ALFRED GROTTE

Kronika Miasta Poznania 2009 Nr1; Poznańscy Żydzi 2

MAŁGORZATA STOLARSKA- FRONIA

Z wiązki przedwojennego Wrocławia (wówczas Breslau) z prowincją poznańską są niezwykle bogatym i coraz częściej rozwijanym wątkiem badawczym. Kontakty Poznania z Wrocławiem, będącym łącznikiem pomiędzy Prusami Wschodnimi i Zachodnimi, stanowiły dla obu miast okazję do wzajemnego wzbogacania życia kulturalnego i gospodarczego. Wymiana ta miała także swój charakterystyczny wymiar w kontekście zamieszkującej oba miasta i ich okolice mniejszośi żydowskiej. Wraz z nadchodzącą w XVIII wieku do Wrocławia falą emigracji Zydów z małych.miasteczek prowincji poznańskiej nastąpiło rzadkie zetknięcie się niemieckich Zydów z Wrocławia z przedstawicielami wschodnioeuropejskiej tradycji. Szybki awans społeczny i ekonomiczny tzw. Ostjuden był dość wyjątkowym zjawiskiem na tle innych miast niemieckich. Miało to ogromne znaczenie również dla żydowskich działaczy kulturalnych z Wrocławia oraz artystów, ponieważ pozwalało w sposób naturalny połączyć ich nowoczesną, świecką tożsamość z motywami wschodnioeuropejskimi. Wymiana intelektualna pomiędzy naukowcami z Poznania i Wrocławia owocowała cennymi inicjatywami na polu sztuki i kultury. Współpraca ta zyskała szczególną formę na początku pierwszej dekady XX wiekuJ gdy żydowscy historycy, historycy sztuki i artyści rozpoczynali swoją misję propagowania żydowskiego dziedzictwa kulturowego. Jednym z łączników pomiędzy tymi dwoma środowiskmi był architekt/ historyk i konserwator Alfred Grotte, współtwórca Muzeum Zydowskiego we Wrocławiu oraz twórca projektów ważnych fundacji architektonicznych poznańskiej gminy żydowskiej. Autorytet w dziedinie badań nad zabytkami kultury żydowskiej, szczególnie tradycyjnej sztuki Zydów, zdobył m.in. dzięki przebudowie synagogi Maiselsa w Pradze, a także dzięki. pracom naukowym na temat żydowskiej architektury sakralnej i nagrobnej Zydów i chrześcijan. Był jednym z badaczy-pionierów budownictwa synagogalnego w Polsce, żywo zainteresowanym pojęciem sztuki żydowskiej oraz specyfiką żydowskiegodziedzictwa kulturowego. Sylwetka Grottego służy za przykład badacza, który - wypełniając misję zachowania żydowskiego dziedzictwa kulturowego - działał na wielu polach, a najbardziej owocne lata jego pracy przypadają na pobyt w Poznaniu i Wrocławiu. Grotte był autorm projektów synagog w Poznaniu i twórcą merytorycznego oblicza Muzeum Zydowskiego we Wrocławiu. Alfred Grotte urodził się w 1872 roku w Pradze w rodzinie o bogatych i utrwalonych korzeniach w Czechach. W jednym z artykułów na temat maleńkiej synagogi w Kuttenplan l , miasteczku przy granicy Czech i Niemiec (obecnie Chodova Plana), wspomina o czesko-niemieckich korzeniach swojej rodziny, które sięgają 1541 roku. Jego przodkowie, m.in. pradziad Jakob Hermann Mayer, należeli do zarządu czeskich gmin żydowskich i byli czynnie zaangażowani we wprowadzanie reform do nabożeństw żydowskich, a także do formy żydowskich domów modlitewnych, co nie mogło być bez znaczenia dla ich potomka, który po ukończeniu studiów w Wiedniu poświęcił się zawodowi architekta. Jako architekt przyjechał do Poznania w 1904 rokuJ gdzie zaprojektował wiele ważnych dla lokalnej gminy żydowskiej inwestycji, z których naj znamienitszą był niezrealizowany projekt synagogi2. Był także utorem projektów budynków Domu Starców i Nieuleczalnie Chorych przy ul. Zydowskiej 15-18/ szpitala fundacji Rohrów oraz zakładu wychowawczego dla osieroconych dziewcząt 3 . Miłośnik Schinckla, przez wiele lat pełnił funkcję dyrektora Miejskiej Szkoły Budowlanej. W tym czasie utrzymywał żywe kontakty z rodzinną Pragą. Wykonał projekt przebudowy praskiej synagogi Maiselsa, której w 1905 roku nadał formę neogotyckiej, trójnawowej świątyni. Grotte był również autorem rekonstrukcji synagogi w czeskim Tachovie, gdzie połączył prostotę średniowiecznych synagog ze Spiry i Wormacji z elementami architektury regionalnej. Jako naukowiec, badacz i doradca utrzymywał kontakty z gminą żydowską we Wrocławiu, gdzie ostatecznie osiadł w 1919 roku i objął stanowisko wykładowcy w Państwowej Szkole Budowlanej.

