SPIS DOROSŁYCH ŻYDÓW MIESZKAJĄCYCH W POZNANIU sporządzony 26 marca 1832 ropracował RAFAŁ WITKOWSKI

Kronika Miasta Poznania 2009 Nr1; Poznańscy Żydzi 2

N aturalizacja Zydów w Wielkopolsce była jednym z najważniejszych wydarzeń w dziejach tej społeczności w XIX wieku. Dla wielu z nich dzień, w którym otrzymali prawa cywilneJ stanowił powód do dumy i był wspominany nie tylko w rodzinny gronie. Często patent naturalizacyjny przechowywano z najwyższą pieczołowitością wśród rodzinnych lIskarbów". Zanim jednak do tego doszło, władze pruskie przez kilka dziesięcioleci zastanawiały się, jak rozwiązać problem położenia ludności żydowsej w prowincji poznańskiej. W początkowym okresie tylko nieliczni Zydzi poznańscy, spełniający wymogi ustawy z 1833 rokuJ zostali dopuszczeni do naturalizacji. W pierwszej turze takie prawa nabyło tylko 39 poznaskich Żydów 1 , lecz stopniowo liczba ta zwiększała się. Dla wielu poznańskich Zydów naturalizacja otworzyła drogę do osiedlania się w Poznaniu. W 1831 roku w stolicy Wielkiego Księstwa Poznańskiego mieszkało 547 Żydów, a w 1849 roku - już 7691 2 . Pierwszy wykaz Zydów, którym nadane zostały patenty naturalizacyjne, przygotował księgarz Isidor Hirschberg. W książe wydanej w Bydgoszczy w 1836 roku zamieścił nazwiska naturalizowanych Zydów według stanu prawnego na jesień 1835 roku (publikacja Hirschberga została uzupełniona o indeksy i obszerne objaśnienia i ponownie przygotowana do druku przez Edwarda D. Luf ta w 2004 roku 3 ).

Prezentowany wykaz 4 został sporządzony rok przed vyprowadzeniem ustawy naturalizacyjnej i uwzględniał wszystkich dorosłych Zydów mieszkających wówczas w Poznaniu. Zawiera on także ogólną informację o ich stanie posiadania z określeniem wartości parceli i domu. Przy większości nazwisk

Rafał Witkowski

zapisano, że dana osoba nie była właścicielem żadnej parceli ani domu, tylo nieliczni mieli dom lub jego część (Hausanteil), przeważnie przy ulicach: Zydowskiej, Szewskiej, Wielkiej lub Garbary albo na Starym Rynku. Mała garstka poznańskich Zydów mogła po.szczycić się tzw. listem protekcyjnym (Schutzbrief), który był przyznawany Zydom mieszkającym w tzw. Starych Prusach (Altpreussen), czyli prowincjach wchodzących w skład Królestwa Prus przed rozbiorami Rzeczypospolitej. \=ieszyli się oni ograniczonymi prawami cywilnymi, które nie zostały nadane Zydom poznańskim po ponownym zajęciu Wielkopolski przez Prusy w 1815 rou. Taki list, nadany 12 lutego 1803 r., miał m.in. Meier Czarnikau. Inna grupa Zydów mogła osiedlić się w Poznaniu, uzyskując zgodę magistratu (tzw. Magistratsconsens). Taką zgodę 27 grudnia 189 r. uzyskał m.in. Baruch Abraham Asch. Wreszcie ostatnią grupę stanowili Zydzi, którzy uzyskali stosowne pozwolenie od pruskich władz prowincji poznańskiej (tzw. Regierungsconsens), jak np. Michel Itzig Bredig, który takie zezwolenie uzyskał 24 stycznia 1801 r. Wykaz. przynosi ciekawe wskazówki co do postępów akulturacji. Tylko nieliczni Zydzi nie nosili typowych i tradycyjnych imion (np. Wiktor). Choć władze pruskie już w 1797 roku nakazały Zydom przyjęcie nazwisk, nadal nie było to powszechne zjawisko. Nazwisko często wskazywało miejsce, skąd dana rodzina przybyła do Poznania: Schwerin (Skwierzyna), Schwersenz, Schwersenzki (Swarzędz), Zempelburg (Sępólno Krajeńskie), Neustadt (Nowe Miasto nad Wartą?), Obrzicki (Obrzycko), Obornik (Oborniki), Peiser (Pyzdry), Rawitz (Rawicz), Rogasen (Rogoźno), Schocken (Skoki), Schonlanke (Trzcianka), Samter (Szamotuły), Wronke (Wronki), Warschauer (Warszawa) czy Wreschen (Września). . Złożonym problemem jest struktura zawodowa poznańskich Zydów.

