 1388 roku) i Kietlice (w 1394 roku)13. Żydzi występujący w księgach sądowych najczęściej nosili imiona biblijne: Aron, Abraham, Izaak, Izrael, Daniel, Dawid, Salomon, Eliasz, Jakub, Emanuel, także Baruch i Zelman, a kobiety słowiańskie: Radochna, Jochna, Bieniaszowa, lub żydowskie: Channa, Cyfra, Dwora.
1389-93 W źródłach wymieniony został Pechno, pierwszy rabin gminy żydowskiej w Poznaniu, określony jako episcopus Judeorum, choć mógł zajmować się także działalnością finansową 14. Zydzi poznańscy mieli dopuścić się rzekomej prfanacji Hostii, przekupując pewną kobietę do jej wykradzenia i odsprzedania Zydom. Na miejscu jej rze
Rafał Witkowskikomego znalezienia na łąkach za miastem król Władysław Jagiełło ufundował kościół Bożego Ciała z klasztorem Karmelitów 15 . Najstarsza zachowana informacja o istniejącym cmentarzu żydowskim (cimiterium ]udeorum). Być może pierwotny cmentarz znajdował się przy kościele dominikańskim (in der Niihe der Dominikaner-Kirche), lecz z czasem zapełnił się, rozwój urbanistyczny miasta wymusił jego likwidację. W końcu XVI wieku Zydzi Lewek Abraham, Marek Abraham i Salomon Jakubowicz zawarli układ z ks. Chrościńskim, proboszczem parafii św. Marcina, w sprawi założenia nowego cmentarza. W zamian za korzystanie z terenu cmentarza Zydzi zobowiązali się płacić plebanowi w trzech ratach (w dniu św. Marcina, na Wielkanoc i w święto Przemienienia Pańskiego) po jednym funcie pieprzu, imbiru, cukru oraz po jednym łucie szafranu i goździków. Dodatkowo obiecali przekazywać 16 grzywien w gotówce i jeden kamień łoju na Wielkanoc 16 . Teren cmentarny na Muszej Górze (dziś okolice pl. Wolności) graniczył z obecną ul. Nowowiejskiego (dawniej Lindenstrasse 1 i 1a, gdzie znajdowały się domy rodziny Ephraim i J affe )17.
3 sierpnia 1447 Wybuchł pożar w dzielnicy żydowskiej, który dotarł aż do Grbar. Dzielnica żydowska zajmowała wówczas teren wokół ówczesnych ulic Zydowskiej (]udengasse, platea judaica), zwanej też Sukienniczą (Tuchmnachertrasse) lub Tkacką (platea Textorum, platea Lanificum), i dziś nieistniejącej Małej Zydowskiej (platea parva judaica)18po 1455 Urząd rabina sprawował Mojżesz Mariel, który uciekł z Wiener-Neustadt przed prześladowaniami. Krótko przebywał w Pyzdrach, by osiąść w Poznaniu 19po 1455 W Poznaniu osiedlił się rabin Mojżesz Minc, który opuścił Moguncję z powodu rozruchów antyżydowskich. W swoich responsach rabinicznych podkreślał różnice w obyczajach Żydów poznańskich i niemieckich 20 . W szkole żydowskiej uczyli także rabin Jorna Turek, Mojżes z Halle, Pinkas i Juda z Obornik 2l . W tym czasie z Poznania miał uciec pewien Zyd schwytany przez Vasco da Gamę na wyspie Adżediwie i ochrzczony, przybierając imię Gaspar da Gama, który dzięki umiejętnościom i wiedzy nawigacyjnej przez wiele lat towarzyszył Portugalczykom w podróżach po Oceanie Indyjskim, zyskując uznanie króla Manuela I Szczęśliweg0 22 .
Urząd rabina objął Mojżesz z Halle, który sprawował tę godność do 1474 roku 23 .
Wielki pożar miasta zniszczył także dzielnicę żydowską. Ocalałe domy żydowse zostały splądrowaneJ a gmina znacznie zubożała na skutek zamieszek. Ulica Zydowska była określana wówczas mianem Willenwegirgasse, co może wskazywać, że mieszkali przy niej tkacze 24 . Na przełomie XV i XVI wieku zbudowano tzw. Starą Synagogę (jednonawową), która mogła powstać na miejscu pierwotnej, zniszczonej przez pożar i tumult, przy ul. Żydowskiej 15/18 25 . Na przełomie XVI i XVII wieku dobudowano do niej od strony północnej tzw.
Nową Synagogę.
7 marca 1464 Zawarto umoę między gminą żydowską a murarzem Jakubem na wykonanie studni dla Zydów, prawdopodobnie w związku z budową mykwy. Jakub zobowiązał się, że wykopie studnię w dwa tygodnie za sumę 40 grzywien, ale nie będzie pracował w dni świąt żydowskich 26 .
15 listopada 1465 Król Kazimierz Jagiellończyk wystawił przywilej dla rajców i mieszczan poznańskich/ przywracając do łask tych, którzy zostali posądzeni o rzekomy udział w tumulcie w zeszłym roku 27 . Jeden z uczonych żydowskich, wcześniej rabin w Ratyzbonie, Israel Bruna, związany z poznańską szkołą żydowską, wspomniał o odmiennych zwyczajach liturgicznych, które już wtedy istniały w Poznaniu, przyniesione i rozwinięte przez żydowskich uciekinierów z miast niemieckich. Powstały w ten sposób liry t poznańskiII przetrwał do XIX wieku nie tylko w Poznaniu, ale także w innych miastach wielkopolskich. Naj starszym bodaj zachowanym modlitewnikiem według tego rytu jest Machsor drukowany w Pradze w 1585 roku 28 . Godność rabina objął Mojżesz ben Izaak ha-Lewi Minz (Menz), który uciekł przed prześladowaniami z Bambergu. Wcześniej przebywał w Moguncji i Landau. W Poznaniu był prawdopodobnie do 1508 roku 29 . Król Aleksander polecił, aby gminy żydowskie w Gnieźnie i Międzyrzeczu zapłaciły czynsz roczny należny skarbowi królewskiemu od gminy poznańskiej z powodu ubóstwa tegoż kahału 30 . Gmina żydowska w Poznaniu płaciła trzeci co do wysokości podatek (200 złp) koronacyjny króla Zygmunta II, znany jako Taxa Judeorum in civitatibus et opidis Regni existentibus, w skali całej Rzeczypospolitej, zaraz po gminie we Lwowie (300 złp) i połączonych gminach w Krakowie, Kazimierzu i Tarnowie (razem 300 złp )31.
Rafał Witkowski Król Zygmunt I Stary konfirmował dawne prawa i przywileje Zydów poznańskich/ zezwalając im na wszelkiego rodzaju handel w mieście. Ponownie także ustanowił wysokość rocznego podatku na 200 złp. Podatek miał być zbierany przez starszych żydowskich 32 . Pod kierownictwem gminy poznańskiej zebrał się pierwszy sejmik żydowski kahałów wielkopolskich. Godność rabina pełnił wówczas Menahem Mendel Frank, który później został rabinem kahału w Brześciu Litewskim 33 .
Krl Zygmunt I Stary wydał przywilej w sprawie sporu mieszkańców Poznania z Zydami o sprzedaż towarów i żywności w mieście, w którym szczegółowo określił, jakimi towarami, gdzie i w które dni wolno było Żydom handlować 34 . Na mocy kolejnego przywileju brał w opiekę gminę poznańską, niepokojoną napaściami i wyrządzanymi szkodami, oraz groził magistratowi poznańskiemu karami, jeśli gwałty przeciw Żydom będą nadal miały miejsce 35 . W Poznaniu urodził się Juda Loew ben BezaleI (syn Bezalela), lepiej znany jako Maharal z Pragi36. Uznawany jest za jednego z najważniejszych znawców Talmudu, żydowskiej filozofii i mistyki. Przez wiele lat służył jako rabin gminy żydowskiej w Pradze. W 1553 roku został wybrany rabinem krajowym (Landesrabbiner) Moraw, który rezydował w Mikułowie (Nikolsburg). W latach 1586-88 pełnił urząd rabina w Poznaniu. W 1588 roku zrezygnował z obowiązków i udał się do Pragi, gdzie działał jako rabin. W 1592 roku wrócił do Poznania i został wybrany naczelnym rabinem. Napisał wtedy jedno ze swoich naj sławniejszych dzieł Netivoth Olam oraz częściowo Derech Chaim. Szerzej Maharal znany był jako twórca legendyogolemie. Do Pragi powrócił w 1597 roku i tam zmarł 22 sierpnia 1608 r.
. Król Zygmunt I Stary wydał przywilej, na mocy którego zabronił oskarżać Zydów o używanie krwi chrześcijaskiej do swych obrządków i o znieważanie religii chrześcijańskiej. Polecił, aby Zydzi z Poznania, Kalisza, Gniezna i innych miast w Wielkopolsce zachowali swoj prawa i przywileje. Zakazał przywłaszczania przez innych jurysdykcji nad Zydami, gdyż ci podlegai tylko królowi lub wojewodzie. Zabronił organizowania tumultów przeciwko Zydom i grabieży ich majątków, a na łamiących te postanowienia nałożył surowe kary37. Król Zygmunt I polecił, aby żaden obcy Zyd nie był przyjmowany do wspólnoty żydowskiej w Poznaniu, żeby nie zatrzymywał się w domu chrześcijańskim i aby bez wiedzy króla i seniorów żydowskich nie nabywał parceli. Polecił takżestarszym żydowskim, aby nie tolerowali w gminie żadnego obcego Zyda, który nie płacił podatków przez lat pięć lub był karany przez sąd 38 . Takie obostrzenia związane były z ciągłym napływem żydowskich uciekinierów z różnych miast niemieckich i czeskich.
2 maja 1536 Wybuchł pożar w dzielnicy. żydowskiej, który pochłonął wiele domów 39 .
Król Zygmunt I Stary zwolnił Zydów z wszelkich opłat i podatków na. cztery lataJ aby mogli odbudować swoje domy. Władze miejskie chciały zmusić Zydów do osiedlenia się na wyspie na Warcie 40 .
4 stycznia 1538 .
Król Zygmunt I potwierdził umowę Zydów poznańskich z magistratem dotyczącą posiadanych przez nich domów (mieli ich 28) i placów 4l . Pojawia się naj starsza wzmianka o żydowskim szpitalu w Poznaniu 42 . . Król Zygmunt I Stary zabronił chrześcijanom sprzedawać lub wynajmować Zydom omy położone w obrębie miasta i na przedmieściach. Potwierdził także nadane Zydom prawa wolności. handlu w Poznaniu oraz nakazał, aby podczas świąt i uroczystości religijnych Zydzi nie ważyli się wystawiać towarów w kramach przy ulicach 43 . . .
Król Zygmunt II August zabronił Zydom poznańskim (podobnie Zydom z Krakowa, Lublina, Lwowa i Chełma) ingerowania w sprawy innych gmin 44 . Rabinem kahału poznańskiego był wówczas Salomon ben Juda Loebisch pochodzący z Eisenstadt (do 1557 roku)45. Król Zygmunt II August potwierdził umowę zawartą między radą miejską Poznania i Zydami, zezwolił, aby 49 domów żydowskich było w ich posiadaniu.
Mieli za nie płacić po 1 złp rocznego czynszu. Król potwierdził także zasady określające dziedziczenie tych domw (starsi gminy żydowskiej mieli prawo odkupić dom, w którym mieszkali Zydzi, a gdyby jego właściciel sprzedał go komuś innemu, postawić na jego miejscu inny)46. Urząd rabina objął Aaron, poprzednio rabin w czeskiej Pradze 47 .
16 stycznia 1559 Król Zygmunt II August wydał przywilej, którym upoważnił magistrat poznański do nabycia dwóch pustych placów w pobliżu zamku w celu wybudowania tam łaźni, które w 1620 roku przynosiły 104 złp dochodu. Poznań posiadał wówczas kilka łaźni: kapitulną nad brzegiem Wart y/ kapitulną na Ostrówku,
Rafał Witkowskina ul. Koziej, przy strzelnicy, na Rybakach, żydowską, na Chwaliszewie oraz łaźnię będącą własnością Jana Baptysty Quadro, budowniczego ratusza.
1564-65 Według Lustracji województw wielkopolskich gmina żydowska w Poznaniu posiadała 50 kamienic, wynajmowała od chrześcijan dalsze 43 kamienice, ponadto posiadała jeden dom IIdoktorów ll , trzy domy szkolników i kantorów oraz dwie synagogi 48 . Król Zygmunt II August potwierdził wszystkie dawne prawa Zydów poznańskich związane z wyborem rabina i sędziego (dajjana)49.
24 lipca 1568 .
Król Zygmunt II August wystawił list żelazny dla poznańskiego Zyda Markusa Meiera 50 . Król Zygmunt II August potwierdził zwolnienie Zydów poznańskich od wszelkich ceł i myt 5l .
9 marca 1571 Król Zygmunt II August potwierdził prawa i przywileje ydów poznańskich, m.in. wysokość kary nakładanej na miasto za uwięziel!ie Zydów (co podlegało sądowi wojewodzińskiemu). W ważnych sprawach Zydzi mogli zwracać się bezpośrednio do trybunału królewskiego (po uiszczeniu opłaty 20 florenów)52. Król Stefan Batory wydał przywilej, w tórym zatwierdził zasadę równości wobec prawa: IIjeśli chrześcijanin uderzy Zyda, będzie ukarany tak samo, jak gdyby uderzył innego chrześcijanina ll53 . Uczniowie kolegium jezuickiego wywołali tumult, atakując żydowskie domy. Zydzi poznańscy zapłacili 1058 zł podatku pogłównego (więcej zapłaciła tylko gmina w Krakowie)54. Trudności w zbieraniu podatku pogłównego od Zydów mieszkających Rzeczypospolitej wpłynęły na powstanie ogólnopaństwowej reprezentacji Zydów znanej jako Sejm Czterech Ziem (waad arba aracot). Dominująca pozycja wśród gmin wielkopolskich w strukturze tegoż sejmu przypadała przezwieki gminie poznańskiej. ozwinęła się także wewnętrzna organizacja gmin. Władzę zwierzchnią nad Zydami sprawował nominalnie król, choć w praktyce leżała ona w rękach królewskich urzędników (podskarbich, wojewodów i starostów). W miastach królewskich, takich jak Poznań, spory między ludnością chrześcijańską i żydowską rozpatrywały sądy wojewodzińskie. Organizacja gminy (kahału) opierała się na tradycyjnym prawie biblijnym i talmudycznym. Na czele gminy stał jej zarząd (waad ha-kehila), który reprezetował ją na zewnątrz. Kahał nadawał obywatelstwo gminy, zwane chazaką, Zydom przybywającym do miasta. Ustrój gminy zakładał istnienie trzech grup obywateli: starszych (parnasim), ławników (towim) i kahalników. Kahał zatrudniał rabina, rektora jesziwy, kaznodzieję (darszan), wiernika, syndyka (sztadlan), szkolnika (szames), kantora, pisarza, nauczyciela i rzezaka. Seniorzy gminy zawierali każdorazowo umowę z rabinem, która określała jego obowiązki i pobory. Jego pomocnikiem był kaznodzieja, który wykładał Torę w każdą sobotę. W kontaktach między władzami kahalnymi a światem zewnętrznym pośredniczył syndyk. Do obowiązków szkolnika należało zapalanie świec w bóżnicy i wzywanie na modlitwy. W kahale działały także różne komisje i bractwa (chewrot) spełniające zadania wychowawce, religijneJ gospodarcze i porządkowo-policyjne. Wszystkie spory między Zydami rozpatrywały sądy żydowskie. Taka organizacja wewnętrzna gminy funkcjonowała w całym okresie staropolskim 55 . W tym roku godność rabina objął Eliezer Aszkenazi ben Elia Rofe urodzony w rodzinie o aszkenazyjskich korzeniach na Bliskim Wschodzie. Uczył się w Salonikach, przebywał we Włoszech i w Pradze. Był słynnym znawcą Talmudu i kabały. W 1584 roku przeniósł się do Krakowa i tam zmarł dwa lata później56. Rabinem poznańskim ponownie został Salomon ben Juda Loebisch, który sprawował tę godność do 1586 roku 57 .
11 czerwca 1590 Wybuchł pożar w dzielnicy żydowskiej. Spłonęło ok.. 75 domów żydowskich spośród ok. 115 będących wów.czas w posiadaniu Zydów. Przed pożarem mieszkało w Poznaniu ok. 1400 Zydów, lecz z powodu trudności mieszkaniowych musieli opuścić miasto, osiedlając się m.in. w Stanisławowie. Do centrum miasta powrócili dwa lata później, przystępując do odbudowy synagogi (do 1618 roku)58. Ponieważ dawne przywileje strawił pożar, wojewoda poznański Stanisław Górka wydał postanowienie generalne regulujące organizację gminy i sprawy sądownicze 59 . Andrzej Korb i Henryk Krewicz ze Śląska i Tomasz .z Leszna zostali powieszeni przed świętem Nawiedzenia NMP za złupienie Zydów poznańskich na drodze publicznej, kiedy wracali z towarami z Norymbergi. Król Zygmunt III Waza zwolnił Żydów poznańskich z ceł na cztery lata 60 .
Rafał Witkowski
1597/98 Rabin Mordechaj Jaffe objął urząd rabina w Poznaniu (wcześniej pełnił godność rabina w Grodnie, Krzemieńcu, Lublinie i czeskiej Pradze). Był jednym z założycieli Sejmu Czterech Ziem. Do Poznania przeniósł część liturgicznych zwyczajów gminy grodzieńskiej6l. Działająca w Poznaniu oficyna żydowska ogłosiła drukiem dzieło rabina Mordechaja Sepher Lewuch.