Trzeba pamiętać, że ów czynny zawodowo architekt posiadał bogaty dorobek o charakterze naukowo-badawczym i był aktywnym działaczem ówczesnych organizacji zajmujących się dokumentacją i rewitalizacją lokalnych zabytków, m.in. współpracownikiem pruskiego czasopisma ministerialnego IIDenkmalpflege und Heimatschutz ll i członkiem zarządu Gesellschaft zur Erforschung jiidischer Denkmaler. Profesor Grotte jest także autorem haseł w Juedisches Lexikon dotyczących żydowskich sprzętów synagogalnych i tradycyjnej sztuki żydowskiej. Zabierał głos w dyskusji nad pojęciem sztuki żydowskiej/ a przede wszystkim nad znaczeniem i wpływem na kulturę żydowską zakazu przedstawiania zawartego w drugim przykazaniu mojżeszowym, reprezentując typowe dla oświeconych naukowców żydowskiego pochodzenia stanowisko, że zakaz przedstawiania to jeden z tych reliktów tradycji, które należy ostatecznie wyprzeć z kultury żydowskiej. W swojej argumentacji wspierał się odkryciami archeologicznymi, na przykładzie których udowadniaJ że nawet w czasach starożytnych istniały synagogalne dekoracje ścienne nie tylko będące mieszaniną pogańskich i żydowskich symboli, lecz w niektórych przypadkach pojawia się na nich owa szczególnie zakazana postać ludzka. W opublikowa