Większość z nich trudniła się handlem różnymi towarami i w różnym zakresie/ co znalazło odbicie w niemieckich nazwach zawodów: kupiec pasmanteryjny (Pasmantier), kupiec galanteryjny (Galanteriehiindler), handlarz drewnem (Bretterhiindler), biedak (Ortsarme), handlarz starzyzną (Trodler), handlarz (Handelsmann) czy kupiec (Kaufmann). Mieli też inne profesje: gospodarz (Gastwirth), rzeźnik rytualny (Schiichter), złotnik (Goldgiesser, Goldarbeiter), producent wyrobów ze srebra (Silberhiindler), właściciel kantoru (Geldmiikler), producent ozdób (może jubiler; Schmuckler), destylator (Destillateur), najemca (Pachttriiger), lekarz (Chirurgus), pośrednik loteryjny (Lotterieeinnehmer), właściciel fabryki tytoniu (Tabackfabrikant), kantor, śpiewak w synagodze (Vorsiinger), pośrednik (Makler), rozjemca? (Negotiant), producent gwoździ (Nagelschmidt), szynkarz (Schiinker) czy uczony (Gelehrter). Tych ostatnich w gminie poznańskiej mieszkało aż 15. . By lepiej zrozumieć wzrost znaczenia Zydów poznańskich w obrębie miasta w XIX wiekuJ a także ich pozycji i wpływu na życie gospodarcze i kulturalneJ należy przestudiować losy poszczególnych rodzin (Kantorowiczów, Efraimów, Kronthali, Flatauów itd.) na przestrzeni stu lat, od okres tuż przed naturalizacją do I wojny światowej. Przekonamy się wówczas, że Zydzi w pełni wykorzystali szansę na awans społeczny, którą dała im ustawa naturalizacyj na.

Nr Imię i nazwisko Zawód 1 Abraham Asch kupiec 2 Abraham Itzig Asch krawiec 3 Abraham N. Abstein handlarz 4 Izaak Auerbach handlarz 5 Aron Simon Asch handlarz starzyzną 6 Abraham Alexander szklarz 7 Izaak Moses Auer faktor 8 Izaak Simon Asch faktor 9 Isaac Aron Auerbach handlarz 10 Izaac Moses Asch handlarz 11 Aaron Lewin Asch handlarz 12 Izaak Lewin Aschge handlarz 13 Baruch Pailte Auerbach rentier 14 Baruch Markus Auerbach handlarz 15 Baruch Asch handlarz starzyzną 16 Loew Aschheim handlarz 17 Baruch Abraham Asch siodlarz 18 Gabriel Asch kupiec 19 Asch Louis Abraham kupiec 20 Hirsch Alexander faktor 21 Salomon J. Auerbach kupiec 22 Seelig Aaronsohn kupiec 23 Salomon Auerbach księgarz 24 Salomon Alexander kupiec galanterviny 25 Israel Asch kupiec pasmanterviny 26 J oel Lewin Asch krawiec 27 J oski Lewin Alport kupiec galanteryjny 28 Israel Aschge faktor 29 Leib Gerson Asch krawiec 30 Leib Simon Asch handlarz starzyzną 31 Lewin Salomon Asch handlarz 32 Lewin Aaron Asch faktor 33 Lippmann Achin kupiec pasmanteryjny 34 Menachen Auerbach handlarz 35 Markus Peiser Abbe faktor 36 Markus Alexander krawiec 37 Markus Auerbach? krawiec

38 Menachem Salomon kupiec Auerbach 39 Moses Aschheim nauczyciel 40 Michael Simon Asch handlarz 41 Michael Aron handlarz 42 Markus Auerbach woźny szkolny 43 Moses Ephes Asce handlarz 44 Michaelis Alexander tragarz 45 Kasriel Abraham siodlarz 46 Pinkus Wolf Asch handlarz 47 Feibel Alexander faktor 48 Simon Baruch Asch handlarz starzyzna 49 Simon Abraham Asch handlarz 50 Simon David Asch handlarz 51 Michel Alexander malarz 52 Loew Michel Achin handlarz 53 Selig Michek Achin handlarz 54 Moses Juda Alexander faktor 55 Salomon Abraham rzeźnik 56 Israel Asch blacharz 1 Abraham Brock faktor 2 Abraham Bernhardt kuśnierz 3 Eleaser Hirsch Brock krawiec 4 Abraham Balo krawiec 5 Abraham Bennas krawiec 6 Isaac Boas handlarz 7 Isaac Bermass rzeźnik 8 Elias Saul Nachmann handlarz Brand 9 Aron Brand handlarz 10 Abraham Leib Brock handlarz 11 Abraham Bredig handlarz 12 (...) B[e]zalel blacharz 13 Baruch Blank faktor 14 Gumprecht Bernard tandeciarz 15 David Basch handlarz 16 Hirsch Bramm krawiec 17 Hirsch Buke piekarz 18 Herschel Basch krawiec 19 Wolf Baer woźny szkolny 20 Salomon Bock kuśnierz 21 Salomon Simon Basch krawiec 22 Samuel Baruch krawiec