Zydzi poznańscy Salomon i Jakub pozwali przed magistrat Macieja z Międzychodu, rektor szkoły przy parafii św. Marcina, skarżąc się, że jego uczniowie napastowali Zydów przechodzących koło szkoły. Kanclerz kurii biskupiej l!akazał uczniom zaprzestać takiego zachowania i zadowolić się kazubalcem. Zydzi mieli płacić żakom kopę groszy na beczkę piwa, 18 groszy na pieczeń oraz pół złotego w drodze na jarmark w Gnieźnie 62 .
7 marca 1612 W Poznaniu zmarł urodzony w Czechach rabin Mordechaj ben Abraham Jaffe, który zapoczątkował wielce zasłużoną dla Poznania rodzinę. Był przeciwnikiem tradycyjnego systemu nauczania, znanego jako pilpul 63styczeń 1613 . Wybuchł pożar w synagodze przy ul. Zydowskiej, który strawił bóżnicę i kilkanaście domów żydowskich. Malarz poznański Ar!ll0n raz z czeladnikiem Szostowiczem namalowali na murze ratusza figury Zyda i Zydówki siedzących na wieprzach. Strsi gminy poskarżyli się burmistrzowi Krzysztofowi Arnoldowi. Ten nakazał Zydom zapłacić Armonowi za zamalowanie tych rysunków jeden złoty i sześć groszy. Po tygodniu jednak Armon ponownie namalował obraźliwy rysunek, co wywołało zamieszki 64październik 1619 Sekretarz króleski Samuel Targawski sporządził Rewizję mieszkania żydowskiego w Poznaniu. Zydzi zamieszkiwali w 134 domach i kamienicach, z których 22 były dzierżawione od szlacht y/ lecz większość z nich była drewniana i najczęściej jednoizbowa. Jak zpisał Targawski: IIW kamienicach żydowskich przestronnych w mieście mało Zydów pospolicie mieszkaJ a w domach zaś najpodlejszych bardzo wiele, jako znaczy się tu z tej rewizyty, gdzie i największe arazy dla wielkości ludzi i nieochędostwa, tak i w domach jako i ulicachIl . Część Zydów mieszkała liN a przedmieściu za Bramą Wroniecką [...] w dworach szlacheckich, których jest 7. Między którymi są dwory, w których zawiera się budowaniepo kilkorgu, gdzie Zydowie mieszkają w tych domach i dworach, gospodarzów 90/ person 245 11 . Cmentarz żydowski znajdował się lina przedmiściu [...]/ przy którym są 2 żydowskie domYJ a niedawno ogród Dicjuszowski Zydzi przy tym cmentarzu objęli i wpuścili go w tenże swój cmentarzII. Cała populacja żydowska w Poznaniu wynosiła wówczas 3130 osób 65sierpień 1620 W kamienicy Świdwów Szamotulsl?ch przy ul. Żydowskiej znaleziono zamurowany w filarze stół, na którym Zydzi w 1399 roku mieli rzekomo IIHostie kłóćII. W uroczystej procesji, którą prowadził sufragan poznański Jan Trach Gniński, stół przeniesiono do kościoła Bożego Ciała. Uczestniczyło w niej licznie zebrane duchowieństwo i kilkanaście tysięcy osób.
3 czerwca 1621 Zydzi z przeludnionego Poznania podpisali umowę z Zygmuntem Grudzińskim/ właścicielem dóbr swarzędzkich, na mocy której mogli osiedlić się w Svyarzędzu na stałe. Po wielkim pożarze miasta w 1590 roku część poznańskich Zydów miała znaleźć schronienie w tej podmiejskiej wówczas wsi 66 . Urząd rabina objął Simon Zeew Wolf ben Dawid Tabele Auberbach. Pochodził z Poznania, wcześniej przebywał w Lublinie. W 1629 roku udał się do Wiednia, gdzie krótko pełnił urząd rabina, a następnie do Pragi, gdzie zmarł 11 listopada 1631 r. 67 . Zyd poznański Izaak Bachrach uzyskał stopień doktora medycyny na uniwersytecie w Padwie 68 . Rabinem został Chaijm ben Icchak ha-Kohen, wnuk rabina Bezalela, przybyły z Frankfurtu nad Menem 69 .
28 sierpnia 1638 Zygmunt Grudziński uzyskał zgodę króla Zygmunta III Wazy na założenie miasta Grzymałowa (później Swarzędz) i zawarł uJ?owę z kahałem poznańskim/ na mocy którego pozwolił na osiedlanie się Zydów na gruntach nowo lokowanego miasta. Grudziński zobowiązał się do zbudowania na własny koszt 32 domów dla żydowskich osadników oraz dostarczyć materiał do budowy budynków gminnych, takich jak: synagoga, szkoła, mykwa, dom rabina, dom szamesa, dom kantora i przytułek 70 . Rabinem poznańskim został w tym roku Mojżesz ben Jesajasz Menahem, później rabin we Frankfurcie nad Menem i w Pradze 71 .
9 sierpnia 1639 Zyd poznański Mojżesz Lima uzyskał stopień doktora medycyny i doktora filozofii na uniwersytecie w Padwie. Jego późniejszy pobyt w Poznaniu jest poświadczony w źródłach 72 .
Rafał Witkowski Król Władysław IV Waza potwierdził gminie przywileje podczas sejmu koronacYJnego. IIW wigilię Narodzenia NMP księża dominikanie, chcąc na nowo przelać swój zepsuty dzwon, wieźli go najpierw do Wagi miejskiej w celu zważenia. Przy wozie szło trzech księży i kilkanaście osób celadzi klasztornej. Gdy wóz jechał w ulicę żydowską, wszczęła się zwada z Zydami, wskutek której kilku Zydów odniosło rany. Wybito wtedy wiele szyb w oknach żydowskich i zanosiło się na wielki rozruch w mieście tym bardziej, że za dominikanaI?i poczęło opowiadać się pospólstwo. Nagle lunął deszcz ulewny i uwolnił Zydów od dalszych napastowań. Pospólstwo zmoczone do suchej nitki po domach szukało ucieczkiII. Sytuację uspokoiła nazajutrz interwencja burgrabiego zamku poznańskiego Adama Puszniewskiego.
Król Władysław IV Waza potwierdził wcześniejsze umowy między magistratem poznańskim a gminą żydowską. Na czele gminy stanął Sbbatai ben Jesajasz Horowitz. Zanim przybył do Poznania, pełnił godność darszana (kaznodziei) w Pradze, rabina w Furth i we Frankfurcie nad Menem. W 1658 roku udał się do Wiednia, by tam zostać rabinem 73 . Połowa Zydów mieszkających w województwie poznańskim mieszkała w Poznaniu 74 .
13 lutego 1649 Król Jan II Kazimierz wydał generalną konfirmację przywilejów nadanych gminie poznańskiej. W oblęonym podczas potopu szwedzkiego Poznaniu z głodu i zarazy zmarło tysiące Zydów (z 2 tys. rodzin żydowskich miało pozostać przy życiu niespełna 300)75. Z powodu znacznego zubożenia gmina przez 10 lat (1658-68) nie mogła utrzymać rabina. Król Jan Kazimierz chciał ofiarować plac z synagogą klasztorowi Franciszkanów, ale tych zamiarów nigdy nie zrealizował 76 . Król Jan II Kazimierz uwolnił Izaaka Abramowicza (ben Abrahama), rabina i seniora Wielkiego Księstwa Litewskiego, od długów na rzecz synagogi poznańskiej/ na prośbę której sprawował sąd y 77. W tym samym roku na prośbę magistratu poznańskiego nakazał usunięcie kramów żydowskich z centrum miasta, gdyż wywoływały IIwzburzenie ll78 .
1668-1685 Urząd rabina sprawował Icchak ben Abraham, wielki znawca Talmudu i kabały. Przed przybyciem do Poznania pełnił obowiązki rabina w Wilnie 79 . Przed sądem arcybiskupim w Łowiczu osądzony został były zakonnik, niejaki Murzynkowicz, który przyznał się, że w latach 1662-69 kradł hostie i sprzedawał je Żydom w Poznaniu, Kaliszu, Dobrej i Warcie. Został skazany na śmierć na stosie 80 .
9 listopada 1669 Król Michał Korybut Wiśniowiecki potwierdził nadane gminie poznańskiej przywilej e. Według spisu podatku pogłównego w Poznaniu mieszkało 11847 osób żydowskich do płacenia podatku pogłównego należących, oprócz ślepych, chorych i tych, którzy sobie zarobić nie mogąll8l.
8 lutego 1676 Król Jan III Sobieski potwierdził nadane gminie poznańskiej przywileje.
W Poznaniu mieszkało 917 Żydów, co stanowiło ok. 33% ludności miasta 82 .
Tylko dwie gminy w Rzeczypospolitj były liczniejsze - krakowska i lwowska.
W 2. połowie XVII wieku ponad 170 Zydów z Poznania brało udział w wielkich jarmarkach w Lipsku 83 . Po długiej przerwie ponownie obsadzony został fotel rabina w Poznaniu.
Został nim Naftali ben Icchak ha-Kohen. W 1704 roku przyjął on zaproszenie gminy we Frankfurcie nad Menem, od 1711 roku przebywał w Pradze, zmarł w 1719 roku w Konstantynopolu, w drodze do Ziemi Świętej84.
14 października 1697 Król August II Mocny potwierdził nadane gminie poznańskiej przywileje 85 .
W rejestrze dochodów proboszcza parafii św. Wojciecha w Poznaniu uwzględniono zobowiązania gminy żydowskiej, która każdego roku w dniu święta Narodzenia Pańskiego miała przekazywać proboszczowi 90 świec, a w dniu święta Wielkiej Nocy86 jeden funt pieprzu, dwa łuty szafranu, jeden funt łoju oraz jeden funt imbiru 87 .
Rafał Witkowski Godność rabina objął Jakub Icchak ben Abraham, syn rabina z lat 1668-85 88 .
25 lipca 1716 Wojska konfederatów tarnogrodzkich podczas oblężenia Poznania w. czasie trzeciej wojny północnej splądrowały dzielnicę żydowską, zabijając 33 Zydów i raniąc dziesiątki innych 89 .
16 marca 1717 W jednej z bóżnic (die hoche Schule) wybuchł wielki pożar. W porę został ugaszony/ choć ogień strawił wiele ksiąg i papierów. Długotrwałe spory między miastem i gminą żydo",:,ską, które próbowała rozstrzygnąć komisja powołana w Radomiu. Ustaliła, że Zydzi będą płacić 900 zł za mieszkanie w domach należących do chrześcijan, 1300 zł za zwolnienie z opłat za stacjonowanie wojsk, 250 do kasy miejskiej, 30 zł za korzystanie z rzeźni, 1900 zł dla wojewody, 1800 dla podwojewodziego i inne. Komisja ustaliła łączną sumę zobowiązań gminy żydowskiej na 8940 zł rocznie, z czego do kasy miejskiej miało wpływać 3980 zł. W Poznaniu mieszkało ok. 1170 Zydów. Wielu przedstawicieli szlacht y/ duchowieństwa i mieszczan lokowało określone sumy na procent w gminie, co powodowało niekiedy spory między stronami 90 .
1734 i 1736 Król August III Sas potwierdził dawne przywileje wydane dla gminy żydowskiej. Poświęcona została tzw. Synagoga Nehemiasza przy ul. Żydowskiej 21 91 .
lipiec 1736 Po ulewnych deszczach wystąpiła z brzegów w.arta, zalewając znaczne połacie miasta, w tym bóżnicę i 34 kamienice przy ul. Zydowskiej, co zmusił wielu poznańskich Zydów do przeniesienia się do Swarzędza. W tym roku Zydzi zostali ponownie oskarżeni o rzekomy mord rytualny na synu mieszczanina poznańskiego Macieja Kazimierza Jabłonowicza, którego zwłoki zostały znalezione na Górczynie. W procesie przed magistratem poznańskim oskarżono kilku zwierzchników gminy: Arje Laba ben Josefa 92 , sztadlana Jakuba ben Pinchasa i dwóch innych. Sąd skazał ich na śmierć, a wyrok został wykonany mimo sprzeciwu króla Augusta III i próśb gminy poznańskiej skierowanych do papieża 93 . W późniejszych latach ich męczeńska śmierć była wspominana przez gminę poznańską w specjalnych modlitwach. Wojska pruskie nałożyły na gminę kontrybucję wojenną w wysokości 1300 dukatów. Wielki pożar miasta zniszczył 76 domów żydowskich, trzy synagogi oraz pochłonął wiele ofiar. Zadłużenie gminy wycenione zostało na 686 081 zł. Na skutek tych wydarzeń prymat wśród gmin wielkopolskich zdobyła na kilkanaście lat gmina w Lesznie.
6 czerwca 1764 Sejm konwokacyjny podjął uchwałę o zniesiniu Sejmu Czterech Ziem (waad arba aracot), ograniczając zakres autonomii ydów w Rzeczypospolitej, oraz nakazał przeprowadzenie spisu dorosłych Zydów obojga płci z wyjątkiem dzieci do pierwszego roku życia w celu wyliczenia podatku pogłówneg094. Przeprowadzona w grudniu 1764 roku lustracja gminy w Poznaniu wykazała/ że w mieście przebywało 1591 11 głów żydowskichII. Płacili oni podatek w wysokości 2 zł od osoby. Lustracji dokonali szlachcic Wawrzyniec Grabski oraz trzech starszych gminy: podrabin Nachem Szlama, starszy Szymon Iciek i szkolnik Abraham 95 .
24 kwietnia 1765 Król Stanisław August Poniatowski potwierdził dawne przywileje gminy żydowskiej/ która po licznych nieszczęściach poprzednich dekad znacznie podupadła 96październik 1768 W wyniku sporu między kupcami chrześcijańskimi. i żydowskimi władze miejskie przeprowadziły tzw. rekwizycję, według której Zydzi prowadzili wówczas w Poznaniu ponad 80 kramów z różnymi towarami 97 .
20 czerwca 1769 Wojska rosyjskie walczące z konfederatami barskimi opuściły Poznań, do którego natychmiast wkroczyły oddziały konfederackie pod dowództwem Ksawerego Jaraczewskiego i Melchiora Białoskórskiego. Wtedy nałożona została olbrzymia kontrybucja na Żydów, innowierców i kapitułę poznańsk ą 98luty 1771 Podczas rosyjskiej okupacji Poznania pułkownik R6ne wypędził Zydów ze śródmieścia 99 . Wielkość długów i innych zobowiązań finansowych gminy została obliczona na 947 546 zł i 19 gr. Wśród instytucji, które inwestowały na procent pieniądze lina synagogę poznańskąll / znajdowały się klasztory: benedyktynek w Poznaniu,
Rafał Witkowski
Ryc. 1. Karta z rej estru długów gminy z lat 1772-93. Ze zb. Central Archives for the History of the J ewish People, Jerozolima.
cysterek w Owińskach, dominikanów w Kościanie, franciszkanów w Gnieźnie Pyzdrach, karmelitów w Bydgoszczy, Gdańsku, Kcyni, Kłodawie i Warszawie, klarysek w Poznaniu, a także proboszczowie w Słupcy, Lądku, Witkowie, Ptaszkowie, Solcu koło Środy, Dopiewie, Ostrorogu, Iłowcu, Śremie, Buku i Czempiniu, parafia św. Marcina w Poznaniu, kolegiaty św. Marii Magdaleny i św. Mikołaja w Poznaniu, kolegiata w Czarnkowie, komandoria św. Jana w Poznaniu, kapituła katedralna w Poznaniu, ponadto altarzyści z różnych kościołów w Częstochowie i w Buku loo .
14 grudnia 1774 Specjalnie ustanowiona komisja obliczyła wszystkie długi gminy poznańskiej na 90 439 zł i 6 gr. W sprawie ich spłat przez kolejne dziesięciolecia toczyły się liczne spory prawne lO1 . Rabinem w tym roku został Rafael ben Jekutiel Suesskind ha-Kohen, działający przez wiele lat w Wielkim Księstwie Litewskim. W 1776 roku objął zaszczytny urząd rabina połączonych gmin Altony, Hamburga i Wandsbeck l02 . Lustracja poznańskiej gminy żydowskiej wykazała 1560 Zydów obojga płci.
Wysokość podatku pogłównego została podwyższona do 3 ZF03.
Lustracja gminy żydowskiej wykazała 1611 Zydów obojga płci. Na 554 odnotowane gospodarstwa żydowskie przypadało zaledwie 544 dzieci (250 gospodarstw bez dzieci, 153 - z jednym dzieckiem, 97 - z dwojgiem dzieci, 30 - z trojgiem dzieci i 24 - z czworgiem i więcej)104. Dzielnica żydowska była jedną z najbardziej zaludnionych w Poznaniu.
W jednym domu przy ul. Żydowskiej mieszkało średnio ok. 33 osóblos.
Według inwentarza Komisji Dobrego Porządku opracowanego przez M. Jabczyńskiego w śródmieściu i na przemieściach w jurydykach miejskich przebywało łącznie 5485 osób (w tym 2555 Zydów), na pozostałych przedmieściach 2250 C?sób, ponadto 500 duchownych i 150 załogi wojskowej, razem 10 940 osóbl0 6 .