Małgorzata Stolarska-Fronia

nym na łamach syjonistycznego czasopisma 1I0st und West ll artykule Die Darstellung der menschlichen Gestalt und das 2. Mosaische Gebot (Przedstawienie postaci ludzkiej a 2. Przykazanie Mojżeszowe 4 ) przytacza przykłady ozdobionych figurami ludzkimi przedmiotów żydowskiego kultu z terenów Niemiec, Czech i Ukrainy, m.in. tas z synagogi Maiselsa w Pradze z figurą Aarona oraz Judyty z głową Helofernesa, do którego porównuje tas wykonany dla wrocławskiej synagogi Sklowera, wskazując tym samym na formalne związki czeskich i niemieckich wyrobów. W tym samym artykule wspomina również dekoracje drewnianej synagogi w Kórniku czy bogato zdobione wyroby złotnicze z Krotoszyna, wpisując lokalne zabytki w historię sztuki żydowskiej. We wszystkich przypadkach udowadniaJ że fakt pojawienia się postaci ludzkiej nie należy przypisać temu, iż przedmioty te zostały wykonane przez artystę czy rzemieślnika chrześcijańskiego/ wręcz przeciwnie, twierdzi, że od początku był to świadomy dobór ikonografii żydowskiego autorstwa. Posługując się przykładami ze swoich własnych badań na terenie Czech, prowincji poznańskiej i Śląska, dążył przede wszystkim do tego, by dowieść, że w istocie judaizm nie jest wrogi sztuce. Jest to argument, który nie tylko uwiarygodnia pojęcie lIżydowskiej sztukiII / lecz także w?-lczy ze stereotypami, które wykorzystywane były przez środowiska i osoby Zydom wrogie (np. Wagner). Grotte reprezentuje tu stanowisko naukowe i racjonalneJ za którym kryje się chęć wpisania żydowskiego dziedzictwa kulturowego w powszechną historię sztuk wizualnych oraz walka z bezrefleksyjnie powtarzanymi stereotypami. Niemal we wszystkich pismach Grottego sztuka żydowska, czy to plastyczna, czy architektoniczna, reprezentuje pewien rozwój, którego początków można szukać już w antyku. W ten sposób Grotte buduje od nowa linię tradycji sztuki w judaizmie, legitymizując samo pojęcie sztuki żydowskiej i czyniąc z niej istotny wyraz żydowskiej tożsamości kulturowej. Interesowała go również żydowska symbolika i ewolucja poszczególnych znaków utrwalonych w judaizmie, które często rozpatrywał na zasadzie porównania z symbolami funkcjonującymi w chrześcijaństwie. Najwięcej artykułów, recenzji oraz rozpraw naukowych Grotte poświęcił budownictwu synagogalnemu. Badacz i architekt był w tym samym stopniu zainteresowany praktycznymi, jak i teoretycznymi aspektami nowoczesnego budownictwa synagogalnego, a jego rola dla profesjonalnych badań nad żydowskimi zabytkami od czasów antyku do czasów mu współczesnych jest nie do przecenienia. W 1915 roku ukazała się jedna z jego pierwszych książek, publikacja pracy doktorskiej Deutsche, bohmische und polnische Synagogentypen vom XI. bis Anfang XIX. Jahrhunderts, w której wykazał wspólne wpływy i wyróżnił cechy niemieckich, czeskich i polskich synagog. Grotte jako jeden z pierwszych badaczy próbuje stworzyć specyficzną typologię budownictwa synagogalnego, wpisując ją w lokalną historię i rozpatrując na tle innych, nieżydowskich budowli. Wydaje się, że duże wrażenie wywarły na nim pierwsze publikacje na temat odkryć antycznych synagog w Galilei, szczególnie książka prof. Gustava Dalmana i artykuły zamieszczane w czasopiśmie IIPaHistina Jahrbuch ll5 . Był to temat szczególnie żywo dyskutowany ze względu na pojawienie się w Palestynie pierwszych osadników żydowskich, których przywiódł tam syjonistyczny ideał

Ryc. 1. Wnętrze synagogi poznańskiej przed I wojną światowąpowrotu do Ziemi Obiecanej. W tym kontekście ujawnia się wielokulturowa i otwarta postawa Grottego, który uważał, że odkrycie i naukowe opracowanie synagog w Palestynie zawdzięczać należy głównie specjalistom - protestantom, do których należał Dalman. To oni także przyczynili się do rozpowszechnienia i utrwalenia w nauce typologii galilejskich synagog. Grotte twierdził, że syjoniści nie wykazują głębszego zainteresowania żydowskim dziedzictwem w Plestynie, a znajdujące się tam skarby sztuki nieznane są dotąd europejskim Zydom. W tym sensie był kontynuatorem niemieckiej szkoły inwentaryzacji, jego marzeniem było zapewne uczestniczenie w jednej z ekspedycji archeologicznych/ ponieważ uważał, że bezpośrednie zetknięcie z zabytkiem lub obiektem artystycznym ma niezwykłą wartość poznawczą, bez której nie wyobrażał sobie dalszych badań. Stąd zapewne jego inicjatywa organizowania wycieczek po śląskich i poznańskich synagogach, domach modlitwy i kirkutach.