Rafał Witkowski

Ryc. 1. Strona tytułowe Nachweisung... Ze zb. Archiwum Państwowego w Poznaniu (dalej: APP).

Ryc. 2. Strona z oryginału Nachweisung... Ze zb. APE

Rafał Witkowski

23 Heimann Breslau nauczyciel 24 Sender Braunsphn (brak wpisu) 25 Heimann Bein handlarz końmi 26 Heimann Brock szynkarz 27 Joseph Buschke krawiec 28 Joseph Biick gospodarz 29 Joseph Briski kupiec 30 KaskeI Barth kupiec 31 J acob Brock siodlarz 32 Joseph Brann handlarz starzyzną 33 Israel Berdasch siodlarz 34 J ac ob Blank handlarz 35 Simon Berck handlarz 36 Leib Brock rentier 37 Leib Brocke handlarz 38 Leib Wolf Benziehn siodlarz 39 Leib Bich rzeźnik 40 Leib Benjamin siodlarz 41 Lewin Baum stolarz 42 Leib Baron handlarz 43 Louis Briihl handlarz 44 Lewin Markus Beck kupiec pasmantervinv 45 Meier J osep h Beischan handlarz 46 Michel Itzig Bredig handlarz 47 Moses Brock faktor 48 Moses Bredig rozjemca 49 Moritz Michel Basch krawiec 50 Marcus Brann kuśnierz 51 Mendel Bermas rzeźnik 52 Marcus Bock rzeźnik 53 Moses Bunem właściciel gospody 54 Moses J osep h Bredig handlarz starzyzną 55 Moses Beutler krawiec 56 Marcus Bock rzeźnik 57 Moses Lewin Bock rzeźnik 58 Mendel Baste faktor 59 Michel Aaron Basch faktor 60 Nachum Bram handlarz 61 Mortiz Bremer krawiec 62 Raphael Moses Bley handlarz 63 Raphael Heimann Buschke faktor

64 Raphael Hirsch Beutler faktor 65 Samuel Hirsch Bauch krawiec 66 Samuel Joseph kuśnierz Braunspan 67 Salomon Brock siodlarz 68 Samuel Bottstein handlarz 69 Gerson Moses Bley handlarz 70 Joachim Mann Berliner krawiec 71 Alexander Borehard piekarz 1 Abraham Wolf Cohn handlarz 2 Issac Caro kupiec 3 Abraham Czarnikau handlarz 4 Abraham David Caro krawiec 5 Getz Cronheim kupiec 6 David Caro nauczyciel 7 David Hirsch Caro faktor 8 Hirsch David Caro faktor 9 Josmann Nachum Cantor rzeźnik rytualny 10 Israel Charsk szklarz 11 J onas Charsk sługa 12 Leib Hirsch Charth krawiec 13 Meier Czarnikau kupiec 14 Mendel Cohn handlarz 15 Nathan Cohn balwierz 16 Nathan Charsk handlarz 17 Peilte Cantor pIsarz 18 Samuel Peilte Cantor siodlarz 1 Leib Lewin Danzig krawiec 2 Hirsch Damrosch handlarz 3 Salomon Lewi Danzig handlarz 4 Salomon Drapp handlarz starzyzną 5 Schaye Dessau handlarz 6 Jacob Damrosch handlarz 7 Schije Damrosch faktor 8 Joseph Danzig handlarz 9 Joseph Damrosch faktor 10 Jacob Dobbelin grabarz 11 Lippmann Damrosch piekarz 12 Meier Dobbelin krawiec 13 Moses Dobbelin krawiec 14 Kiwe Dor krawiec 15 Raphael Wolf Dessau handlarz