Zydzi posiadali trzy bóżnice w mieście. Poznańska Komisja Dobrego orządku usystematyzowała przepisy prawne dotycące pobytu i działalności Zydów w mieście. Każdy przybywający do miasta Zyd musiał przedłożyć władzom miejskim lIświadectwo poczciwości ll z miejsca poprzed.niego pobytu oraz dokładnie określić powód swego przyjazdu do Poznania. Zydzi nie mogli należeć do chrześcijańskich cechów rzemieślniczych, ale mogli zakładać własne. Komisja ograniczyła możliwośc prowadzenia handlu żydowskiego, który zaczynał się dopiero o godzinie 10. Zydom nie wolno było handlować w niedziele i w dniach świąt chrześcijańskich pod groźbą konfiskaty towarów. Władze miejskie skrupulatnie kontrolowały, czy handlarz żydowscy stosowali uczciwie wagi, miary i ceny pod karą konfiskaty tow?-rów. Zydzi spoza Poznania nie mogli handlować w mieście, a jeśli miejscowy Zyd ukrywał przybysza lub przechowywał jego towary, I?ógł być ukarany więzieniem, a towary ulegały konfiskacie. Jeśli za skazanego Zyda poręczyła gmina żydowska, to mógł on odbyć karę w więzieniu żyd.owskim. Na mocy porozumienia magistratu i starszych synagogi ustalono, że Zydzi będą płacić rocznie do kasy miejskiej podatek w wysokości 2 tys. złp i czynsz ziemny z żydowskiego cmentarza w wysokości 14 złp. Wszystkie dawne pozwy dotyczące podatków i długów zostały umorzone l07 .
Rafał Witkowski
Po krótkim (czteromiesięcznym) rabinacie Joseph Cwi Hirsza ben Abrahama Janowa godność rabina objął Joseph ben Pinchas ha-Cadik, który słynął z pobożności i wielkiej erudycjp08. Strukturę rozmieszczenia ludności żydowskiej w obrębie aglomeracji miejskiej Poznania pokazuje wizytacja generalna dekanatu poznańskiego nakazana przez bpa Antoniego Onufrego Okęckiego, a przeprowadzona przez ks. Józefa Rogalińskiego. Spośród wymienionych. w tej wizytacji parafii żaden Zyd nie mieszkał w obrębie kościoła kolegiackiego/ parafii św. Mikołaja, św. Małgorzaty na Śródce, św. Jana Jerozolimskiego, św. Rocha i św. Marcina (ale znajdował się tu cmentarz żydowski należący do gminy poznańskiej i cztery domki, które zamieszkiali chrześcijanie opłacani przez Zydów, zajmujący się pilnowaniem i utrzymaniem porządku na cmentarzu l09 ).
Ryc. 2. Karta z rejestru długów gminy z lat 177293. Ze zb. Central Archives for the History of the J ewish People, Jerozolima.
Ostatni sztadlan Izaak Eisig ben Wolf objął swój urząd (zm. 1828)110.
październik 1784 J rzy Wretowski, mieszczanin poznański, zabił z pistoletu przez nieostrożność Zyda, za co gmina wytoczyła mu proces, ale za oskarżonym ujął się bp poznański Antoni Onufry Okęcki. W latach 1577-1784 odnotowano tylko 17 ochrzczonych Zydów, którzy zostali przyjęci do prawa miejskiegallI. Lustracja gminy żydowskiej wykazała 1836 Żydów obojga płci 112 .
Lustracja gminy żydowskiej wykazała 1560 Żydów obojga płci 113 .
19 listopada 1788 .
Zawliły się dwie kamienice przy ul. Zydowskiej, grzebiąc w gruzach dziewięciu Zydów. Krótki pobyt w Poznaniu odnotował w swojej autobiografii Salomon Majmon (1754-1800)/ jeden z aktywnych zwolenników nowo rodzącego się ruchu oświecenia żydowskiego - Haskali. Urodzony na Litwie i wychowany według tradycyjnych rabinicznych zasad, z czasem porzucił rodzinne strony. Podróżował do Królewca i Szczecina, by ok. 1779 roku dotrzeć do Berlina. Tam, jako wytrawny filozof, zyskał uznanie Mojżesza Mendelssohna, ale sławę przyniosła mu autobiografia opisująca drogę Żyda z litewskiego sztetla do berlińskiej stolicy Haskali 114 . Podczas obrad Sejmu Wielkiego dyskutowano nad położeniem ludności żydowskiej. Na czele delegacji z województwa poznańskiego stał Symcha ha-Kochen z Poznania 115 . Ostatni raz Zydzi przekazali daninę za użytkowanie cmentarza na rzecz proboszcza parafii św. Marcina (daninę w naturze zaprzestali już częściowo uiszczać w 1774 r. 116 ). Sporządzona na polecenie Komisji Policji Obojga Narodów Rewizja Wolnego Miasta Poznania wykazała, że 104 posesje żydowskie i 23 domy były wynajmowane od mieszczan, pięć od szlacht y/ zaś ogólną liczbę gospodarstw domowych oszacowano na 490 117luty 1793 Do Wielkopolski wkroczyły wojska pruskieJ które zaanektowały prowincję do Prus. Według spisu ludności Poznania przeprowadzonej przez nowe władze w mieście mieszkało 2355 Żydów 118 , a na czele gminy stał pobożny i sławny rabin Joseph ben Pinchas ha-Cadik (1780-1801)119. Żaden dom żydowski w Poznaniu nie był wyceniony na więcej niż 50 talarów, a pozwolenie na prowadzenie handlu posiadało 15 żydowskich kupców i 23 kramarzy120. Zona JasIa Lewkowicza, bogatego kupca z Poznania, uciekając z Warszawy z kosztownościami dla powstańców w Wielkopolsce, została złapana na rogatkach miasta, a męża zamknięto w areszcie 12l .
17 kwietnia 1797 Władze pruskie wprowadziły Statut Generalny dla Zydów (General-JudenReglement fur Sud-, und Neu-Ost-Preussen) porządkujący sytuację prawną
Rafał Witkowski
Ryc. 3. Karta z rejestru długów gminy z lat 1772-93. Ze zb. Central Archives for the History of the J ewish People, Jerozolima.
Zydów W nowych prowincjach. Zakazywał handlu obwoźnego, ograniczał samorząd kahalny i poddawał go pod ściślejszy nadzór państwa, nakazywał przyjmowanie nazwisk niemieckich 122 . Obradujący w Kleczewie 30 sierpnia 1797 r. zjazd przedstawicieli gmin z obu prowincji wyraził niezadowolenie z jego postanowień, ale nie zmieniło to decyzji władz pruskich. Wspierając idee żydowskiego oświecenia Haskali, władze pruskie nałożyły obowiązek uczenia dzieci żydowskich w szkołach elementarnych. Spór wokół zamknięcia chederów będzie trwał przez następne dziesięciolecia 123 .
Ryc. 4. Karta z rejestru długów gminy z lat 1772-93. Ze zb. Central Archives for the History of the J ewish People, Jerozolima.
Szybko rozrastająca się w pierwszych latach pruskiego panowania gmina żydowska osiągnęła liczbę 4430 członków 124 . Użytkowali oni sześć synagog położonych w dzielnicy żydowskiej125.
15 kwietnia 1803 Wielki pożar miasta zniszczył także dawną dzielnicę żydowską, w tym synagogę (die hohe Schule), szpital, szkołę, bet-hamidrasz oraz domostwa ok. 600 Zydów.
Rafał Witkowski
Władze miejskie zezwoliły Zydom na oiedlanie się w innych dzielnicach (wybierali głównie rejon Starego Miasta). Wielu Zydów zdecydowało się jednak odbudować domy w dawnym miejscu. Poza dawnym gettem osiedlali się głównie zwolennicy Haskali, określani mianem maskilim 126 .
W następstwie rozbudowy miasta za średniowiecznymi murami na polecenie władz niemieckich zlikwidowano stary cmentarz założony prawdopodobnie jeszcze w wiekach średnich, położony na północno-zachodniej stronie dawnej Muszej Góry - Kundorfu, (ob. pl. Wolności). Założono wówczas nowy cmentarz przy ul. Głogowskiej (w okresie międzywojennym ul. Facha 24-26; zajmował ok. 4 ha), na który przeniesiono część starych nagrobków z dawnego cmentarza na Muszej Górze. Dawne opłaty na rzecz parafii św. Marcina zostały zamienione na 24 zł płacone do połowy XIX wieku 127 .
9 czerwca 1806 Władze pruskie zniosły prawo obywatelstwa we wspólnocie żydowskiej nadawane od XVI wieku przez kahał, znane jako chazaka 128listopad 1806 Wojska pruskie opuściły Poznań, który wkrótce znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego. Zmarł rabin Mosze Szmuel Feilchenfeld. W okresie Księstwa Warszawskiego (1807-14) gmina poznańska pozbawiona była rabina, a w ważnych dla gminy sprawach wypowiadali się dajanim - Jacob Calvary i Joseph Landsberg (namalowani później przez Juliusza Knorra na obrazie obok rabina Akivy Egera).
22 lipca 1807 .
Konstytucja Księstwa Warszawskiego nadała Zydom mieszkającym w jego granicach prawa polityczne w duchu ustawodawstwa napoleońskiego, głosząc: IIZnosi się niewola, wszyscy obywatele są równi w obliczu prawa, stan osób pozostaje pod opieką trybunałów ll129 .
17 października 1808 Fryderyk August, książę warszawski, wydał dekret, na mocy którego zawiesił nadane w konstytucji Księstwa Warszawskiego prawa polityczne na 10 lat, choć mogły być pewne odstępstwa, lIskoro na tę wysoką naszą łaską zasł użą ll130. Założono Stowarzyszenie Przyjaciół Dobroczynności (Verein der wohltatigen Freunde), głoszące postępowe hasła w duchu żydowskiego oświecenia - Haskali. W gminie liczącej wówczas 3729 członków zwolennicy reform byli w zdecydowanej mniejszości 13l . W Poznaniu mieszkało 16114 osób, w tym 8999 katolików/55 prawosławnych, 3137 luteranów, 163 kalwinistów oraz 3760 Żydów (23% całej populacji)132.
David Caro, zwolennik Haskali, współpracujący z jej berlińskim organem IIHa-me'asef ll , założył Towarzystwo Czytelnicze propagujące idee oświeceniowe i nowe wzory w edukacji 133 . Akiva Eger ben Mosze Gens (ur. 8 listopada 1761 r. w Eisenstadt) został nadrabinem Poznania. Wcześniej uczył się we Wrocławiu, mieszkał i studiował w Lesznie oraz pełnił obowiązki rabina w Mirosławcu (Markisch Friedland). Poznańscy zwolennicy Haskali (Zydzi Friedlander, Eichborn i Jacobson) przeciwstawiali się wyborowi Akivy Egera, zarzucając mu, że był duchowym spadkobiercą rabinów poznańskich - Maharala i Mordechaja Jaffe. Spośród 196 uprawnionych do głosowania członków gminy 160 głosów padło za ofiarowaniem godności rabina Poznania Akivie Egerowi 134 .
Wielkopolska ponownie została przyłączona do Prus 135 / a Poznań stał się stolicą Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Z inicjatywy Wolffa J. Eichborna założono postępowy Israelitischer Bruderverein prowadzący akcje charytatywneJ ale posiadający także własny dom modlitwy. Jeden z przywódców tego stowarzyszenia Wolff J. Eichborn wygłosił pierwsze kazanie po niemiecku dopiero w 1837 rokuJ kiedy rabin Eger był już na łożu śmierci.
15 lipca 1815 Nadprezydent prowincji P?znańskiej Joseph Zerboni di Sposetti ogłosił, że z powodu zbyt dużej liczby Zydów mieszkających w Wielkopolsce, nie można wprowadzić w życie postanowienia edyktu z 11 marca 1812 r. 136 .
14 września 1815 Akiva Eger przybył w towarzystwie swoich uczniów i przyjaciół do Poznania.
Władze pruskie zwróciły się do gmin żydowskich w ielkopolsce o wysunięcie propozycji zmian w prawnej pozycji tutejszych Zydów. W obradach przedstawicieli gmin w Kórniku brali udział poznańscy kupcy Jakub Flatau i Israel WeiF37. Gmina żydowska w Poznaniu była drugą co do wiekości w zachodnich prowincjach państwa pruskiego. Należało do niej 4025 Zydów (największą była gmina wrocławska, do której należało 4409 Żydów)138.
Rafał Witkowski Urodził się Ludwik Merzbach (zm. 1890)/ założyciel księgarni i drukarni przy pl. Wolności 8. W mieście funkcjonowały trzy szkoły elementarne żydowskieJ do których uczęszczało 164 chłopców i 135 dziewczynek 139 . Władze pruskie zreformowały szkolnictwo w Wielkim Księstwie Poznańskim/ ograniczając rolę Talmudu w nauczaniu w szkołach żydowskich. Na prośbę rabina Akivy Egera Salomon Plessner przygotował traktat o autorytecie pism rabinicznych (Sendschreiben ilber die Autoritiit der Rabbinischen Schriften), w którym - opierając się także na pismach autorów chrześcijańskich - bronił Talmudu jako podstawy nauczania w sprawach wiary i moralności. Po przesłaniu tego traktatu do władz niemieckich przywrócono nauczanie Talmudu w szkołach poznańskich 140. Uczestnicy pierwszego sejmu prowincjonalnego w Wielkim Księstwie Poznańskim wnieśli projekt ustawy zmierzającej do poprawy położenia ludności żydowskiej. Wśród propozycji przygotowanych przez deputowanych, znalazł się postulat mówiący o tymf że IIrabini i nauczyciele religii winni dokładnie posiadać języki niemiecki i polski, i że ostatni nie mogą pozyskać urzęduJ dopóki nie odbędą dwuletniego kursu na uniwersytecie i nie złożą z nauk dokładnego popisuII. Ponadto posłowie sugerowali, by IIwyłączyć starozakonnych od trudnienia się aptekarstwem i wyszynkiem trunków, dozwalać im natomiast chwytania się innych procederów i rolnictwa, niemniej nabywania własności po miastach i wsiach pod pewnymi ogranizeniamill. Wśród postulatów znalazł się też jeden zadziwiający dla religijnych Zydów. Sugerowano, aby IIprzenieść szabas na niedzielęII!. Król pruski nie zaakceptował żadnego z 12 punktów odnoszących się do ludności żydowskiej14l. Podczas. epidemii cholery azjatyckiej od lipca do października 1831 roku zmarło 37 Zydów (spośród 5472 mieszkających w Poznaniu). Niska śmiertelność była skutkiem działalności rabina Akivy Egera, który stał na czele komisji (Mosaische Cholerakommission), i lekarza Roberta Remaka. Wydano broszurki w języku jidysz objaśniające zasady sanitarneJ rozdawane wraz z herbatą i proszkami dezynfekcyjnymi. Założono pięć cmentarzy cholerycznych (żydowski znajdował się po drugiej stronie Warty). Epidemia pochłonęła ponadto 306 ofiar wśród katolików (spośród 13 985 mieszkających w Poznaniu) oraz 198 ewangelików (spośród 7281)142. Za ofiarną służbę miastu i gminie żydowskiej rabin Eger otrzymał osobiste podziękowanie od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III wręczone przez nadprezydenta Eduarda Flottwella 143 .
Ryc. 5. Karta z rejestru długów gminy z lat 1772-93. Ze zb. Central Archives for the History of the J ewish People, Jerozolima.
Według imiennego spisu dorosłych mężczyzn należących do gminy żydowskiej spośród 893 wymienionych handlem i usługami trudniło się 428 osób. Większość placówek handlowych znajdowała się okolicach Starego Rynku, gdzie swoje sklepy mieli m.in. Wolf Auerbach, Salomon J. Auerbach, Abraham Mamorth, Julius A. Munk, Mendel Schiff, Mendel Ephraim, Dawid Goldberg, Philippson, by wymienić najbogatszych 144 .
Rafał Witkowskiyc. 6. Taryffa Głów Z ydowskich z 1775 r.
Ze zb. APE
1 czerwca 1833 Naczelny prezes proincji poznańskiej Eduard Flottwell ogłosił Tymczasowe zarządzenie względem Zydostwa w Wielkim Księstwie Poznańskim (VorHiufige Verordnung wegen des Judenwesens im GrofSherzogthum Posen), które podzielło ludność żydowską na dwie kategorie: naturalizowanych i tolerowanych. Zydzi naturalizowani otrzymali prawa cywilneJ mogli wybierać sobie miejsce zamieszkania w obrębie prowincji, wykonywać wybrany zawód oraz kupować nieruchomości. Musieli jednak wykazać się posiadaniem odpowiedniego majątku/ znajomością języka niemieckiego i porzucić tradycyjny strój. Na Zydówtolerowanych nałożono określone restrykcje prawne i ekonomiczne 145 . Z okazji wprowadzenia w życie tych rozporządzeń odbyło się nabożeństwo dziękczynne w synagodze poznańskiej, podczas którego obecny był nadprezydent Eduard FlottwelI. Po odśpiewaniu psalmów 21 i 61 kazanie wygłosił rabin. Akiva Eger. Dziękował i wychwalał króla pruskiego za przychylność wobec Zydów wielkopolskich, przypominając jednocześnie nowo wybranym członkom władz gminy o konieczności usilnych starań o zachowanie wartości żydowskich w nowej sytucji prawnej146. Pierwszym, który wystąpił do władz pruskich o nadanie statutu Zyda naturalizowanego, był rabin Akiva Eger, choć nie we wszystkich poczynaniach wspierał on pruską administrację. Nowa struktura organizacyjno-administracyjna gminy, z wybieranym zarządem korporacji, znacznie ograniczała wpływy rabina na funkcjonowanie wspólnot y 147. Do końca 1834 roku 535 Żydów poznańskich uzyskało patent naturalizacyj ny 148.