Małgorzata Stolarska-Fronia

Zagadnieniem, które szczególnie nurtowało Grottego, było pytanie o ślady dawnej, bliskowschodniej tradycji żydowskiej w architekturze gmin mozaickich w Europie Środkowo-Wschodniej. Analizie poddawał klasyczny podział żydowskiego domu modlitwy: usytuowanie Aaron ha Kodesz, bimy oraz obecność empor dla kobiet. Te ostatnieJ według autora, miały swoje korzenie właśnie w synagogach galilejskich i dopiero po kilku wiekach (według Grottego ok. 1500 roku) nieobecności powróciły do układu kompozycyjnego żydowskich budowli sakralnych. Podobnie uważnie śledził rozwój form żydowskiego budownictwa sakralnego w pierwszych gminach Aszkenazu. Wydaje się, że średniowieczne synagogi, rytualne łaźnie i kirkuty Spiry, Wormacji i Friedebergu były dla Grottego szczególnie istotne w kontekście budowani tradycji i tożsamości lokalnej, a w szerszym kontekście tożsamości kulturowej Zydów niemieckich. Jest to tym bardziej ważneJ że odzwierciedlenie tej idei odnaleźć można w tworzonych przez niego projektach. W niezrealizowanym projekcie synagogi poznańskiej widoczne są elementy architektury neoromańskiej, która w pismach innych żydowskich architektów funkcjonuje jako styl najbardziej odpowiadający budownictwu synagogalnemu gmin niemieckich 6 . Jednocześnie, będąc zwolennikiem modelu wielokulturowego, nie obawiał się jednoznacznych skojarzeń swych projektów z kształtem kościołów. W swoich pismach niejednokrotnie wypowiadał się na temat chrześcijańskich wpływów w sztuce żydowskiej, co postrzegał jako naturalny owoc kulturowej wymiany. Przekonanie, że to właśnie Niemcy stanowią kolebkę kultury żydowskiej w Europie Środkowo-Wschodniej/ stanowiło podwaliny poglądów Grottego - zarówno jako architekta, jak i badacza. W recenzji wydanej w 1916 roku w Warszawie książki Wieś i miasteczko, w której opisana została architektura polska czasów rozbiorów, w tym 17 drewnianych synagog, twierdzi, że formy tych osta tnich, oprócz niewątpliwych cech architektury regionalnej, wzorowane są na śląskich (szczególnie górnośląskich), drewnianych kościółkach o formach przyniesionych przez emigrujących w XVI wieku z Niemiec osadników żydowskich 7 . O współczesnych projektach synagog mówił, że panuje w nich styl eklektyczny/ a styl żydowskich domów modlitwy dopiero zaczyna się uwalniać z chrześcijańskich wpływów i przybierać specyficzną formę. Uważał nawet, że stosowany przez żydowskich architektów motyw gwiazdy Dawida (częsty również w jego twórczości) tak naprawdę wprowadzony został przez budowniczych nieżydowskich, którzy, szukając odpowiedniego dla żydowskiej budowli symbolu, czegoś w rodzaju chrześcijańskiego krzyża, niejako przypadkiem natrafili na heksagram 8 . W obliczu bezsilności teologów żydowskich, którzy nie mogli znaleźć dla tego znaku odpowiedniej interpretacji, Magen David został przyjęty jako wizualny znak judaizmu i jako taki utrzymuje się już przez trzy pokolenia. Gwiazda Dawida pojawia się notabene także na projekcie synagogi poznańskiej z 1905 roku. W budowli tej elementy neoromańskie mieszają się z mauretańskimi - centralna budowla otoczona jest szeregiem przybudówek, a całość wieńczy kopuła. Interesujące, że w fasadzie Grotte wprowadził trzy wejścia stanowiące jedną z głównych cech formalnych typu synagog galilejskich. Zaś w innym projekcie, przebudowy synagogi Maiselsa

Ryc. 2. Projekt synagogi poznańskiej Alfreda Grotte zamIeszczony w "Deutsche Bauhiitte", nr 40 z5X1905r.