16 David Davidsohn faktor 17 Marcus Dattelbaum nauczyciel 1 Eisig Eische rzeźnik 2 Abraham Elkels handlarz starzyzną 3 Wolf Eichbron tłumacz 4 Wolf Ephraim handlarz 5 Wolf Elkels handlarz starzyzną 6 Samuel Hirsch Elkels handlarz starzyzną 7 Salomon Leib Elkels krawiec 8 Samuel Lewin Elkels kupiec pasmanteryjny 9 Heimann Itzig Elkels tandeciarz 10 Joachim J osep h Elkels tandeciarz 11 Joseph Abraham Bley5 szklarz i stolarz 12 Joseph Ephraim handlarz 13 Joseph Abraham Elkels domokrążca 14 Juda Elkels krawiec 15 Israel Eisies faktor 16 Michel Eisick siodlarz 17 Neumann Elias krawiec 18 Raphael Ephraim kupiec 19 Salomon Joseph Ephraim kupiec 20 Mendel Ephraim kupiec 1 Abraham Feldblum handlarz 2 Isaak Markus Fiegel faktor 3 Israel Benzion Fiegel złotnik 4 Abraham Izaak Falk kupiec 5 Isaak Friedmann krawiec 6 Aron FriedHinder handlarz 7 Elias H. FriedHinder szewc 8 Elkan Frankel faktor 9 Isaak Abraham Fuchs krawiec 10 Benzion Fiegel złotnik 11 David Frankel rozjemca 12 Dawid Heimann Fordon handlarz 13 Hirsch Friedlaender handlarz 14 Wolf Filehne handlarz 15 Jacob Abraham Flatau kupiec 16 J oel Fischel krawiec 17 Joseph Feiler piekarz

18 Jacob Filehne biedak 19 KaskeI Feirelmann kuśnierz 20 Jacob Leib Filehne krawiec 21 Jacob Feibusch krawiec 22 Israel Mannheim handlarz Frankfusch 23 Isidor J acob Filehne handlarz 24 Julius Friedeberg handlarz 25 Lewin Benzion Fiegel handlarz 26 Lewin Fliess doktor med.

27 Meier Wolf Falk kupiec 28 Mann Feivelmann piekarz 29 Moses Filehne handlarz 30 Mendel Friedlander pośrednik loteryjny 31 Meier Fabian Falk kupiec 32 Mortiz Frankel księgarz 33 Mendel Friedberg krawiec 34 Moses Feivelmann handlarz starzyzną 35 Meier H. Friedlander kapelusznik 36 Nathan FinkeI krawiec 37 Falk Fabian kupiec 38 Peilte Feibusch handlarz 39 Samuel Joachim handlarz Friedlander 40 Jacob Label Filehne krawiec 41 J oel Fux faktor 1 Ichaak Grunwald lekarz 2 Itzig Gensler faktor 3 Elias Gabriel szklarz 4 Berel Gliickstein handlarz 5 (brak imienia) Gabriel szklarz 6 Guttmann Gogel handlarz starzyzną 7 David Goldberg kupiec 8 David Gerson Goldmann handlarz 9 Hirsch Gonski krawiec 10 Hirsch J. Goldschmidt handlarz 11 Wolf Graetz nauczyciel 12 Salomon Gnesen krawiec 13 Heimann Gensler tandeciarz 14 Heimann Garsheim krawiec 15 Heimann Elias Gries krawiec

Rafał Witkowski

16 Joseph Goldenstein krawiec 17 J acob Goszlinski handlarz 18 J acob Gensler faktor 19 J acob Gensler siodlarz 20 J.M. Goszlinski rzeźnik 21 Leib Asch Goschin faktor 22 Leib Gonski krawiec 23 Lewin Gliick kuśnierz 24 Marcus Bar Gurau rentier 25 Moses Gliickmann handlarz 26 Michael Aron Goslinski handlarz 27 Marcus Gumpel handlarz 28 Moses Gries krawiec 29 Marcus Getz szewc 30 Marcus Goldschmidt krawiec 31 N ehemias Gensler kuśnierz 32 Kive Gensler handlarz 33 Peilte Gliick sługa w synagodze 34 Salomon Joachim Gliick handlarz 35 Simon David Glaser krawiec 36 Salomon J acobsohn6 szklarz 37 Salomon David faktor Gumprecht 38 Salomon Goldschmidt handlarz 39 Leib Graupe faktor 1 Abraham Heilborn handlarz 2 Victor Hirsch handlarz 3 Abraham Hanschil handlarz 4 Ichaak Haase handlarz 5 Adolf Horwitz kupiec 6 Abraham Harlem krawiec 7 Baruch Hamburger handlarz 8 Bonem Horwitz producent gwoździ 9 Bar Horwitz uczony 10 Henoch Haller krawiec 11 Joseph Handke handlarz 12 J acob Hale krawiec 13 Juda Holz krawiec 14 Joseph Holtz krawiec 15 Leiser Saul Heilborn faktor 16 Lewin Heimann handlarz 17 Moses Katz Henoch tragarz