22 grudnia 1833 .
Na mocy królewskiego rozkazu gabinetowego także Zydzi toerowani musieli przyjmować niemieckie nazwiska, co pogłębiało akulturację Zydówstyczeń 1834 Otwarty został nowy szpital żydowski z fundacji Salomona Beniamina Latza (zm. 19 maja 1829 r.). Przekazał on 6 tys. talarów na budowę szpitala i bet ha-midrasz 149 . Do 1 sierpnia 1836 r. leczono w niej 137 pacjentów, głównie z Poznania i okolicISO . W wyborach do zarządu gminy żydowskiej w Poznaniu brał udział naczelny prezes Flottwell, a rabin Akiva Eger wygłosił w synagodze na jego cześć mowę pochwalną. Wybrano 34-osobową reprezentację gminy, a do zarządu weszli m.in. Philipp Mosino, Gabriel Wolf Katz i Salomon Misch l51 . Przy ul. Stawnej 5 powstał Zakład dla Osieroconych Chłopców Zydowskich.
12 października 1837 Zmarł nadrabin Akiva Eger. Prowadząc przez wiele lat działalność edukacyjną/ rabin Eger wykształcił całe pokolenie rabinów, którzy w połowie XIX wieku obejmowali urzędy głównie w Wielkopolsce. Jego wiedza i mądrość uczyniły z niego najsłynniejszego rabina poznańskiego. Następcą został jego syn Salomon ben Akiva Eger (ur. w Lesznie w 1785 roku), wcześniej rabin w Kaliszu. Gminą poznańską kierował do 1852 roku 152 .
Według spisu rejencyjnego w Poznaniu mieszkało 32 456 osób, w tym 13 700 katolików/ 14928 protestantów i 6828 Żydów 153 .
Rafał Witkowski Właścicielem drugiego co do wielkości banku w Poznaniu był Michael Kantorowicz. Jego kapitał sięgał ok. 80 tys. talarów. W Poznaniu mieszkało 6763 Żydów 154 .
Urodził się Józef Jolowicz (zm. 1907)/ księgarz i właściciel antykwariatu przy dawnym Odwachu. Według spisu rejencyjnego w Poznaniu mieszkało 41 tys. osób, w tym 19 tys.
katolików, 13 tys. protestantów i 9 tys. Żydów 155 . Załoone zostało pierwsze żydowskie stowarzyszenie zawodowe Związek/Instytut Zydowskich Sług Handlowych (Verein/Institut fur israelitische Handlungsdiener), zrzeszające 87 członków. Jego celem było IIwykształcenie żydowskich sług handlowych przez naukę przedmiotów niezbędnych kupcowi do prowadzenia jego działalności 11156 . W trzech szkołach elementarnych żydowskich uczyło się łącznie 295 uczniów (w szkole hr. Rosenberga - 95/ Jacobssohna - 70 i Marzbacha - 130); oprócz nich funkcjonowało siedem szkół prywatnych, do których uczęszczało 315 uczniów/ prowadzili je Fr. Feilchenfeld (52 uczniów), Moritz Remak (53)/ Kolman Wilczyński (40)/ Kuczyński (40)/ Moritz Jabłoński (44)/ Boas Bernus (29) i Moritz Peiser (57)157.
W Poznaniu powstał Centralverein zur Begrundung der Colonisation der Juden im Grossherzogthum Posen, na czele którego stał nadrabin Sa.lomon Eger. Za swój cel związek przyjął utworzenie wiejskich gospodarstw dla Zydów i przywrócenie znajomości zajęć rolniczych l58 . Mimo poparcia ze strony władz pruskich działalność związku zakończyła się niepowodzeniem.
23 lipca 1847 .
Ustawa sejmowa wprowadziła równouprawnienie między Zydami i chrześ. . .
CIJ anam1.
Urodził się w Poznaniu Joseph.Landsberger, lekarz i autor kilku prac historycznych o dziejach poznańskich Zydów.
22 marca 1848 Przedstawiciele Zydów poznańskich Eduard Katz i Joseph Samter na wiecu poparli postulaty polskiego Komitetu Narodowego.
24 marca 1848 Komitet Narodowy wydał C?dezwę, w której przyznał Zydom pełnię praw obywatelskich i wezwał do poparcia wspólnych działań przeciwko Niemcom. Późniejsze polityczne i militarne akcje władz pruskich przekreśliły możliwość szerszej współpracy między Polakami i Żydami l59 .
8 maja 1848 Minister spraw wewnętrznych wydał dekret, na mocy którego niesiony został podział na Zydów naturalizowanych i tolerowanych. Potwierdziła to konstytucja Królestwa Prus uchwalona 5 grudnia 1848 r., gwarantując równe prawa wszystkim obywatelom. Do tego momentu patent nturalizacyjny otrzymało 1005 Zydów w Poznaniu (16% żydowskiej populacji). Nowa konstytucja Prus z 1850 roku przywróciła niektóre antyżydowskie przepisy/ ale zostały one zniesione ostatecznie po zjednoczeniu Rzeszy w 1871 roku.
. Dawny Związek/Instytut Zydowskich Sług Handlowych zmienił nazwę na Związek Sług Handlowych (Verein fur Handlungsdiener), a w 1857 roku na Verein fur junger Kaufleute. W 1860 roku należało do niego 113 członków zwyczajnych i 249 nadzwyczajnych, a patronat nad jego działalnością sprawowali Bernard Jaffe, Moritz Mamroth i Heyman Marcus 16o .
Ryc. 7. K.W Kielisiński, Zyd z Poznania, 1843, akwaforta ze zb. Biblioteki Kórnickiej PAN Założono reformowaną gminę żydowska w Poznaniu zn?-nąjako Israelitische Brudergemeinde. Oznaczało to faktyczne rozbicie wśród Zydów poznańskich
Rafał Witkowskina dwie gminy: ortodoksyjną i reformowaną, choć linie podziału widoczne były już wcześniej. W tym roku w Nowym Jorku emigranci żydowscy z Poznania i całej prowincji założyli własne stowarzyszenie znane jako Bikur Cholim veKadisha, do którego w 1854 roku należało 250 członków 16l .
22 grudnia 1852 Zmarł rabin Salomon Eger, syn rabina Akivy Egera.
Urodził się w Poznaniu Samuel L6wenfeld (zm. 1890)/ wybitny historyk, uczeń Theodora Mommsena. Powstało nowożytne towarzystwo Chewra Kadisza zajmujące się opieką na chorymi i organizowaniem pogrzebów.
1856-57 Na narożniku ulic Dominikańskiej i Szewskiej 4 zbudowano synagogę Gminy Braci (Tempel der Brudergemeinde), do której należeli zwolennicy reformowanego (liberalnego) judaizmu, głównie z bogatszego i wykształconego mieszczaństwa żydowskiego. W 1884 roku dobudowano drobne kopuły w stylu orientalnym 162 . Uszkodzona w trakcie działań wojennych synagoga została rozebrana w 1946 lub 1947 roku.
Ryc. 8. Synagoga Gminy Braci na narożniku ulic Szewskiej i Dominikańskiej, fragment litografii O. Von Gersheima, Pamiątka z Poznania, 1856. Ze zb. Muzeum Narodowego w Poznaniu.
Przeprowadzono renowację starej synagogi.
W Poznaniu urodził się Arthur Kronthal, właściciel fabryki mebli, znawca sztuki i filantrop163. Pochodził z bogatej i zasłużonej dla rozwoju kultury rodziny poznańskiej 164. Powstało Towarzystwo Niesienia Pomocy Biednym IIAchi EserII.
Gmina żydowska w Poznaniu liczyła 7964 osoby, ale pźniej liczba ta stale zmniejszała się, głównie w następstwie stopniowej migracji Zydów poznańskich do innych miast Rzeszy oraz emigracji (głównie do Stanów Zjednoczonych). Rozpoczął się wówczas intensywny proces niemieckiej akulturacji ludności żydowskiej. Większość kamienic wokół Starego Rynku należała do kupców żydowskich: cztery do Kantorowiczów, cztery do K6nigsbergów, trzy do Goldbergów i dwie do Ephraimów 165 . Pierwszym rabinem wspólnoty reformowanej został Joseph Perles (1835-94) sprawujący swój urząd do 1871 rokuJ kiedy to przeniósł się do Monachium. Pochodził z Węgier, a wykształcenie zdobył w seminarium rabinicznym we Wrocławiu 166 . Urodził się Georg Adler. Zdobył wykształcenie uniwersyteckie i pracował na uniwersytecie w Kilonii do śmierci w 1908 roku. W Poznaniu mieszkało 22 144 Niemców, 17940 Polaków i 7101 Zydów. Urodził się Richard Kandt, który w poszukiwaniu pracy udał się do Norymbergi i tam zmarł w 1918 rokuJ wcześniej prawie całą wojnę służąc jako lekarz warmii niemieckiej.
3 kwietnia 1870 Zmarł Philipp Jaffe (ur. 17 lutego 1819 r. w Swarzędzu), lekarz i profesor historii/ uczeń Leopolda von Ranke, zasłużony wydawca źródeł historycznych w serii Monumenta Germaniae Historica. Jego ojciec Eliasz Jaffe (zm. 1866) był poznańskim kupcem, jego wuj Salomon Jaffe (zm. 1863) poznańskim lekarzem i radnym miejskim, a krewnymi Moritz Jaffe, historyk, oraz Samuel Jaffe, właściciel pierwszego warsztatu fotograficznego w Poznaniu. Rodzina Jaffe należała do jednych z najbardziej zasłużonych dla poznańskiej gminy żydowskiej i miasta Poznania w XIX wieku 167 .
Rafał Witkowski
1870-71 W wojnie francł:sko-pruskiej trzech żydowskich lekarzy z Poznania został odznaczonych Zelaznym Krzyżem za zasługi w czasie działań wojennych (dr Lewin, dr Korn, dr Herzfeld)168.
W Poznaniu mieszkało 28 365 katolików, 20 621 ewangelików i 7325 Żydów 169 .
Drugim rabinem gminy reformowanej został Philipp Blach (1841-1923). Pochodził z Górnego Śląska, ukończył seminarium rabiniczne we Wrocławiu oraz studia z tytułem doktora na tamtejszym uniwersytecie. Interesował się historią i dziejami judaizmu. Działał w Związku Liberalnych Rabinów w Niemczech (cztery zjazdy związku odbyły się w Poznaniu w latach 1876/ 1877/ 1897 i 1914).
Urząd sprawował do 1921 roku 170 .
Na czele gminy ortodoksyjnej (tzw. gminy jedności) stanął rabin Wolf Feilchenfeld (1827-1913)/ który sprawował ten urząd do śmierci w 1913 roku. Pod jego rządami gmina przeżywała rozkwit l71 . W Poznaniu mieszkało 35 717 katolików, 22 751 ewangelików i 7063 Zydów l72 . W poznańskim archiwum pracował Adolf Warschauer (ur. 13 października 1855 r. w Kępnie, zm. 13 października 1930 r. w Gdańsku). Przebywał w Poznaniu do 1912 rokuJ opublikował liczne prace dotyczące dziejów miasta i regionu oraz przygotował cenne edycje źródłowe 173 . Przeprowadzono renowację starej synagogi.
1883-84 Stowarzyszenie Przyjaciół Dobroczynności, działające od 1808 roku i zajmujące się opieką nad chorymi, zbudowało własną synagogę (Tempel des Humanitiitsvereins) w stylu mauretańskim z elementami neoromańskimi przy ul. Dominikańskiej 7. Budowę wzniosła berlińska firma Cremer i Wolffenstein jako jedną z pierwszych swoich realizacji. Fasada synagogi przypominała schemat znany z Kassep74. Uszkodzona w trakcie działań wojennych, została rozebrana w 1946 lub 1947 roku.
30 czerwca 1887 Założona została fundacja im. Abrahama i Henrietty Rohrów, którzy ufundowali szpital żydowski przy ówczesnej ul. Wały Waz ów. Jej statut został zatwierdzony przez władze niemieckie w 1890 rokuJ a przez władze polskie dopiera w 1933 roku. W latach 1930-31 leczono w tym szpitalu 190 OSÓb1 75 .
Praktykę w poznańskiej aptece prowadzonej przez swego wuja Gustawa Mankiewicza odbył Oskar Troplowitz (1863-1918). Studiował farmację we Wrocławiu, doktorat z filozofii uzyskał w Heidelbergu. W 1890 roku założył własny zakład farmaceutyczny w Altanie/ wprowadzając na rynek pierwszą pastę do zębów Pebeco, samoprzylepny plaster opatrunkowy, a w 1911 roku - krem Nivea.
Prężnie działała firma Hartwiga Kantorowicza zajmująca się destylacją alkoholu i produkcją likierów. Jej współwłaścicielami byli Max, Edmund i Joseph Kantorowicz, a niezależnie działały dwie oddzielne firmy Dawida i Isidora Kantorowiczów 176 . W Poznaniu mieszkało 40 188 katolików, 23 102 ewangelików i 6126 Żydów 177 .
Ryc. 9. Kopia tekstu macewy Abrahama Merzbachera pochowanego na cmentarzu żydowskim w Poznaniu w 1885 r. Ze zb. Central Archives for the History of the Jewish People, Jerozolima. Nadburmistrzem Poznania został Richard Witting. Urodził się w 1856 roku w rodzinie żydowskiej jako Richard Witkowski. Jego ojciec, Arnold, był kupcem poznańskim i handlował jedwabiem, ale w 1853 roku wyjechał do Berlina. W 1876 roku Richard przeszedł na protestantyzm i zmienił nazwisko. Po odwołaniu ze stanowiska nadburmistrza w 1902 roku przeniósł się do Berlina, by objąć stanowisko dyrektora Nationalbank fur Deutschland. Tam zmarł 22 grudnia 1923 r. Przyczynił się do rozbudowy i modernizacji Poznania (tzw. Hebungspolitik).
Rafał Witkowski
,j'
. .... _ 111M1 I rIW"I .....
Ryc. 10. Artykuł o rodzinie Egerów lf] w hebrajskiej gazecie "ha - Tsfira" z 24 lutego 1888 r.
................
:ii" Urodził się Ernst Kantorowicz, słynny historyk, profesor uniwersytetu w Princeton 178 Urodził się Adolf Leschnitzer (zm. 1980)/ historyk.
W powiecie Poznań-Wshód mieszkało 56 192 osób, w tym 16 806 ewangelików/ 38 742 katolików, 604 Zydów i 40 przedstawicieli innych wyznań; w powiecie Poznań-Zachód - 34 018 osób, w tym 3299 ewangelików, 30 635 katolików,
80 Zydów i cztery osoby innego wyznania; urząd rabina pełnił dr Feilchenfeld, asesorami rabinackimi byli Ludwig Krause i Samuel Silberberg, na czele zarządu gminy stali: Samuel Schonlank (kupiec) Julius Salz (radca prawny), Moritz Victor (kupiec), Samuel Silberberg, Wolf Guttmann (kupiec) i Herz (radca handlowy i radny miejski)179. Rudolf Petersdorff otworzył IInajwiększy na Wschodzie wyspecjalizowany dom konfekcyjny z odzieżą męską, damską i dziecięcą oraz obuwiemIl na Starym Rynku. Podobne domy handlowe założyli Michaelis i Kantorowicz/ Samuel Samter, M. Zadek, L. Goldstein i L. Chaim 180 . Urodził się Gunter M. Kamm. Jego rodzina wkrótce przeniosła się do Bytomia/ gdzie Kamm pracował jako prawnik, angażując się w życie gminy żydowskiej. W 1937 roku został aresztowany i osadzony w obozie w Buchenwaldzie. W 1939 roku udało mu się wydostać z obozu i .udał się w bardzo długą podróż do Szanghaju, gdzie spora grupa niemieckich Zydów przetrwała wojnę. W 1947 roku wyjechał do USA, obejmując z czasem godność dyrektora United Restitution Organization.
5 września 1907 Uroczyste otwarcie Nowej Synagogi przy ul. Stawnej. Wybrana pod budowę parcea pomiędzy ulicami Stawną, Wroniecką, Małymi Garbarami i przedłużoną Zydowską zajęta była wówczas przez zakład S.B. Latza oraz miejską szkołę. Starania o wzniesienie synagogi rozpoczęto w 1880 rokuJ jednak dopiero w 1902 roku gmina przygotowała projekt i przedłożyła go władzom miejskim. W wyniku umowy zawartej 13 czerwca 1904 r. dokonano zamiany działek - przedstawiciele Fundacji Latza przekazali na rzecz gminy parcelę numer 306/ w zamian otrzymali od niej pacele numer 337/ 338 i 436/ tj. teren zajmowany przez stare synagogi przy ul. Zydowskiej 15-18. Równocześnie gmina zobowiązała się do rozbiórki tych synagog najpóźniej w miesiąc po oddaniu nowej synagogi do użytku wiernych 18l . Kamień węgielny położono 6 marca 1906 r., a uroczyste otwarcie synagogi odbyło się 5 września 1907 r. Prace budowlane prowadzone były według projektu berlińskiej spółki Cremer i Wolffenstein. Pod względem architektonicznym synagoga stanowiła połączenie stylu romańskiego i mauretańskiego. Nowa świątynia mogła pomieścić 1200 wiernych. Bogaty wystrój wnętrza i detale architektoniczne łączyły elementy symboliki synagogi ortodoksyjnej i reformowanej. Uroczyste kazanie podczas ceremonii poświęcenia nowej synagogi wygłosił rabin Philipp Blach. Rozebrane zostały trzy naj starsze synagogi (Hauptsynagogen) budowane na przestrzeni wieków przy ul. Zydowskiej 15-21 (tzw. die alte, die neue und die hoche Schulen). Znajdowały się tam także trzy mniejsze synagogi (Nebensynagogen): dom modlitwy (Bethaus) nad starą synagogą, synagoga uczniów (Bachurim-Synagoge) i tzw. Synagoga Nehemiasza. Wejścia do nich znajdowały się w podwórzu za wymienionymi parcelami. Z lewej strony zbudowana była tzw. Stara
Rafał Witkowski
Ryc. 11. Siedziba szpitalu fundacji S.B. Latza przy ul. Stawnej 1 (narożnik ul. Wronieckiej)
Synagoga (die Alte Schule), odnowiona w 1550 lub 1564 roku według inskrypcji na murze. Przechowywane w niej były cenne zwoje Tory spisane na skórze jelenia/ menora oraz dziewięcioramienny świecznik. Z tej synagogi było przejście do mniejszej, ulokowanej nad nią, oraz do sali modlitewnej dla kobiet. Obok Starej Synagogi znajdowała się Nowa (die neue Schule), odnowiona w latach 60.