w Pradze, nadaje jej kostium neogotycki. Wskazuje to na historyzujące tendencje w twórczości projektowej Grottego i jest to cecha, która w zasadzie nie wyróżnia go na tle innych architektów swego czasu, szczególnie tych pochodzenia żydowskiego. W 1919 roku Alfred Grotte przeniósł się do Wrocławia, gdzie od początku angażował się w działalność wrocławskich instytucji kulturalnych, szczególnie tych, które pod wpływem idei renesansu żydoskiego zajmowały się rewitalizacją i prezentacją dziedzictwa kulturowego Zydów. Był pierwszym, który od strony naukowej i inwentaryzatorskiej rozpoczął badania nad historią żydowskich gmin na Śląsku, a szczególnie pozostałymi po nich zabytkami. Efektem tego były książki Juedische Synagogen Kirchen in Schlesien oraz Alte Juedische Friedhoefe.

Małgorzata Stolarska-Fronia

Gdy w 1928 roku powstała idea utworzenia we Wrocławiu Muzeum Zydowskiego, Grotte był jednym z kluczowych autorów jego merytorycznej konstrukcji/ a szczególnie inauguracyjnej wystawy Judentum in der Geschichte Schlesiens. Ogłaszane nie tylko w prasie żydowskiej, lecz również w IISchlesische Monatshefte ll9 było jego odkrycie dotyczące dwóch świeczników ze Lwowa, którym przypisywał proweniencję wrocławską. Miały być one odlane w 1775 roku przez Christopha Franka we Wrocławiu. Poprzez tę atrybucję badacz judaików nadał przedmiotowi rytualnemu wartość historyczną, a także wpisał ją w tradycję żydowską. Co więcej, łącząc ośrodek wrocławski z lwowskim stworzył pomost pomięzy z pozoru dalekimi światami tradycji wschodnioeuropejskich i niemieckich Zydów w podobnym duchu, w jakim czyniło to środowisko skupione wokół czasopisma 1I0st und West lllO . Profeso Grotte był jedną z niewielu osób we Wrocławiu, które interesowały się sztuką Zydów z Europy Wschodniej, a - będąc jej znawcą - wygłaszał na ten temat liczne wykłady w różnych instytucjach kulturalnych, szkołach i muzeach. W żydowskiej Szkole Ludowej wygłosił na początku 1921 roku odczyt Die Kunst der Ostjuden (Sztuka Żydów Wschodnich)l1, który dotyczył zdobnictwa synagog/ głównie synagogi w Kórniku. Niedostregalny, a wręcz uważany wcześniej za niemożliwy związek pomiędzy kulturą Zydów niemieckich i wschodnioeuropejskich dzięki Grottemu spotykał się z coraz większym zrozumieniem ze strony środowisk wrocławskich. Alfred Grotte, jako specjalista od żydowskich zabytków na terenie Śląska i prowincji poznańskiej, prowadził edukacyjne wycieczki po miastach z żydowską przeszłością. Badał cmentarze żydowskie i synagogi na Śląsku, przede wszystkim w Brzegu i Białej, był redaktorem specjalnego numeru IIMenoryll oraz autorem wielu zawartych w nim artykułów poświęconych żydowskiej kulturze na Śląsku 12 . Jako opiekun merytoryczny muzeum opublikował również artykuł dotyczący wystawy inauguracyjnej (Menorah)13. W broszurze wydanej z okazji założenia stowarzyszenia muzeum 14 Grotte zawarł koncepcje organizacji zbiorów, które proponował podzielić na dwa działy: historyczny oraz artystyczny. Zgodnie z zamysłem Grottego, a także tymf co uchwalono na zebraniu stowarzyszenia 18 maja 192 r., miały być to przede wszystkim eksponaty związane z kulturą i historią Zydów wrocławskich/ śląskich, a także śląsko-poznańskich 15 . Do końca istnienia muzeum, tzn. do 1936 rokuJ Grotte czuwał nad jego zbiorami i i opracowywał niedokończoną niestety ich inwentaryzację. Jeszcze w 1932 roku opublikował jedno z pierwszych studiów urbanistycznych zabytków na terenie prowincji poznańskiej, w którym główną uwagę poświęcił kamienicom mieszczańskim 16 . Ich historię zawarto w jednym z tomów wydawanych przez Niemieckie Towarzystwo Wiedzy Budowlanej. Pomimo nazistowskich prześladowań, wydarzeń Kristallnacht i wybuchu wojny pozostał we Wrocławiu, skąd 31 sierpnia 1942 r. został deportowany do Theresienstadt, gdzie zmarł z wycieńczenia i chorób. Jego cenne prace inwentaryzacyjno-badawcze i opracowania do teraz stanowią materiał w zasadzie nieodkryty i nieopracowany, choć jego postać często przywoływana jest w licznychpublikacjach na temat żydowskich muzeów w Niemczech. Osobowość Grottego stanowi przykład badacza, który pragnął zintegrować żydowską sztukę i historię z historią i tożsamością regionu! a te ukazywać w kontekście jej nieżydowskiego otoczenia. Podkreślał związki Zydów z chrześcijanami, które również składały się na lokalną kulturę zarówno Poznania, jak i Wrocławia.