18 Nathan Heimann krawiec 19 Pinkus Henisch handlarz 20 Fuhrmann Hirsch krawiec 21 K. Heilborn handlarz starzyzną 22 Raphael Hirsch biedak 23 Simon Hermann kupiec 24 Lewin Hirschberg handlarz 25 Markus Hirsch rzeźnik rytualny 26 Abraham Holz handlarz starzyzną 1 Aaron J acobi handlarz 2 Abraham J oski handlarz starzyzną 3 Aaron Leib J oski krawiec 4 Abraham Mendel Jacobi handlarz 5 Bendix Issac kupiec 6 Selig Marcus Israel faktor 7 Benjamin Indig krawiec 8 Gedalie J essel handlarz starzyzną 9 David Jacobsohn faktor 10 Seelig J gel handlarz 11 Joel Wolf Indig krawiec 12 J. Moses Jessel Ganson krawiec Wiener 13 J osep h Lewin Indig faktor 14 Jiibel Jossmann krawiec 15 Lewin Indig pośrednik 16 Lewin Baruch J essel krawiec 17 Lewin Moses J essel krawiec 18 Leiser J oel sługa w synagodze 19 Markus Jakob szklarz 20 Meier Salomon Indig krawiec 21 Markus Israel faktor 22 Markus Jacob szklarz 23 Nehemias Markus Indig faktor 24 Ariel J osep h krawiec 25 Ruben J acob handlarz 26 Raphael Hirsch Jaretzki handlarz 27 Salomon Jaffe handlarz 28 Isaak Benass J esels krawiec 29 Israel Meier Israel najemca

30 Moses Wolf Indig nauczyciel 31 Hirsch Jacobsohn handlarz 1 Aaron Korniker krawiec 2 Aaron Efraim Korach faktor 3 Efraim Joachim Korach faktor 4 Efraim Kaliski siodlarz 5 Hirsch J aker Kaul handlarz 6 Isaak Label Kantorowicz szynkarz 7 Abraham Kalisch krawiec 8 Abraham Samuel Kareski handlarz 9 Isaak Herschel rzeźnik rytualny Kantorowicz 10 Isaak Kleszewo handlarz 11 Elias J osep h Kaul faktor 12 Abraham Leiser Kaplan siodlarz 13 Isaak Katz producent ozdób, jubiler? 14 Aaron Fabian Kottwitz handlarz starzyzną 15 Isaak Leiser Kaplan grabarz 16 Isaak Kirski handlarz 17 Isaak David Katz faktor 18 Bar Krose krawiec 19 Bernhardt Kantorowicz handlarz 20 Benjamin Katz krawiec 21 Bar Krahmol woźny szkolny 22 Gabriel Katt kupiec 23 Gerson Kareski kupiec pasmanteryjny 24 Gerson Jakier Kaul handlarz starzyzną 25 Gronem Kuczynski nauczyciel 26 David Peilte Kaliski rzeźnik rytualny 27 David Moses Katz krawiec 28 Hirschel Kantorowicz księgarz 29 Hirsch Jakier Kaul handlarz 30 Hinzel M. Kuczynski handlarz 31 Hirsch Kaul handlarz 32 Hirsch Kaplan kupiec pasmanteryjny 33 Heschel Karge handlarz starzyzną 34 Hartwig Kantorowicz handlarz 35 Wolf Korach handlarz

36 Salomon Leiser Kaplan handlarz 37 Samuel K. Kaul handlarz 38 Salomon Moses siodlarz Kottowitz 39 Samuel Heskel handlarz Kantorowicz 40 Heimann Aaron Kottwitz krawiec 41 Tobias Katz krawiec 42 Julius Kantorowicz kupiec 43 Jacob Katz krawiec 44 Israel Kantorowicz krawiec 45 J acob Kaliski krawiec 46 Scheie Katz handlarz 47 Joachim Bernhard szynkarz Kantorowicz 48 Joel Katz krawiec 49 Joseph Jacob Kaul krawiec 50 Joachim Samuel Korach uczony 51 Joseph Jacob Krahmal handlarz 52 Joseph Kaul faktor 53 J osep h Karger faktor 54 J acob Kalifari uczony 55 J akier Korach pośrednik 56 Israel Kantorowicz handlarz 57 Juda Leib Karo handlarz starzyzną 58 J oel Moses Kalisch handlarz 59 Lewin Kantorowicz handlarz 60 Leib R. Kantorowicz szynkarz 61 Leib Karo szynkarz 62 Lewin Korncki handlarz 63 Lippmann Kurnik krawiec 64 Lewin Kletschmer (brak wpisu) 65 Lewn David Katz faktor 66 Leib Kohn rzeźnik 67 Mases J acab Konigsberger handlarz meblami 68 Meier Kantorowicz handlarz meblami 69 Michel Kantorowicz kupiec 70 Michel Raphael Kaul krawiec 71 Moses David Katz krawiec 72 Markus Kalisch kuśnierz 73 Mendel KaskeI kuśnierz 74 Moses Kantorowicz handlarz 75 Moses Henoch Katz handlarz 76 Mendel Kuczynski szewc