XIX wiekuJ oraz poświęcona w 1735 roku Synagoga Nehemiasza (NehemiasSchule). W przedniej linii budynków znajdowała się tzw. Wysoka Synagoga (die hoche Schule) zbudowana po wielkim pożarz w 1803 roku 182 .
Powstał Związek dla Popierania Interesów Zydowskich (Verein zur F6rderung jiidischer Interessen), którego zadaniem było IIjak najszersze popieranie wszelkich interesów gminy i instytucji żydowskich ll183 . Przy ul. Zydowskiej 15/18 zbudowano Fundacyjne Schronisko dla Starców i Zniedołężniałych im. S.B. Latza, do którego przeniesiono pierwotny szpital żydowski znajdujący się przy narożniku ulic Stawnej 1 i Wronieckiej. Oprócz 50 miejsc dla pensjonariuszy znajdowała się tam także sala modlitewna (bet hamidrasz). Przy ul. Stawnej 10 zbudowano siedzibę zarząd? gminy żydowskiej. W okresie międzywojennym znajdowała się tam także Zydowska Biblioteka Ludowa, sala zebrań, biura organizacji charytatywnych, związku sportowego Bar-Kochba, szkoła religijna oraz kilka mieszkań dla pracowników gminy.
W Poznaniu mieszkało 100476 katolików, 49 906 ewangelików i 5611 Zydów, co stanowiło 3/6% ludności miasta 184 .
24 maja 1914 Urodziła się w Poznaniu LilIi Marie Peiser, córka poznańskiego chirurga Alfreda Peisera i Rose Lissmann, aktorka znana jako Lilly Palmer. Od 1918 roku mieszkała w Berlinie, w 1933 roku uciekła do Paryża, a później do USA, gdzie z powodzeniem kontynuowała karierę aktorską. Zmarła 27 stycznia 1986 r. w Los Angeles w Kalifornii. Na czele gminy poznańskiej stanął Jakub Freimann ur. w 1866 roku w Krakowie. Studiował w Berlinie i Tybindze. Zanim przybył do Poznania, był rabinem dwóch gmin na Morawach. Zasłynął jako znawca literatury rabinicznej i wydawca komentarzy biblijnych 185 . W skład Rady Miejskiej wchodziło 29 Zydów, 20 Niemców i 11 Polaków. Wybory do rady odbywały się na podstawie ordynacji z 30 maja 1853 r. opartej na cenzusie majątkowym 186 .
Ryc. 12. Widok cmentarza żydowskiego przy ul. Głogowskiej, fot. z początku XX w.
ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu
Rafał Witkowski
Ryc. 13. Karta z niemieckiego przekład u pinkasu k' szerim w początkach XX w. dokonanego przez poznańskiego rabina W Feilchenfelda.
Ze zb. Central Archives for the History of the J ewish People, Jerozolima.
3 listopada 1918 .
Zydzi poznańscy utworzyli Zydowską R.adę Ludową (Jiidischer Volksrat) przekształconą w 1921 roku w Związek Zydów Wielkopolskich (Verband der Juden Grogpoen). Głównym zadaniem rady był lIobrona narodowych i osobistych praw Zydów w PoznańskiemII. Prezesem Zydowskiej Rady Ludowej został adwokat Max Kollenscher. W 1920 roku należały do niej 63 żydowskie organizacje działające w Poznaniu 187 .
23 marca 1919 W wyborach do Rady Miejskiej wybrany został jeden radny żydowski - Max Kollenscher, pierwszy po przejęciu władzy w Poznaniu przez Polaków. Na listę żydowską oddano 1962 głos y 188. W Poznaniu mieszkało wówczas ok. 1400 Żydów 189 . Do 1920 roku z Poznania wyjechało 1047 Żydów, optując na rzecz Niemiec (z całego ojewództwa poznańskiego 5144 Żydów)190. W Poznaniu zaczęli osiedlać się Zydzi z dawnego zaboru rosyjskiego oraz z innych miast wielkopolskich. Z inicjatywy Zydowskiej Rady Ludowej powstała szkoła żydowska z językiem polskim jako wykładowym. Jej siedziba mieściła się przy ul. Małe Garbary 11. W roku szkolnym 1920/21 uczęszczało do niej 106 dzieci. Siedzibę szkoły przeniesiono wkrótce do budynku gminy przy ul. Szewskiej, a od 31 sierpnia 1932 r. działała w budynku przy ul. Noskawskiego 3.
W Poznaniu mieszkało 158 059 katolików, 8882 ewangelików i 2088 Zydów (1/2 % ludności miasta)19l.
Przewodniczącym zarządu gminy żydowskiej został Martin Cohn, zdecydowany syjonista lojalny wobec państwa polskiego. W korespondencji z władzami polskimi nadal używano języka niemieckiego 192 .
6 marca 1928 Sejm uchwalił ustawę określającą prawną sytuację gmin żydowskich uzupełnioną rozporządzeniem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 5 kwietnia 1928 r. Praktycznie rozciągnięto na obszar województwa poznańskiego wcześniejsze rozporządzenie Prezydenta RP z 14 października 1927 r. W kompetencjach gminy znalazło się: utrzymanie rabina, synagogi, cmentarzy i innych instytucji (łaźnia, domy modlitw). Gmina mogła prowadzić działalność charytatywną, edukacyjną i gospodarczą, posiadając osobowość prawną i dysponując majątkiem 193 .
Ryc. 14. Szpital żydowski fundacji im. A. i H. Rohrów, pocztówka sprzed 1914 r.
Ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania.
Rafał Witkowski
Ryc. 15.
Karta pinkasu k'szerim.
Ze zb. Central Archives for the History of the J ewish People, Jerozolima.
W Poznaniu mieszkało 236 016 katolików, 7817 ewangelików i 2319 Zydów, co stanowiło 0/9% ludości miasta 194 . Do Berlina wyjchał rabin Jakub Freimann (1866-1937)/ działacz Zydowskiej Rady Ludowej i Zydowskiego Towarzystwa Szkolnego.
10 maja 1929 Do Poznania przybył Dawid Szyje Sender (1903-1942?), uprzednio zajmujący urząd rabina w Koninie (1925-29). Urodził się 3 sierpnia 1903 r. w Dobrzyniu nad Wisłą. Jego wykształcenie rabiniczne zostało potwierdzone przez Związek Rabinów RE Przez pierwsze lata w Poznaniu był podrabinem (do 1935 roku)195.
grudzień 1929 Wojewoda poznański zatwierdził odnowiony statut Towarzystwa Chewra Kadisza, które organizowało bezpłatną opiekę nad chorymi i biednymi
Ryc. 16.
Karta pinkasu k'szerim.
Ze zb. Central Archives for the History of the J ewish People, Jerozolima.
członkami gminy, pokrywało koszty leczenia najuboższych, udzielało pomocy rodzinom i organizowało rytualne pogrzeby. W 1930 roku należało do niego 217 członków, a do wybuchu wojny jego pracami kierował dr J. Cobliner. Siedziba zarządu towarzystwa znajdowała się przy ul. Stawnej 10. W latach 1937-38 Chewra Kadisza urządziła 25 pogrzebów, w tym 10 bezpłatnych, sześciu osobom pokryło koszty leczenia, a 63 otrzymały zapomogę196.
9 grudnia 1931 Według spisu powszechnego w Poznanu mieszkało 246 470 osób, w tym 236 829 katolików, 6516 ewangelików, 1954 Zydów (0/75% ogółu mieszkańców Poznania) oraz 1521 przedstawicieli innych wyznań 197 . Tylko 83 osoby podały jzyk hebrajski jako swój ojczysty/ a większość jidysz. Ponad 60% wszystkich Zydów mieszkało w śródmieściu, a ok. 85% wywodziło się spoza dawnego zaboru pruskiego. Gmina żydowska nabrała zdecydowanie innego charakteru kulturowego 198 .
Rafał Witkowski
28 września 1932 Na mocy rozporządzenia Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Wielkopolsce utworzonych zostało 11 żydowskich gmin wyznaniowych z siedzibami w Poznaniu, Bydgoszczy, Wągrowcu, Obornikach, Gnieźnie/ Środzie, Nowym Tomyślu, Szubinie, Lesznie, Inowrocławiu i Ostrowie Wielkopolskim 199 . Do gminy poznańskiej formalnie przyłączono gminy kahalne w Swarzędzu, Pobiedziskach i Stęszewie, dzięki czemu liczba członków gminy poznańskiej wzrosła do 2800 200 .
14 maja 1933 Przeprowadzone zostały wybory do zarządu gminy. Przewodniczącym zarządu został adwokat Marcin Cohn, ale wybrano także siedmiu innych członków (w tym sześciu kupców) oraz ośmiu zastępców członków zarządu 201grudzień 1933 . Towarzystwo Niesienia Pomocy Biednym Zydom otrzymało nowy statut. Na jego czele stał najpierw Leonard ab, a później Herman Radziminski. Niosło ono pomoc głównie miejscowym Zydom. W piśmie z 13 lipca 1939 r. władze miejskie stwierdziły, że IIstowarzyszenie ma nienaganną opini ę ll202.
28 grudnia 1933 Na czele Stowarzyszenia Przyjaciół Dobroczynności stanął Maks Wreschinski.
Statut nakazywał, aby stowarzyszenie dbało o synagogę przy ul. Dominikańskiej 7/ utrzymywało dom modlitwy i uroczyście obchodziło rocznice śmierci swoich członków 203 .
1933/34 W roku akademickim 1933/34 na Uniwersytecie Poznańskim studiowało 73 studentów wyznania mojżeszowego (na ogólną liczbę 5353 studentów)204.
17 stycznia 1934 W synagodze przy ul. Dominikatłskiej odbył się wiec antyhitlerowski zorganizowany przez Związek Kupców Zydów, w którym brało udział ok. 400 osób. Ogłoszono bojkot towarów niemieckich 205 .
18 listopada 1934 W synagodze przy ul. Dominikańskiej odbyło się nabożeństwo z okazji odzyskania przez Polskę niepodległości, w którym brało udział ok. 400 osób 2 0 6 . Działająca w Poznaniu Miejska Izraelicka Szkoła Powszechna zmieniła nazwę na XIV Szkołę Powszechną im. J.U. Niemcewicza z siedzibą przy ul. Noskawskiego 3. W roku szkolnym 1937/38 uczyło się w niej 252 uczniów, lekcje prowadziło sześciu nauczycieli, a obowiązki dyrektora pełniła Franciszka Propstowa 207 .
Ryc. 17. Telegram do rabina Philippa Blocha. Ze zb. Central Archives for the History of the Jewish People, Jerozolima.
18 maja 1935 W Nowej Synagodze odprawione zostało nabożeństwo żałobne w intencji zmarłego marszałka Józefa Piłsudskiego.
23 czerwca 1935 Odbyły się wybory rabina, w którym brało udział 192 członków gminy (ok. 35% ogółu). Wszystkie ważne głosy zostały oddane na Dawida Szyje Sendera 208 .
Ukazywał się tygodnik IIPojzener Sztyme ll / którego redakcja mieściła się przy ul. Wronieckiej 16 209 (drukowano go w Kaliszu). Mił dwie strony po polsku i cztery po żydowsku. Około 55% zawodowo czynnych Zydów poznańskich było kupcamPlO.
3 lutego 1936 Ministerstwo Opieki Społecznej zatwierdziło statut Fundacyjnego Schroniska dla Starców i Zniedołężniałych im. Salomon Benjamina Latza przy
Rafał Witkowski
Ryc. 18. Druk okolicznościowy z okazji uroczystości bar micwy, Poznań, początek XX w. Ze zb. Central Archives for the History of the J ewish People, Jerozolima.
ul. Zydowskiej 15/18. Kieroało nim lO-osobowe kuratorium, a placówka mogła przyjąć ok. 50 pacjentów. Zydowski Fundacyjny Sierociniec przy ul. Stawnej 5 opiekował się głównie sierotami wyznania mojżeszoweg0 211
25 sierpnia 1936 .
Wojewoda zatwierdził statut Zydowskiej Biblioteki Ludowej im. S.L. Pereca.
Prowadził ją Beniamin Goldberg, a jej celem było podniesienie życia umysłowego i moralnego członków 2l2 . Składki na .rzecz gminy zapłaciło 548 członków. Około połowy zawodowo czynnych Zydów poznańskich utrzymywało się z handluJ przynależąc do
Ryc. 19.
Ogłoszenie w sprawIe wyborów Verein fur F orderung judischer In teressen z 1913 r. Ze zb.
Central Archives for the History of the Jewish People, Jerozolima.
Związku Kupców Żydowskich i Związku Rzemieślników Żydowskich 213 . Gmina podjęła także starania o założenie nowego cmentarza na działce przy ul. Szamarzewskiego 12/ gdyż istniejący przy ul. Głogowskiej był już przepełniony. Teren został zakupiony od Karola Sch6tza, lecz przed wybuchem wojny pochowano tam niewielu zmarłych.
13 czerwca 1937 Odbyły się ostatnie przed wojną wybory do rady gminy żydowskiej, zgłoszono aż siedem list wyborczych (w tym Bund, Mizrachi oraz Lista Związku Rzemieślników). Na czele gminy stanął jako jej przewodniczący ponownie adwokat Marcin Cohn reprezentujący Blok Gospodarczo-Syjonistyczny2l4. W tym roku ukazało się w Poznaniu 12 nieperiodycznych druków w języku jidysz,
Rafał Witkowski
co było przejawem wzrostu liczby Zydów z województw centralnych i wschodnich osiedlających się w Poznaniu. W szkole religijnej utrzymywanej przez gminę nauczało sześciu nauczycielil.i piec 1937 Zydowskie Towarzystwo SzkolneJ na czele którego stał Leon Kaftal, podjęło starania o utworzenie gimnazjum żydowskieg0 2l5 .
25 stycznia 1938 Wojewoda ponański zatwierdził odnowiony statut Związku Niesienia Pomocy Kobietom Zydowskim w Poznaniu. Należało do niego ok. 130 członkiń, a na jego czele stały Gertruda Peiser, Helena Wallheim i Stefania Rachwalska 2l6wrzesień 1938 Poznański oddział syjonistycznej organizacji Brith Haechar zorganizował odczyt Zewa Żabotyńskiego, w którym uczestniczyło ok. 600 słuch aczy 2l7październik 1938 . Gmina poznańska organizuje pomoc materialną i zbiórkę pieniędzy dla Zydów wygnanych z Niemiec. Ogólny dochód gminy w tym roku wyniósł 96 097 zł, a wydatki 101 836 zł; pensja rabina wynosiła rocznie 4720 zł, pierwszego kantora 2010 zł, rzezaka 2020 zł, nauczycieli w szkołach przy synagodze od 1750 do 3500 zł, woźnego w synagodze 512 zł.
marzec 1939 W Poznaniu zarejestrowanych było 285 żydowskich przedsiębiorstw handlowych i przemysłowych oraz 103 żydowskie warsztaty rzemieślnicze 2l8 .
9 września 1939 W Nowej Synagodze odprawiono ostatnie nabożeństwo. W latach 1940-41 Niemcy przebudowali ją na pływalni ę 2l9.
12 września 1939 Wojska niemieckie wkroczyły do Poznania. Rozpoczęła się okupacja hitlerowska 220.
15 września 1939 Dowódca niemieckiej Einsatzgruppe VI, opisując sytuację w Poznaniu po zajęciu miasta przez wojska niemieckieJ stwierdził w raporci: IIWedług informacji przewodniczącego gminy żydowskiej prawie połowa Zydów zbiegła z Poznania, pozostali ukrywają si ze strachu w swych mieszkaniach. Około 1/3 znajdujących się w Poznaniu Zydów jest całkowicie zubożała i zdana na pomoc gminy żydowskiej. Biblioteka gminy żydowskiej, licząca ok. 1000 tomów/ została zamknięta. Ponadto zarządzono o nieotwieraniu na razie szkół żydowskich ll22l .
18 września 1939 Szef niemieckiego zarządu cywilnego na okręg poznański zablokował wszystkie konta bankowe Żydów i zakazał posiadania im więcej niż 2000 ZP22.
30 października 1939 Heinrich Himmler, Reichsfiihrer SS/ nakazał wysiedlenie z Wielkopolski wszystkich Żydów i wrogo nastawionych Polaków 223 .
12 listopada 1939 Dowódca SS i policji w Poznaniu SS-Gruppenfiihrer Koppe wyda wytyczne w sprawie wysiedlenia z Poznania ok. 35 tys. Polaków i wszystkich Zydów, tak by w przeciągu trzech miesięcy Poznań stał sięjudenrein 224 .