PRZYPISY:

1 A. Grotte, Die Synagoge in Kuttenplan. Eine Argiinzung, "In deutschen Reich", 1919, z. 1, s. 35-36. 2 Zob. R. Witkowski, Poświęcenie Nowej Synagogi na pl. Stawnym, "Kronika Miasta Poznania" (dalej: KMP), 2/2006, s. 243-249.

3 Zob. W Karolczak, Miłosierdzie gminy, czyli żydowskie zakłady dobroczynne w Poznaniu w latach 1815-1914, KMB 2/2006, s. 149-177. 4 A. Grotte, Die Darstellung der menschlichen Gestalt und das 2.Mosaische Gebot, "Ost und West", 1922, z. 1-2, s. 7-14.

5 Zob. A. Grotte, Die Bedeutung der galiliiischen Synagogen-Ausgrabungen fur die Wissenschaft, "Monatsschriften fur Wissenschaft des Judentums", 1921, r. 1; idem, Die Erforschung der alten Synagogen in Galiliia, "Ost und West", 1920, z. 3-4. 6 Takiego zdania był m.in. twórca synagogi Na Wygonie we Wrocławiu Edwin Oppler.

7 Recenzja opublikowana w "Monatsschrift fur Geschichte und Wissenschaft des Judentums" (dalej: MfGWdJ), 1919, z. 3, s. 377-378. 8 A. Grotte, Davidsschild und Hakenkreuz. Eine neue Hypothese uber den Ursprung des Magen David, [w:] MfGWdJ, 1922, z. 1, s. 1-9. 9 "Schlesische Monatshefte", 4 (1927), s. 369.

10 Por. Gavriel D. Rosenfeld, Defining ,,]ewish Art" in Ost und West, 1901-1908. A Study in the Nationalization of ]ewish Culture, LBIYB, 39 (1994), s. 83. 11 Zob. I. GaiSmann, Die Kunst der Ostjuden, JLZ, 1(1921), nr 10 (luty), b.s.

12 Zob. Menorah. ]udisches Familienblatt fur Wissenschaft, Kunst und Literatur, Wien-Frankfurt a.M., Sonderheft: "Judische Kunst in Schlesien", red. A. Grotte, 1926, s. 294.

13 A. Grotte, Das ]udentum in der Geschichte Schlesiens, "Menorah", 7(1929), nr 5/6, s. 273-277. 14 Judisches Museum, AP WSPŚI, sygn. 632.

15 Zob. Auszug aus den Satzungen des Vereins, AP WSPŚI, sygn. 632, s. 19.

16 A. Grotte, Das Burgerhaus in den Posener Landen, Breslau 1932.