Rafał Witkowski

77 Moritz Kreen handlarz 78 Moritz Kuczynski kupiec 79 Michael Kober krawiec 80 Moses Kaliski woźny szkolny 81 Moses KaskeI (brak wpisu) 82 Michael Bar Kaufmann balwierz 83 Noa Kantorowicz handlarz 84 Sender Kaul szklarz 85 Feibel Kaliski krawiec 86 Pinkus Katz szklarz 87 Peilte Ka tz szynkarz 88 Feivelmann KaskeI szklarz 89 Feibusch Koppel handlarz 90 Raphael Kantorowicz handlarz 91 Raphael Kantorowicz krawiec 92 Raphael Markus Kreen handlarz 93 Simon Kronthal handlarz 94 Samuel Lewin Koinski pośrednik 95 Samuel Michael Kaul handlarz starzyzną 96 Simon Joseph Kottwitz krawiec 97 Salomon Abraham handlarz Kroscher 98 Simon Raphael Kaul faktor 99 Samuel Kottwitz krawiec 100 Samuel Moses Korach faktor 101 Simon Moses szynkarz Kantorowicz 102 Samuler Jakier Kaul pośrednik 103 Salomon Kletschewer rzeźnik rytualny 104 Salomon Ephraim Korach handlarz 105 Mendel Kaliski faktor 106 Simon Isaak Karo handlarz 107 Samuel Kornfeld handlarz 108 Kiwe J acob kupiec pasmanteryjny 109 Salomon Abraham Kalb rzeźnik 1 Isaak J osepp h handlarz Landesberg 2 Aaron Levisohn handlarz 3 Isaak Lissa handlarz 4 Aaron Lippmann kupiec pasmanteryjny 5 Itzing Heimann Lotze pIsarz

6 Victor Latz krawiec 7 Abraham Joseph Levi handlarz zbożem 8 Elias Simon Lissa faktor 9 Abaham Lutomirski faktor 10 Abraham Hirsch Lissa dyrektor szpitala 11 Chone Lippschiitz uczony 12 Aaron Leiser nauczyciel 13 Abraham Levisohn handlarz 14 Bar Leiser szynkarz 15 Bar Lichtenstein szynkarz 16 Baruch Lemel pIsarz 17 Hanoch Levy handlarz 18 Israel Lippschiitz właściciel kantoru 19 Henoch Lissa ślusarz 20 Siegfried Lange faktor 21 Hirsch Lask handlarz 22 Hirsch Gratz Lerg faktor 23 Henoch Leibusch grabarz 24 Wolf Michel Lask nauczyciel 25 Wolf Lachs handlarz 26 Wolf Leiser Latz handlarz 27 Wolf Latz handlarz 28 Salomon Leipziger kupiec 29 Sorbel (?) Aaron Lange handlarz alkoholem 30 Salkind Latz krawiec 31 Samuel Michael Levy handlarz 32 Heimann Aaron handlarz Levisohn 33 Heim Bar Lissa uczony 34 Heimann Leib szewc 35 Joel Jacob Latz siodlarz 36 Jonas Landsberg kupiec 37 J akier Lizierski kupiec 38 KaskeI Levisohn krawiec 39 Isaak Aaron Levisohn kupiec 40 Juda Leib introligator 41 J acob Lachs handlarz 42 Israel Lask handlarz 43 Juda Mendel Levy handlarz starzyzną 44 Sussmann Lichtenstein krawiec 45 Jacob Latz piekarz 46 J acob Michel Levy faktor 47 J acob Abraham Lissa szynkarz

Ryc. 3. Strona Dziennika Urzędowego Królewskiej Rejencji w Poznaniu, w którym ogłoszono dekret naturalizacyjny

48 J oel Feibusch Latz siodlarz 49 Joseph Lippmann producent ozdób, jubiler (?) 50 Jakier Lipschiitz woźny szkolny 51 Israel Leipziger handlarz 52 Israel Markus Leipziger kupiec 53 Leiser Lowenheim kupiec