14 listopada 1939 .
Artur Greiser rozkazał Zydom noszenie żółtych opasek na przedramieniu 225 .
29 listopada 1939 .
Heinrich Himmler nakazał natychmiastowe rozstrzeliwanie Polaków i Zydów wysiedlonych do Generalnego Gubernatorstwa, którzy nielegalnie powrócą do Warthegau 226 .
12 grudnia 1939 .
Po zgromadzeniu większości poznańskich Zydów w obozie przejściowym na Głównej zorganizowano pierwszą wywózkę ok. 1500 z nich do Generalnego Gubernatorstwa (do Ostrowa Lubelskiego, a później także do Włoszczowej, Grodziska Mazowieckiego, Żyrardowa)227.
3 stycznia 1940 .
Kolejnych ok. 300 Zydów z Poznania oraz ok. 500 z Kalisza wysiedlono do Generalnego Gubernatorstwa; część została skierowana do klasztoru Franciszkanów w Limanowej228. Do 28 lutego 1940 r. wysiedlono ok. 100 tys. Żydów z Warthegau do Generalnego Gubernatorstwa 229 .
15 kwietnia 1940 Po symbolicznej ceremonii i marszu przez miasto niemieckich oddziałów i zwolenników NSDAP usunięto z kopuły synagogi symbole religijne (Gwiazdę Dawida), dokonując profanacji świątyni i rozpoczynając jej przebudowę na basen.
30 maja 1940 Prezes rejencji poznańskiej zarządził usunIęCIe wszystkich nagrobków znajdujących się na cmentarzach żydowskich 230 . Przystąpiono do niszczenia cmentarza żydowskiego przy ul. Głogowskiej. W wyniku spiętrzenia Bogdanki w okresie okupacji powstało jezioro Rusałka, nad którego taflą przerzucono dwa kamienne mosty wykonane częściowo z żydowskich macew (jeden most przy
Rafał Witkowski
wpływie Bogdanki do jeziora, drugi usytuowany na wysokości ul. Biskupińskiej). Po wojnie teren pocmentarny stopniowo zajmowały Międzynarodowe Targi Poznańskie. Zachował się tylko fragment ogrodzenia na podmurówce zlikwidowanego cmentarza. Fragmenty macew były znajdowane m.in. na tyłach posesji przy ul. Śniadeckich, na terenie MTB w bruku ul. Czartaria i w innych rejonach Poznania.
1 maja 1941 .
Utworzony został obóz pracy dla Zydów na stadionie klubu sportowego na Wildzie, znany jako Judenarbeitslager-Stadion. Przebywało tam ok. 950 mężczyzn. W okolicach Poznania czynnych było jeszcze 11 innych obozów-filii, których zarząd podporządkowany był obozowi na Wildzie. Znajdowały się one m.in. w Krzyżownikach, Junikowie, na Malcie, w Golęcinie, przy Drodze Dębińskiej, w Antoninku i w Forcie Radziwiłł. Więźniów żydowskich wykorzystywano do prac związanych z rozbudową Poznania po przyłączeniu podmiejskich dzielnic do miasta, m.in. z budową obwodnicy autostrady czy przebudową okolic Jeziora Golęcińskieg0 23l .
28 czerwca 1942 W obozach pracy dla Zydów w Poznaniu przebywało łącznie ok. 13 500 żydowskich robotników, w tym ok. 1500 kobiet.
4 października 1943 Heinrich Himmler wygłosił w Poznaniu przemówienie do grupy oficerów SS/ w którym przedstawił cele tzw. ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej (Endlosung der Judenfrage). Policja niemiecka przeprowadziła 112 egzekucji Zydów pracujących w obozach pracy na terenie Poznania jako karę za różne przewinienia, w tym za próby ucieczki i kontaktowania się z ludnością polsk ą 232. Na cmentarzu komunalnym na Miłostawie utworzoną kwaterę żydowską, do której przeniesione zostały nagrobki z cmentarza przy ul. Głogowskiej oraz z terenu całego Poznania (naj?tarsze z 1780 roku). W pięciu zbiorowych mogiłach spoczywają zwłoki 1008 Zydów zamordowanych przez Niemcówstyczeń 1946 . Według danych Centralnego Komitetu Zydów Polskich w Poznaniu przebywało 224 Żydów (148 mężczyzn i 76 kobiet)233czerwiec 1946 Według danych Centralnego Komitetu Zydów Polskich w Poz!1aniu przebywało 343 Zydów (208 mężczyzn i 135 kobiet). Byli to w większości Zydzi z innychmiast polskich, którzy w następnych miesiącach najczęściej wyjechali z Polski. Nie udało się wówczas odrodzić żydowskiej gminy w Poznaniu.
W Poznaniu wznowiła działalność gmina żydowska, która odzyskała swoją dawną siedzibę przy ul. Stawnej 10 234 .
6 maja 2002 Gmina żydowska odzyskała gmach dawnej synagogi i rozpoczęła starania o utworzenie w nim Centrum Dialogu i Tolerancji.
3 czerwca 2008 Dzięki staraniom gminy żydowskiej odrestaurowano fragment dawnego cmentarza z grobem rabina Akivy Egera. W uroczystościach wzięli udział rabin Eliakim Schlesinger, naczelny ra.bin Polski Michael Schudrich i przewodniczący Związku Gmin Wyznanionych Zydowskich Piotr Kadlćik.
8 stycznia 2009 Gmina żydowska otrzymała w darze od Orit i Meshulama Shefranów zwoje Tory, które zostały uroczyście wniesione do sali modlitewnej w siedzibie gminy.
PRZYPISY:
1 Jego dzieło ukazywało się we fragmentach na łamach jednego z najważniejszych żydowskich periodyków naukowych XIX w. jako J. Perles, Geschichte der ]uden in Posen, "Monatsschrift fur Geschichte und Wissenschaft des Judentums" [dalej: MGWJ], Jg. 13 (1864), ss. 281-295, 321-334, 361-373, 409-420, 449-461; Jg. 14 (1865), ss. 81-93, 121-136, 165-178, 205-216, oraz jako osobna publikacja: J. Perles, Geschichte der ]uden in Posen, Breslau 1865./ W 2004 r. ukazał się polski przekład Historii gminy synagogalnej w Katowicach na Górnym Sląsku pióra tamtejszego rabina J. Cohna (przekład M. Musioł, Katowice 2004), wydanej pierwotnie jako Geschichte der Synagogen-Gemeinde Kattowitz O.S. Festgabe anliisslich der Einweihung der neuen Synagoge am 12. Sept. 1900 (Kattowitz 1900). Pozostaje wyrazić nadzieję, że dzieła Perlesa lub Heppnera i Herzberga zostaną także udostępnione polskiemu czytelnikowi. 2 A. Heppner, I. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der ]uden und der jud.
Gemeinden in den Posener Landen nach gedruckten und ungedruckten Quellen, KoschminBromberg (Selbstverlag der Verfasser) 1909-1929; pl;1blikacja ta znalazła uznanie M. Bałabana, Wśród ksiąg jubileuszowych i pamiątkowych: Z ydzi i ich gminy w Poznańskiem, Na marginesie książki dra A. Heppnera i 1. Herzberga, Aus der Vergangenheit und Gegenwart der ]uden, judischen Gemeinden in den Posener Landen, Koschmin-Breslau 1904-1929, "Nasz Przegląd", nr 302 z 1 XI 1931 r. .
3 Z. Pakuła, Siwe kamienie. Wielkopolscy Zydzi, Poznań 1998; także w angielskim przekładzie jako The ]ews oj Poznań, London 2003. 4 Dzieje Poznania do roku 1793, cz. 1-2, red. J. Topolski, Warszawa-Poznań 1988; Dzieje Poznania w latach 1793-1945, cz. 1: 1793-1918, red. J. Topolski, L. Trzeciakowski, Warszawa-Poznań 1994; Dzieje Poznania w latach 1793-1945, cz. 2: 1918-1945, red.
J. Topolski, L. Trzeciakowski, Warszawa-Poznań 1998.
Rafał Witkowski
5 Pinka s był księgą, w której władze gminy żydowskiej w okresie staropolskim zapisywały wszystkie sprawy dotyczące jej organizacji. Prowadzone były w większości po hebrajsku, choć zdarzały się także fragmenty w innych językach (np. niektóre terminy po polsku lub w jidysz). W większych i bogatszych gminach prowadzono kilka pinkasów w zależności od rodzaju i znaczenia sprawy, zaś w mniejszych i biedniejszych tylko jeden pinkas. Osobne pinkasy prowadziły także cechy, gildie, stowarzyszel)-ia czy instytucje samorządu żydowskiego (np. sejmiki prowincji żydowskich lub sejm Zydów koronnych i litewskich). Zakres spraw, które znalazły swoje odbicie w pinkasach, jest bardzo szeroki: protokoły z posiedzeń władz kahalnych, decyzje dotyczące spraw skarbowych, gospodarczych, sądowych (zeznania świadków i wyroki) oraz inne sprawy związane z życiem religijnym i społecznym gminy. Gmina poznańska z racji swego znaczenia i wielkości prowadziła kilka pinkasów, z których do dziś zachowały się: pinka s gminy z lat 1592-1689 (SeJer ha-Zichronot), pinkas Starej Synagogi z lat 1672-1857, pinka s gabajów synagog z lat 1605-1789 oraz pinka s elektorów (pinkas k'szerim) z lat 1621-1825. Fragmenty tego pinka su z lat 1621-37 opublikował w polskim przekładzie E Kupfer. Opierał się on jednak p.a odpisie z oryginału sporządzonym przez B. Weinryba w 1928 r., wówczas archiwistę Zydowskiego Seminarium Teologicznego we Wrocławiu; por. Acta electorum cummunitatis ]udaeorum Posnaniensium (1621-1835), edidit et explanavit Dov Avron, Hierosolymis 1966, s. 1-447, indeksy s. 449-473, bibliografia 44-475, mapa Poznania z 1787 r. s. 479. W Centralnym Archiwum Historii Narodu Zydowskiego (Central Archives for the History of Jewish People) w Jerozolimie przechowywany jest także rękopis niemieckiego przekładu tego pinka su dokonany w początkach XX w. przez poznańskiego rabina W Feilchenfelda (sygn. CAHJB PL/Po 2); Fr. upfer, Pinkas k' szerim (Księga protokołów elektorów gminy żydowskiej w Poznaniu), "Biuletyn Zydowskiego Instytutu Historycznego" (dalej: BZIH), nr 2-3 (6-7), 1953, s. 56-121; S.A.A. Cygielman, ]ewish Autonomy in Poland and Lithuania until 1648 (5408), Jerusalem 1997, s. 159-225 (wybór z pinka su w przekładzie na j. angielski); B.D. Weinryb, Texts and Studies in the Communal History oj Po lis h ]ewry, New York 1950, wydał fragmenty pinka su gminy poznańskiej z lat 1592-1689 (SeJer ha-Zichronot); fragment pinkasu Starej Synagogi z lat 1672-1857 wydał S. Mirski w języku hebrajskim [Postanowienia gaonów poznańskich (z rękopiśmiennego pinka su synagogi świętej gminy Poznań) ], [w:] Księga ku czci Szymona Federbusza [oryginał w języku hebrajskim], Jerozolima 721 (1961), s. 261-265.
6 Die ]uden und die jildischen Gemeinden Preuflens in amtlichen Enqueten des Vormiirz, Teil 1, Munchen 1998 (s. 177-258 Regierungsbezirk Posen; s. 259-265 Regierungsbezirk Bromberg); Teil 3, Munchen 1998 (s. 829-921 Regierungsbezirk Posen; s. 922-945 Regierungsbezirk Bromberg); Quellen zur Geschichte der ]uden in polnischen Archiven.
Im AuJtrag der Berlin-Brandenburgischen Akademie der WissenschaJten, hrsg. von S. JerschWenzel, Bd. 1: Ehemalige preuflische Provinzen: Pommern, Westpreussen, Ostpreussen, Preussen, Posen, Grenzmark Posen-Westpreussen, Sild- und Neuostpreussen, bearb. von A. Genest und S. Marquardt, red. S. Grob und B. Strenge, Munchen 2003; Beitriige zu einem Biographiąchen Lexikon der Deutschen aus dem Raum der Provinz Posen, Herne 2003; S. Kemlein, Zydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815-1848. Przeobrażenia w łonie żydostwa polskiego pod panowanieJ?l pruskim, przekład, oprac. i posł. K. Makowski, Poznań 2001; K.A. Makowski, Siła mitu. Z ydzi w Poznańskiem w dobie zaborów w piśmiennictwie historycznym, Poznań 2004 (tam bogata literatura); The naturalized ]ews oj the Grand Duchy oj Posen in 1834 and 1835.
Revised edition, compiled by E.D. Luft, Avotaynu 2004. .
7 Z. Kowalska, Handel niewolnikami prowadzony przez Zydów w IX-XI wieku w Europie, [w:] Niewolnictwo i niewolnicy w Europie. Od starożytności po czasy nowożytne, red. D. QuiriniPopławska, Kraków 1998, s. 81-90.
s W Garbaczewski, Monety z napisami hebrajskimi w średniowiecznej Europie, "Biuletyn Numizmatyczny", 2004, nr 1, s. 41-58.
9 L. Lewin, Beitriige zur Geschichte der ]uden in Kalisch, Kempen 1909.
10 Sh. A. Cygielman, The Basic Privileges oj the ]ews oj Great Poland as reflected in Po lis h Historiography, Polin, I II (1987), s. 117-149; R. Witkowski, Przywilej Bolesława Pobożnego dla
Zydów z 1264 roku, Księga jubileuszowa Rzecznika Praw Obywatelskich, red. nauk. M. Zubik, I I: Pomniki praw człowieka w historii, red. nauk. R. Witkowski, H. Wajs, Warszawa 2008, s. 53-70 (tam wcześniejsza literatura). 11 J. Perles, Geschichte der juden..., s. 284; J. Wiesiołowski, Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Poznań 1997, s. 181. 12 Die iiltesten grosspolnischen Grodbucher, Erster Bd.: Posen 1386-1399, hrsg. von J. von Lekszycki, Leipzig 1887, nr 1539; I. Schipper, Studia nad stosunkami gospodarczymi Zydów w Polsce podczas śred!1iowiecza, Lwów 1911, s. 95. 13 J. Rudzińska, Zydzi w późnośredniowiecznym Poznaniu, [w:] Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, ss. 352-353, 356. 14 Die iiltesten..., nr 701, 1109, 1130; H. Zarembska, Uwagi o organizacji gmin żydowskich w średniowiecznej Polsce, [w:] Aetas media, aetas moderna. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa 2000, s. 159-160.
15 M. Noskowicz, Najświętsze Trzy Hostie 1399 r., Poznań 1926; I Rerus, His tory ja o dziwnym nalezieniu Ciała Bożego, wyd. W Karkucińska, "Kronika Miasta Poznania" (dalej: KMP), 3-4/1992, s. 7-13; ].Ch. Sikorski, O cudzie trzech hostii w Poznaniu, tłum. A. Pawlaczyk, KMB 3-4/1992, s. 14-16; IM. Trajdos, Legenda Bożego Ciała u poznańskich karmelitów, KMB 3-4/1992, s. 27--44; H. Węgrzynek, Dzieje poznańskiej legendy o profanacji hostii do połowy XVII w., KMB 3-4/1992, s. 45-56.
16 J. Kotowski, Kpściół i parafia św. Marcina w Poznaniu, Poznań 1938, s. 63-64.
17 I Nożyński, Zydzi poznańscy w XV w. (1396-1502), KMB R. 10 (1932), nr 1, s. 86-99; nr 2-3, s. 249-263; E. Oehlschlaeger, Posen. Kurzgefasste Geschichte und Beschreibung der Stadt Posen. Ein illustrierter Fuhrer fur Einheimische und Fremde, Posen 1866, s. 193.
18 I. Schipper, Studia nad stosunkami gospodarczymi..., s. 191-192.
19 M. Brann, Wer war R. Mose Mariel, MGWJ NE Bd. 11 (1903), s. 569-572.
20 J. Rudzińska, op. cit., s. 345-360.
21 I N . " ki . 96 . ozyns ,op. Clt., s. .
22 B. Olszewicz, Gaspar da Gama, żyd poznański w Indiach w XV w., KMB R. 9 (1931), nr 3, s. 189-203. 23 L. Muszyński, B. Bergman, Sylwetki poznańskich rabinów, KMB 3/2006, s. 17.
24 I. Schipper, Studia nad stosunkami gospodarczymi..., ss. 191-192, 257; I Nożyński, op. cit., s. 262; J. Rudzińska, op. cit., s. 359. 25 E. Stęszewska-Leszczyńska, Poznańskie synagogi, KMB 1-2/1992, s. 102-118.
26 J. Rudzińska, op. cit., s. 358.
27 Przywileje miasta Poznania XIII-XVIII wieku, wyd. W Maisel, Poznań 1994, nr 67, s.77-78. 28 D. Lewin, Posener Minhagim, [w:] Festschrift fur Dr. jacob Freimann, Berlin 1937, s. 1-15. 29 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 17.
30 M. Bersohn, Dyplomatariusz dotyczący Z ydów w dawnej Polsce na źródłach archiwalnych osnuty (1388-1782), Warszawa 1910, nr 5, s. 23. . 31 M. Horn, Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r., BZIH, nr 3 (91), 1974, s. 11-15; H. Petersen, Gmina żydowska i gmina miejska w Polsce w XIV-XVI wieku: Kraków, Poznań, Lwów, [w:] Metropolie Europy środkowo-wschodniej w XV i XVI wieku, red. L. Belzyt, J. Pirożyński, Kraków 2000, s. 69-77.