54 Lewin Leipziger krawiec 55 Louis Landsberg destylator 56 Leib Lothringer uczony 57 Leib Moses Levy uczony 58 (...) Lewek lekarz 59 Markus S. Leipziger właściciel kantoru 60 Moses S. Landsberg uczony

Rafał Witkowski

61 Michel Leib Littauer pIsarz 62 Meier Levysohn krawiec 63 Mendel Levy piekarz 64 Moritz Lissa handlarz 65 Moses Lippmann krawiec 66 Moses Lewin Lipschiitz handlarz 67 Moses Lewek balwierz 68 Moses Jacob Lowenthal kupiec 69 Moses Sam Lowenthal pIsarz 70 Michaelis Levisohn kupiec 71 Michel Magdeburger [s] kupiec pasmanteryjny 72 Mannas Lissa najemca 73 Michel Lask handlarz 74 Moses Lewin handlarz starzyzną 75 Moses Bar Levit handlarz 76 (...) Leib woźny szkolny 77 Falk Levisohn kupiec 78 Falk Levy handlarz 79 Peter Lippmann handlarz 80 Feibusch Lichtenstein handlarz 81 Raphael Moses Levy handlarz 82 Raphael Itzig Lowenberg handlarz 83 Raphael Moses Levy faktor 84 Salomon Gabriel Levy handlarz 85 Simon Lippmann Levy nauczyciel 86 Samuel Levy rzeźnik rytualny 87 Salomon Lindner balwierz 88 Salomon Itzig Lisser handlarz 89 Samuel Kurnik [s] Levy szynkarz 90 Simon Hirsch Lisser faktor 91 Leib Litthauer handlarz 92 Kaufmann Lippmann siodlarz 93 Kallmann Levin pIsarz 94 Moses Levi dyrektor szkoły 1 Isaak Mamroth kupiec 2 Abraham Mamroth kupiec 3 Abraham Todras Munk handlarz 4 Isaak Michel Meseritz szklarz 5 Julius Abraham Munk księgarz 6 Abraham Samuel Moral krawiec 7 Isaak S. Meyer kupiec

8 Baer Mendel kupiec 9 Benjamin Merzbach uczony 10 Gerson Mann faktor 11 David Jacob Meller tandeciarz 12 David Mark balwierz 13 David Moses handlarz 14 Hirsch Samuel Moral krawiec 15 Hirsch Misch handlarz 16 Henoch Moral krawiec 17 Jessel Merzbach pieczętnik 18 Hartwig Mamroth kupiec 19 Wolf Mann Meller handlarz starzyzną 20 Samuel Markus Markuse kupiec 21 Salomon Wolf Misch handlarz drewnem 22 Salomon Mamroth właściciel kantoru 23 Salomon Mann krawiec 24 Salomon Merzbach faktor 25 Samuel Moral krawiec 26 Samuel KaskeI Misch faktor 27 Haim Minkes piekarz 28 Jacob Moral tandeciarz 29 Jacob Meller tandeciarz 30 Jacob Mendelsohn kupiec 31 Jacob Hirsch Mannes krawiec 32 Joseph Markuse handlarz 33 Joel Mendel kuśnierz 34 Jacob Falk Misch nauczyciel 35 Jekutil Markus pielęgniarz 36 Israel Munk dawniej handlarz 37 KaskeI Munk kupiec 38 Jacob Meier Meseritz nauczyciel 39 Joseph Mannheim handlarz starzyzną 40 Israel Meyer rzeźnik 41 Leib Misch kupiec 42 Lein Merzbach pomocnik kupiecki 43 Leiser Meller handlarz 44 Leib Mochsen nauczyciel 45 Lewin Hanoch Moral krawiec 46 Meier Markuse kupiec 47 Moses Mozart kupiec 48 Moses Bernhardt [s] lekarz

49 Markus Hirsch Mannes faktor 50 Meier Jacob Mann szklarz 51 Michel Meseritz krawiec 52 Moses Simon Moral faktor 53 Markus Wolf Misch handlarz 54 Naftali Moses handlarz 55 Philipp Moseschino kupiec 56 Fischel Meller handlarz starzyzną 57 Kollmann Meller tandeciarz 58 Raphael Mirsch Munk handlarz 59 Raphael Markus faktor 60 Samuel Lippmann Maus handlarz starzyzną 61 Simon Abraham Moral siodlarz 62 Samuel Joachim Minkes krawiec 63 Samuel KaskeI Misch handlarz 64 Salomon Abel Moral krawiec 65 Simon Samuel Moral krawiec 66 Samson Mann Moller handlarz starzyzną 67 Samuel Morawski pIsarz 68 Hanser Minke faktor 69 Isaak Machi pIsarz 70 Bendit Chrimke handlarz starzyzną 71 J acob Moseschino doktor med.