32 M. Bersohn, Dyplomatariusz..., nr 17, s. 29; nr 19, s. 29.
33 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s 17.
34 M. Bersohn, Dyplomatariusz..., nr 470, s. 245.
35 Tamże, nr 24, s. 32-33; nr 26, s. 34-35.
36 R. Witkowski, Maharal z Pragi i jego legenda o Golemie, KMB 3/2006, s. 38-43.
37 M. Bersohn, Dyplomatariusz. . ., nr 35, s. 38-39; nr 484, s. 250.
38 Tamże, nr 39, s. 41.
39 A. Warschauer, Beitriige zur Verfassungs- und Culturgeschichte der Stadt Posen 3: Der grosse Brand und der grosse judenprozess (1536-1538 mit urkundlichen Beilagen), ZHGPB
Rafał Witkowski
Bd. 2 (1883), s. 102-125; S. Waszak, Ludność i zabudowa mieszkaniowa miasta Poznania w XVI i XVII w., "Przegląd Zachodni", T IX (1953), nr 9-10, s. 121. 40 M. Bersohn, Dyplomatariusz..., nr 495, s. 253.
41 Tamże, nr 45, s. 47; A. Warschauer, Der grofie Brand und der grofie ]udenprozess (1536-1538), "Zeitschrift fur Geschichte und Landeskunde der Provinz Posen", Jg. 2 (1883), H. 1, s. 123-125.
42 J. Landsberger, Zur Geschichte des Sanitiitswesens der judischen Gemeinde in Posen, "Jahrbuch der judisch-literarischen Gesellschaft", Jg. 10 (1912), s. 361-371.
43 M. Bersohn, Dyplomatariusz. . ., nr 511, s. 256.
44 Tamże, nr 59, s. 52.
45 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 18.
46 M. Bersohn, Dyplomatariusz. . ., nr 71, s. 63; nr 527, s. 260.
47 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 18.
48 Lustracja województw Wielkopolskich i kujawskich 1564-1565, cz. 2, wydał A. Tomczak, Bydgoszcz 1963, s. 271.
49 M. Bersohn, Dyplomatariusz..., nr 101, s. 74-75.
50 Ph. Bloch, Eine Posener Urkunde zur Geschichte des Talmuds in Polen, ZHGPB Jg. 4 (1889), s. 100-102.
51 M. Bersohn, Dyplomatariusz..., nr 123, s. 85.
52 Tamże, nr 138, s. 89-91. .
53 D. Tollet, Ludność żydowska i prawa gmin, [w:] Zydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. J. Topolski, K. Modelski, Poznań 1999, s. 14. " 54 A. Pawiński, Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego, Zródła Dziejowe, T VIII, Warszawa 1881, s. 177; Z;. Guldon, J. Wijaczka, Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII wieku, [w:] Zydzi w Wielkopolsce..., s. 19-20. 55 W Feilchenfeld, Die innere Verfassung der judischen Gemeinde zu Posen im 17. und 18 ]ahrhundert, ZHGPB Jg. 11 (1896), s. 22-37; A. Michałowska, Między demokracją a oligarchią. Władze gmin żydowskich w Poznaniu i Swarzędzu (od połowy XVII do końca XVIII wieku), Warszawa 2000; tejże, Swoi i obcy. Zarządzenia o obywatelkie w gminach żydowskich w Poznaniu i Swarzędzu (od połowy XVII do XVIII wieku) , [w:] Z ydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, T II: Materiały z konferencji, pod red. K. Pilarczyka, S. Gąsiorowskiego, Kraków 2000, s. 63-71; tejże, Dobroczynność i bractwo dobroczynności (cherwa kadisza) w gminie żydowskiej w Swarzędzu w XVIII wieku, [w:] Charitas. Miłosierdzie i opieka społeczna w ideologii, normach postępowania i praktyce społeczności wyznaniowych w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. Karpiński, Warszawa 1999, s. 107-114; tejże, Zaszczyt czy obowązek? Drugi pinkas swarzędzkiego bractwa dobroczynności (1772-1809), "Kwartalnik Historii Zydów", 2001, 1}.r 3, s. 357-361.
56 M. Bersohn, Słownik biograficzny uczonych Zydów polskich XVI, XVII i XVIII wieku, Warszawa 1905, s. 15; L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 18.
57 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 18.
58 S. Waszak, op. cit., ss. 128-129, 156.
59 D. Tollet, op. cit., s. 13.
60 M. Bersohn, Dyplomatariusz..., nr 199, s. 116.
61 D. Lewin, Posener Minhagim, [w:] Festschrift fur Dr. ]acob Freimann, Berlin 1937, s. 2 nn.
62 J. Kotowski, op. cit., s. 63.
63 L. Muszyński, B. Bęrgman, op. cit., s. 20-21.
64 R. Kaśkó\:V> Walka Zydów z propagandą antyżydowską w XVI i na początku XVII wieku w Polsce, [w:] Zydowskie gminy wyznaniowe. Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, T I, Wrocław 1995, s. 15-16.
65 Opisy i lustracje Poznania z XVI-XYIII wieku, przygotował do druku M.J. Mika, Poznań 1960, s. 59-65; L. Sieciechowiczowa, Zycie codzienne w renesansowym Poznaniu 1518-1619, Warszawa 1974, s. 189 nn.; A. Teller, Waruni życia i obyczajowość w żydowskiej dzielnicy Poznania w pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Zydzi w Wielkopolsce..., s. 57-70; tegoż, Living
Together. The ]ewish Quarter of Poznan in the First Half of the Seventeenth Century, Jerusalem 2003.
66 A. Warschauer, Die Entsethung einer jildischen Gemeinde, "Zeitschrift fur die Geschichte der Juden in Deutschland", J g. 4 (1890); A. Heppner, I. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der ]uden und der jildischen C;emeinden in den Posener Landen, KoschminBromberg-Breslau 1904-1929, s. 971-984; Zydzi w Swarzędzu: Dzieje ludności żydowskiej w Swarzędzu od XVII do XX wieku, wyd. A. Przychodzki, Swarzędz 1998; A. Małyszka, Cmentarz żydowski w Swarzędzu, "Miasteczko Poznań", nr 3 (2004), s. 10-13.
67 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 21.
68 L. Białkowski, Szkice z życia Wielkopolski w siedemnastym wieku, Poznań 1925, s. 114.
69 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 22.
70 ]ewish Privileges in the Po lis h Commonwealth. Charters of Rights Granted to ]ewish Communities in Poland-Lithuania in the Sixteenth to Eighteenth Centuries. Critical Edition of Original Latin and Po lis h Documents with English Introductions and Notes, ed. by Jacob Goldberg, Jerusalem 1985, s. 321-329.
71 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 22.
72 D. Kaufmann, Die Promotion des Posener Arztes Dr. Moses Lima in Padua am 19. August 1639, MGWJ, NR Jg. 3 (1895), s. 473-477; L. Białkowski, Szkice z życia Wielkopolski..., s.114. 73 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 22.
74. I. Schipper, Rozwój ludności żydowskiej na ziemiach polskich dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Zydzi w Polsce Odrodzonej, I I, Warszawa 1933, s. 29.
75 L. Lewin, Die ]udenverfolgungen im zweiten schwedisch-polnischen Kriege 1655-1659, Posen 1901, ss. 2, 12-13.
76 D. Tollet, op. cit., s. 15.
77 M. Bersohn, Dyplomatariusz..., nr 285, s. 162.
78 J. Leitgeber, Z dziejów handlu i kupiectwa poznańskiego za dawnej Rzeczypospolitej polskiej, Poznań 1929, s. 89.
79 D. Kaufmann, Die Schuldennoth der Gemeinde Posen wiihrend des Rabbinates R. Isaak b.
Abrahams (1668-1685), MGWJ, NR Jg. 3 (1895), ss. 38-46,91-96; L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 22-23. 80 Z. Guldon, Straty ludności żydowskiej w Koronie w latach potopu, [w:] Rzeczpospolita w latach potopu, red. J. Muszyńska i J. Wijaczka, Kielce 1996, s. 302. 81 Opisy i lustracje..., s. 107; Z" Guldon, J. Wijaczka, Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII wieku, [w:] Zydzi w Wielkopolsce..., s. 29. 82 Z. Guldon, J. Wijaczka, op. cit., s. 29.
83 M. Freudenthal, Leipziger Messgiiste, MGWJ NE Jg. 9 (1901), s. 496-497.
84 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 23.
85 Przywileje miasta Poznania. . ., nr 242, s. 289-290.
86 Przypadało w dniu 19 kwietnia.
87 APB śW. Wojciech 587a: Rejestr dochodów proboszcza św. Wojciecha w Poznaniu w 1699, f. 153-155: ]udaei perfidi singulis annis dant d. plebano pro festo Na ta lis Domini sexagenam candelarum et mediam. Pro festo vero Paschalis [19 iv] dant funt 1 pieprzu, szafranu łotów 2, karoju funt 1, imbieru funt 1. 88 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 23.
89 K. J arochowski, Wzięcie Poznania przez konfederatów tarnogrodzkich w dniu 24 lipca 1716, [w:] K. Jarochowski, Opowiadania historyczne, Poznań 1860, s. 120; D. Kaufmann, Der Sturm der Tarnogroder Confoederirten auf Posen am 25 luli 1716, MGWJ, NR Jg. 2 (1894), s.184-192. 90 Ł. Straszewska, Zydzi poznańscy w czasach saskich, KMB R. 11 (1933), nr 4, s. 408-416.
91 E. Oehlschlaeger, op. cit., s. 192.
92 J. Landsberger, Zur Biographie des Posener Miirtyrers Reb Arje Lob, "Jahrbuch der judisch-Literarischen Gesellschaft", Jg. 7 (1910), s. 351-355.
Rafał Witkowski
93 H. Ludtke, Beitriige aus dem Vatikansichen Archiv zur Geschichte des Blutprozesses der Posener ]uden im ]ahre 1736, "Historische MonatsbHitter fur die Provinz Posen" [dalej: HMPP], Jg. 13 (1912), nr 10, ? 151-154; nr 11, s. 169-171.
94 A. Leszczyński, Sejm Zydów Korony 1623-1764, Warszawa 1994, s. 145.
95 Liczba głów żydowskich w Koronie z taryf roku 1765, wydali J. Kleczyński, E Kluczycki, Archiwum Komisji Historycznej, I VIII, Kraków 1898, s. 391-392.
96 ]ewish Privileges in the Po lis h Commonwealth. . ., s. 251-262.
97 B. Więcławski, Wyrachownie kupców synagogi poznańskiej i ich kramów korzennych, bławatnych, sukiennych w roku 1768, KMB 3/1996, s. 256-262. 98 W Szczygielski, Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768-1770, Warszawa 1970, s. 234.
99 Z. Boras, L. Trzeciakowski, W dawnym Poznaniu. Fakty i wydarzenia z dziejów miasta do roku 1918, Poznań 1974, s. 200. 100 J. Lansdberger, Ordnung des Schuldenwesens der jildischen Gemeinde zu Posen in den ]ahren 1774-1780, HMPB Jg. 3 (1902), nr 2, s. 38-45; niezwykle wartościowy dla zrozumienia finansowych (i nie tylko) powiązań gminy poznańskiej z okolicznymi instytucjami kościelnymi oraz szlachtą jest pinkas zawierający dokładne zestawienia płatności} potwierdzenia ich odbioru, przechowywany w Centralnym Archiwum Historii Narodu Zydowskiego (Central Archives for the History of Jewish People) w Jerozolimie (sygn. PL/Po 4). Jego edycja jest w trakcie przygotowań.
101 J. Landsberger, Prozess der jildischen Gemeinde zu Posen mit dem preussischen Fiskus aIs Vertreter des Schulfonds 1799-1802, HMPB Jg. 8 (1907), nr 7, s. 97-100.
102 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 24.
103 M. Kędelski, Rozwój demograficzny Poznania w XVIII i na początku XIX wieku, Poznań 1992, s. 112.
104 Tamże, s. 112-113.
105 B. Więcławski, Zaopatrzenie i konsumpcja w Poznaniu w drugiej połowie XVIII wieku, Warszawa-Poznań 1989, s. 34.
106 M. Jabczyński, Statystyka miasta Poznania w roku 1780, ułożona na podstawie spisu, dokonanego przez poznańską Komisję Dobrego Porządku, "Roczniki TPNP", I 37 (1911), s.43-110. 107 B. Tyszkiewicz, Działalność Poznańskiej Komisji Dobrego Porządku (1779-1784), Poznań 1965, s. 58-60.
108 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 25.
109 Visitatio generalis Decanatus Posnaniensis [. . . ]inchoata [. . . ]auctoritate Antonii Onuphrii de Okęcie Okęcki [.. .]consummata per ]osephum todzia Rogalinski [.. .]1781, Poznań 1918, s. 394 (Visitatio ecclesiae parochialis S. Martini): ]udaeus nullus reperitus in hac parochia. Habent tamen in illa locum sepulturae ]udaei ex civitate Posnaniensi, in quo exstant domunculae quatuor, quas inquilini catholic inhabitant et censum ex eisdem solvunt ]udaeis. 110 L. Lewin, Der Schtadlan im Posener Ghetto, [w:] Festschrift zum 80-ten Geburtstag Feilchenfelds, Pleschen 1907, s. 31-39.
111 L. Białkowski, Neofici wśród dawnych mieszczan poznańskich [w. XVI-XVIII], KMB R. 1 (1923), nr 1, s. 14-16.
112 M. Kędelski, op. cit., s. 112.
113 Tamże.
114 S. Majmon, Autobiografia, I I, Warszawa 2007, s. 192-200; S. Feiner, Salomon Maimon and the Haskalah, Aschkenas, I X (2000), nr 2, s. 337-359; R. Robertson, From the Ghetto to Modern Culture. The autobiographies of Salomon Maimon and ]akob Fromer, Polin, I VII (1992), s. 12-30; Ch. Schulte, Salomon Maimons Lebensgeschichte. Autobiographie und moderne jildische Identitiit, [w:] Sprache und Identitiit im ]udentum, red. K.E. Gr6zinger, Wiesbaden 1998, s. 135-149; J.S. Librett, Stolen Goods. Culture Identity after the Counterenlightenment in Salomon Maimon I s "Autobiography" (1792), New German Critique, I 72 (2000), s. 36-66; M. Wodziński, Oświecenie żydowskie w Królestwie Polskim wobec chasydyzmu. Dzieje pewnej idei, Warszawa 2003, s. 30-33.
115 Materiały do dziejów Sejmu Wielkiego, I VI, opracowali i przygotowali do druku A. Eisenbach, J. Michalski, E. Rostworowski, J. Woliński, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, s. 376-377.
116 J. Kotowski, op. cit., s. 64.
117 M. Kędelski, op. cit., s. 115.
118 Z. Kulejewska-Topolska, Struktura prawna aglomeracji osadniczej Poznania od XV do końca XVIII wieku, Poznań 1969, s. 79. 119 J. Jacobson, Eine Generaltabelle iiber die wechselseitigen Privilegien der ]uden, Stiidte und Ziinfte im siidpreussischen Kammerdepartement Posen 1797, Mitteilungen des Gesamtarchivs der deutschen Juden, hrsg. von E. Taubler, Jg. 4 (1913), Leipzig 1914, s. 63-129. 120 J. Wąsicki, Opis Poz1Ulnia w 1793 r., Studia i Materiały do Dziej6w Wielkopolski i Pomorza, I II (1956), z. 2, s. 405-425; tegoż, Opi?Y miast polskich z lat 1793-1794, Poznań 1962, s.337-344. 121 E. Ringelblum, Zydzi w powstaniu kościuszkowskiem, Warszawa b.r.w., s. 36.
122 Ph. Bloch, ]udenwesen, [w:] Das ]ahr 1793. Urkunden und Aktenstiicke zur Geschichte der Organisation Siidpreussen, hrsg. R. Prumers, Posel). 1895, s. 591-629. 12 L. Trzeciakowski, Polityka władz pruskich wobec Z ydów w Wielkim Księstwie Poznańskim, [w:] Zydzi w Wielkopolsce..., s. 120-121.
124 M. Kędelski, op. cit., s. 127.
125 R. Prumers, Der Stadt Posen in siidpreussischer Zeit, Posen 1912, s. 141-142 (die Hohe, Neue, Alte, Kleine, Nehemias- und Lehrschule).
126 R. Priimers, Der grosse Brand von Posen am 15. April 1803, ZHGPB Jg. 19 (1904); J. Landsberge Der grosse Brand im]udenviertel zu Posen am 15. April1803, [w:] Festschrift zum 80ten Geburtstag Feilchenfelds, Pleschen 1907, s. 40--46; tegoż, Wiederaufbau der ehemaligen ]udenstadt zu Posen nach dem grossen Brande vom 15. April1803, HMPB Jg. 10 (1909), m 10, s. 149-157. 127 J. Kotowski, op. cit., s. 64.
128 H. Sommer, Das Kocken- oder Chasaka-Recht der Posener ]udengemeinde, HMPB Jg. 17 (1916), p. 83-86.
129 Wybór tekstów źródłowych z historii Polski w latach 1795-1864, opr. S. Kieniewicz, I Mencel, W Rostocki, Warszawa 1956, s. 127.
130 W Tokarz, Z dziejów sprawy żydowskiej za Księstwa Warszawskiego, "Kwartalnik Historyczny", R. 16 (1902), s. 262-276; J. Przygodzki, Pozycja prawna ludności żydowskiej pod rządami Rady Najwyższej Tymczasowej Księstwa Warszawskiego (1813-1815), [w:] Cuius regio, eius religio? ublikacja po Zjeździe Historyków Państwa i Prawa, Lublin, wrzesień 2006, red. G. Górski, L. Cwikła, M. Lipska, Lublin 2008, s. 199-209. 131 H. Grossman, Struktura społeczna i gospodarcza Księstwa Warszawskiego na podstawie spisów ludności 1808-1810, Warszawa 1925, s. 51. 132 M. Kędelski, op. cit., s. 128.
133 R. Lippmann, Leben und Wirken des am 15. December 1839 verstorbenen jiidischen Literaten David Caro in besonderer Beziehung auf den Culturzustand der ]uden des Groflherzogtums Posen wiihrend der letzen 50 ]ahre, Glogau [1840]; Ph. Bloch, Die ersten Culturbestrebungen der jiidischen Gemeinde Posen unter preussischer Herrschaft, nadb. z: Jubelschrift zum siebzigsten Geburtstage des Prof. Dr. H. Graetz, Breslau [1887], s. 25.
134 S.I. Kaempf, Biographie des hochberiihmten hochseligen Herrn Akiva Eger Oberrabinen zu Posen, Verfasser einer Sammlung von Rechtgutachten, nebst einem hebriiischen Trauergedicht auf sein Hinscheiden, Lissa-SalzufIen 1838; S. Lewyson, Vollstiindige Biographie des Rabbi Akiba Eger, Posen 1865; L. Wreschner, Rabbi Akiba Eger's Leben und Wirken, ,,Jahrbuch der judisch-literarischen Gesellschaft", Jg. 2 (1904), s. 27-84 oraz po hebrajsku s. 76-84; Jg. 3 (1905), s. 1-78 oraz po hebrajsku s. 75-78; nieco zmieniona wersja ukazała się jako Rabbi Akiba Eger. Eine volkstiimliche Biographie, Frankfurt am Main 1910 (Judische Volkbucherei, Bd. 11); J.H. Sinason, Gaon of Posen: A Portrait of Rabbi Akiva GuensEger, Feldheim 1990; M. Ehrentheil, ]iidische Charakterbilder, Bd. 1, Pest 1867, s. 21-34; M.H. Friedlander, Geschichtsbilder aus der nachtalmudischen Zeit nach den Quellen, Bd. 2, Brunn 1887, s. 52-55; L. Muszyński, Poznańscy rabini, [w:] Z ydowskie gminy wyznaniowe,
Rafał Witkowski
Wrocław 1995, s. 47-62; R. Witkowski, Rabin Akiva Eger, KMB 3/2006, s. 44-50: materiały biograficzne dotyczące rabina Akivy Egera, zebrane przez A.B. Posnera, przechowywane są w Central Archives for the History of Jewish People w Jerozolimie, sygn. P 40, nr 162165.
135 J. Przygodzki, Pozycja prawna Zydów w Księstwie Warszawskim w latach 1807-1812, [w:] Mniejszości narodowe. Problemy ustrojowo-prawne. Materiały VIII Konferencji historyków państwa i prawa, Łagów 8-11 lipca 2004, red. nauk. r Jurka, Wrocław 2005, s. 55-62. 136 J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Wielkie Księstwo Poznańskie 1815-1848, Warszawa-Poznań 1980, s. 119. .
137 I Dohnalowa, Kupcy żydowscy w Poznaniu w okresie zaboru pruskiego, [w:] Zydzi w Wielkopolsce..., s. 170. 138 Ubersicht der Bodenfliiche und Bevolkerung des preuflischen Staats aus dem fur das ]ahr 1817 amtlich eingezogen Nachrichte, Berlin [1818].
139 Vom Schulwesen im Groflherzogthum Posen. Elementarschulwesen in der Stadt Posen, "Provinzial-BHitter fur das GroiSherzogthum Posen", Jg. 1 (Januar bis Juni), Lissa-Gnesen 1846, s. 44.
140 S. Kemlein, op. cit., s. 86 nn.
141 Erste Landtag des Grossherzogthums Posen in ]ahre 1827. Pierwszy sejm Wielkiego Księstwa Poznańskiego w roku 1827, Posen 1829, ss. 10-12,55; E Paprocki, Wielkie Księstwo Poznańskie 'l1J okresie rządów Flottwella (1830-1841), Poznań 1970, s. 183; A. Eisenbach, Emancypacja Zydów na ziemiach polskich 1785-1870 na tle europejskim, Warsawa 1988, s. 216-217; r Wróbel, Przed odzyskaniem niepodległości, [w:] Najnowsze dzieje Zydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), red. J. Tomaszewski, Warszawa 1993, s. 60.
142 R. Stasch, Epidemia cholery azjatyckiej w Poznaniu w 1831 roku, Poznań 1933; B. Dettke, Die Asiatische Hydra. Die Cholera von 1830/1831 in Berlin und der preuflischen Provinzen Posen, Preuflen und Schlesien, Berlin-New York 1995 (Ver6ffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 89), ss. 89-96, 141-144.
143 Eduard Plottwell opublikował artykuł w "Allgemeine Preussische Staats-Zeitung" w numerze z 11 IX 1831 r., w którym chwalił rabina Akivę Egera za skuteczne działania zmierzające do zahamowania cholery w Poznaniu. 144 I Dohnalowa, op. cit., s. 172-173.
145 VorHiufige Verordnung wegen des Judenwesens im GroiSherzogthum Posen vom 1sten Juni 1833, wydane w Gesetz-Sammlung fur die Koniglich Preuflischen Staaten, 1833, No. 1436, s. 66-72; przedrukowane [w:] S. Kemlein, Die Posener ]uden 1815-1848.
Entwicklungsprozesse einer polnischen ]udenheit unter preuflischer Herrschaft, Hamburg 1997, s. 331-337; E Paprocki, Wielkie Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwella (1830-1841), Poznań 1994, s. 161.
146 J .M. Eiger, Opfer des Dankes. Predigt gehalten bei der gottesdienstlichen Feier in der Synagoge zu Posen am Tage der Einfuhrung der Repriisentanten und Wahl der Verwaltungsbeamten fur die Israelitische Gemeinde daselbst am 2ten April1834, frei ubersetzt nach dem Hebraischen, von Moritz Prankel, Posen, M. Prankel, 1834; tenże, Rede gehalten in der Synagoge zu Posen zur Beachtung bei der Repriisentantenwahl der Israelitischen Gemeinde daselbst, frei ubersetzt nach dem Hebraischen, von Moritz Prankel, Posen, M. Prankel, 1834. 147 S. Kemlein, op. cit., s. 108 nn.
148 J. Jacobson, Das Naturalisationsverzeichnis der judischen Gemeinde in Posen, "Zeitschrift fur Ostforschung", Bd. 17 (1968), H. 3, s. 481-533; I. Hirschberg, Verzeichnis siimmticher naturalisierten Israeliten im Grossherzogthum Posen, Bamberg 1836 (imienna lista do jesieni 1835 r.); The naturalized ]ews of the Grand Duchy of Posen in 1834 and 1835. Revised edition, compiled by Edward David Luft, Avotaynu 2004; por. też uwagi A. Kronthala, Die Naturalisation und die Berufe der ]uden in der Provinz Posen vor 100 ]ahren, "Judische Pamilienforschung", Jg. 7 (1931), H. 26, s. 365-369; H. 27, s. 383-389.
149 E. Stęszewska-Leszczyńska, op. cit., s. 102-118.
150 W Karolczak, Miłosierdzie gminy, czyli żydowskie zakłady dobroczynne w Poznaniu w latach 1815-1914, KMB 3/2006, s. 149-177.
151 'I Dohnalowa, op. cit., s. 176.
152 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 28.
153 L. Pla ter, Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego, wyd. J.N. Bobrowiz, Lipsk 1846, s. 329. 154 Cz. Łuczak, Zycie gospodarczo-społeczne w Poznaniu 1815-1918, Poznań 1965, s. 45.
155 L. Plater, op. cit., s. 330.
156 'I Dohnalowa, op. cit., s. 177.
157 Vom Schulwesen im Groflherzogthum Posen. Elementarschulwesen in der Stadt Posen, Provinzial-BHitter fur das GroiSherzogthum Posen, Jg. 1 (Januar bis Juni), Lissa-Gnesen 1846, s. 45-46.
158 Aufruf [Central-Verein zur Begrundung der colonisation der Juden in der Provinz Posen, Eichborn, Selqetair], Posen, [s.n.], 1846. .
159 K. Makowski, Zydzi wobec Wiosny Ludów w Wielkim Księstwie Poznańskim, [w:] Zydzi w Wielkopolsce..., s. 149-167. .. 160 'I Dohnalowa, op. cit., s. 178-179; W Karolczak, Zydzi stowarzyszeni. Zycie organizacyjne gminy żydowskiej w Poznaniu na przełomie XIX i XX wieku, KMB 3/2006, s.223-242. 161 H.B. Grinstein, The Rise of the ]ewish Community of New York 1654-1860, Philadelphia 1976, s. 171-172.
162 Z. Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1790-1880, Warszawa-Poznań 1982,.s. 424-425.
163 A. Wojtkowski, Zyciorys poznańskiego kupca żydowskiego z w. XIX, KMB 1930, s. 281-284, na marginesie biografii Simona Kronthala, napisanej przez Arthura Kronthala, drukowanej w "Judische Familien-Forschung" w 1930 r.; A. Kronthal, Z życia żydowskiego ubiegłego [XIX] stulecia, KMB 3/2006, s. 183-211. 164 I. Błaszczyk, Fontanna z żabami Gustava Kronthala, KMB 3/2006, s. 212-222.
165 'I Dohnalowa, op. cit., s. 180.
166 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 29-30.
167 Lexikon deutsch-judischer Autoren, Bd. 13 (2005), s. 38-43, tam bibliografia jego publikacji naukowych. 168 Gedenkbuch an den deutsch-franzosischen Krieg von 1870-1871 fur die deutschen Israeliten, Bonn 1871, s. CV 169 Z. Zaleski, Dzieje Poznania od r. 1853 do r. 1918, [w:] Księga pamiątkowa miasta Poznania, Poznań 1929, s. 95.
170 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 30-31.
171 Tamże, s. 31.
172 Z. Zaleski, Dzieje Poznania..., s. 95.
173 A. Kronthal, Adolf Warschauer, "Deutschen Wissenschaftlichen Zeitschrift fur Polen" , H. 20 (1930), s. 1-24 (tam bibliografia prac); S. Nawrocki, Adolf Warschauer, [w:] Wybitni historycy wielkopolscy, Poznań 1989, s. 161-171. / 174 E. Bergman, Nurt mauretański w architekturze synagog Europy Srodkowo-Wschodniej w XIX i na początku XX wieku, Warszawa 2004, s. 167-169. 175 I. Kowalski, Poznańska gmina żydowska w latach II Rzeczypospolitej, KMB 1-2/1992, s. 92-93.
176 'I Dohnalowa, op. cit., s. 183.
177 Z. Zaleski, Dzieje Poznania..., s. 95.
178 J. Strzelczyk, Z Poznania do Berlina i Princeton. Dwaj wybitni historycy niemieccy żydowskiego pochodzenia, "Kronika Wielkopolski", 2/1995, s. 39-52; Ernst Kantorowicz (1895-1963). Soziales Milieu und wissenschaftliche Relevanz. Vortriige eines Symposiums am Institut fur Geschichte der Adam-Mickiewicz-Universitiit, Poznań, 23.-24. November 1995, hrsg. von J. Strzelczyk, Poznań 2000 (2 wyd.).
179 Handbuch fur die Provinz Posen. Nachweisung der Behorden, Anstalten, Institute und Vereine. 1. Ausgabe abgeschlossen nach dem Stande vom 1 April 1901, Posen 1901, ss. 24-32, 139-141; J. MycieIski, Księga adresowa wszystkich miejscowości w W Ks. Poznańskiem, Poznań 1902, s. 13-14.
Rafał Witkowski
180 'I Dohnalowa, op. cit., s. 184.
181 Na miejscu starego zespołu bóżnic stanął w 1910 r. nowy Zakład Fundacyjny im. S.B. Latza. 182 E. Oehlschlaeger, op.cit., s. 191-193; Verzeichnis der Kunstdenkmiiler der Provinz Posen, Bd. 2: Der Stadtkreis Posen, bearb. J. Kohte, Berlin 1896, s. 66; A. Grotte, Deutsche, bohmische und polnische Synagogentypen vom XI. bis Anfang des XIX. ]ahrhunderts, Berlin 1915, s. 28-29. 183 'I Dohnalowa, op. cit., s. 187.
184 Z. Zaleski, Obszar i zaludnienie miasta Poznania, [w:] Księga pamiątkowa miasta Poznania, Poznań 1929, s. 141.
185 L. Muszyński, B. Bergman, op. cit., s. 31-32.
186 Z. Dworecki, Ludność żydowska w Poznaniu w latach 1918-1939, [w:] Zydzi w Wielkopolsce..., s. 191. 187 Z. Dworecki, Polskie Rady Ludowe w Wielkopolsce 1918-1920, Poznań 1962, s. 47.
188 Cz. Demel, Wybory do Rady Miejskiej Poznania (23 marca 1919 r.), KMB 1/1977, s. 38-39.
189 I. Kowalski, op. cit., s. 83.
190 Z. Dworecki, Poznań i Poznaniacy w latach Drugiej Rzeczypospolitej. 1918-1939, Poznań 1994, s. 138.
191 Z. Zaleski, Obszar i zaludnienie..., s. 141; I. Kowalski, op. cit., s. 83.
192 I. Kowalski, op. cit., s. 85; Z. Dworecki, Poznań i Poznaniacy..., s. 156.
193 I. Kowalski, op. cit., s. 86; Z. Dworecki, Poznań i Poznaniacy..., s. 155-156.
194 Z. Zaleski, Obszar i zaludnienie..., s. 141.
195 I. Kowalski, op. cit., s. 92.
196 Tamże, s. 94.
197 W marcu 1931 r. Marcin Cohn, cłonek zarządu gminy, informował władze miejskie, że w Poznaniu przebywało ok. 2200 Zydów, por. I. Kowalski, op. cit., s. 83 nn. 198 S. Waszak, Poznań w świetle spisu z roku 1931, KMB 'I XIV (1936), s. 594; S. Bronsztejn, Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym. Studium statystyczne, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963, s. 279; Z. Dworecki, Ludność żydowska..., op. cit., s. 195-196.
199 I. Kowalski, Mniejszość żydowska w województwie poznańskim, s. 50-51; szerzej K. Krasowski, Związki wyznaniowe w II Rzeczypospolitej. Studium historyczno-prawne, Warszawa-Poznań 1988.
200 Z. Dworecki, Ludność żydowska..., s. 196.
201 I. Kowalski, op. cit., s. 87.
202 Tamże, s. 94.
203 I. Kowalski, op. cit., s. 95.
204 Z. Dworecki, Ludność żydowska..., s. 210.
205 Tamże, s. 207.
206 Tamże, s. 208.
207 Tamże, s. 209; A. Skupień, Miejska Izraelicka Szkoła Powszechna w Poznaniu (1919-1939), KMB 3/2006, s. 261-268.
208 I. Kowalski, op. cit., s. 92.
209 Z. Dworecki, Poznań i Poznaniacy. . ., s. 139.
210 Z. Dworecki, Ludność żydowska..., s. 201.
211 I. Kowalski, op. cit., s. 93.
212 Tamże, s. 97.
213 Z. Dworecki, Poznań i Poznaniacy..., ss. 156, 185.
214 I. Kowalski, op. cit., s. 87.
215 Tamże, s. 97.
216 Tamże, s. 95.
217 S. Bronsztejn, op. cit., s. 279.
218 Z. Dworecki, Poznań i Poznaniacy. . ., s. 225.
219 E. Bergman, J . Jagielski, Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce. Katalog, Warszawa 1996, s. 107.
220 A. Ziółkowska, Z ydzi poznańscy w pierwszych miesiącach okupacji hitlerowskiej, KMB 3/2006,s.378-393.
221 S. Nawrocki, Hitlerowska okupacja Wielkopolski w okresie zarządu wojskowego wrzesień-październik 1939 r., Poznań 1966, s. 216.
222 Cz. Łuczak, Dzień po dniu w okupowanej Wielkopolące i na ziemi ,łódzkiej (Kraju Warty), Poznań 1993, s. 14; tegoż, Polityka Greisera w stosunku do Zydów, [w:] Zydzi w Wielkopolsce..., s.212-219. 223 Cz. Łuczak, Dzień po dniu..., s. 31.
224 Tamże, s. 37.
225 Tamże, s. 38.
226 Tamże, s. 41.
227 Cz. Łuczak, Dzień po dniu..., s. 45.
228 Tamże, s. 49.
229 Tamże, s. 59 230 Tamże, s. 74.
231 J. Marczewski, Eksterminacja fizyczna ludności Poznania (1939-1945), "Przegląd Zachodni", s. 59; K.M. PospieszaIski, Poznań pod okupacją hitlerowską, "Pregląd Zachodni", 1953, nr 6-8, s. 403-430; A. Ziółkowska, Obozy pracy przymusowej dla Zydów w Poznaniu w latach okupacji hitlerowskiej, KMB 3/2006, s. 394-412. 232 Cz. Łuczak, op. cit., ss. 148,253,276.
233 N. Lasman, W powojennym Poznaniu, KMB 3/200, s. 413-421.
234 E. Szydłowski, Związek Gmin Wyznaniowych Zydowskich w RP filia w Poznaniu, KMB 3/2006, s. 432-435.
Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 2009 Nr1; Poznańscy Żydzi 2 dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.