72 Markus Joseph Markuse po drabin 73 Israel Moses rzeźnik 74 Meyer Bley [s] szklarz 1 Adolph Nathan kupiec 2 Efraim Leib Nam tragarz 3 Herzel N eusalz ślusarz 4 David Neumann krawiec 5 David Hirsch Nam faktor 6 Hirsch N eufeld handlarz 7 Hirsch Jacob Nam handlarz starzyzną 8 Eisig Neumark woźny szkolny 9 Hirsch Schmuel Nam grabarz 10 Hirsch Neumann kantor, śpiewak 11 Jacob Neustadt handlarz 12 Joel N ach mann handlarz starzyzną 13 Schie Joel Nachmann handlarz

14 Jacob Joseph Nam siodlarz 15 Joseph IsraelNam tragarz 16 J osep h Meier N eufeld handlarz 17 Leiser Falk Nam szklarz 18 Meier Neumogen blacharz 19 Leib N eubriick krawiec 20 Leib Abraham Nam siodlarz 21 Leib Falk Nam tragarz 22 Meier N eufeld destylator 23 Markus Neumogen siodlarz 24 Michaelis Elias handlarz Nachmann starzyzną 25 Samuel Hirsch Nam pośrednik 26 Salomon Joseph Nam krawiec 27 Samuel Leiser Nam krawiec 28 Jacob Hirsh Nam szklarz 1 Gerson Oberski krawiec 2 Hirsch Obrzicki krawiec 3 Hirsch Joseph Obrzicki handlarz 4 Salomon Obornik pIsarz 5 Lewin Obrzyck handlarz 6 Lippmann Oppenheim krawiec 7 Meier Obczink faktor 8 RaphaelObrzycko handlarz 1 Aaron Peiser faktor 2 Aaron Prochownik handlarz 3 Elias Moritz Pinski handlarz 4 Isaak Nathan Prager dawny handlarz 5 Isaak Sal. Peiser faktor 6 Lazarus Pulvermacher kantor, śpiewak 7 Abraham Peiser handlarz starzyzną 8 Isaak Peiser grabarz 9 Abraham Spitz (?) Peiser faktor 10 Isaak Markus Peiser listonosz 11 Isaak Michel Peiser stolarz 12 Abraham L. Packscher handlarz 13 Baruch M. Peiser kupiec 14 Gabriel Packscher handlarz drewnem 15 Getz D. Peiser faktor 16 Gabriel Sal. Prager krawiec 17 David Lewin Prager tandeciarz

Rafał Witkowski

18 Dawid Pinner tandeciarz 19 Hirsch Leibusch Peiser faktor 20 Hirsch Peiser dawniej kupiec 21 Hirsch Wolf Prager krawiec 22 Hirsch Sam. Prager krawiec 23 J essel Prochownik faktor 24 Wolf Itzig Peiser uczony 25 Wolf Nathan Prager krawiec 26 Z. Aron Peiser handlarz 27 Samuel Block krawiec 28 Salomon Joachim Peiser handlarz 29 Samuel Moses Packscher pIsarz 30 Samuel David Peyser faktor 31 Seelig Michel Peyser rzeźnik rytualny 32 Tobias Pilz pIsarz 33 J acob Hirsch Peiser handlarz 34 Israel Sal. Peyser handlarz 35 KaskeI Pand er faktor 36 J acob Leib Plocker handlarz meblami 37 Scheye Peiser rzeźnik rytualny 38 J acob Plotschik tandeciarz 39 Jacob Pander faktor 40 Joachim Sam Peyser uczony 41 Israel Packscher kuśnierz 42 Israel Pinner handlarz starzyzną 43 Jacob Wolf Prager krawiec 44 J oel Salomon Peiser handlarz 45 Leib Prager siodlarz 46 Leib Bar Prager pIsarz 47 Leibusch Mann Peyser handlarz 48 Lippmann Prinz woźny w szpitalu 49 Moses Katz Prochownik woźny szkolny 50 Markus Philippsohn krawiec 51 Makus Haim Pinner siodlarz 52 Michel Plo ck handlarz 53 Michek Moses Peiser handlarz 54 Markus Packscher grabarz 55 Meier Peyser faktor 56 Michel Piernik handlarz starzyzną 57 Markus Abel Packscher krawiec 58 Meier Pietrkowski nauczyciel 59 Moses Putermilch kuśnierz

60 Moritz Pinkus handlarz 61 Markus PIach te kuśnierz 62 Nap htali Pinkus handlarz wełną 63 Pinkus Katz Prochownik handlarz 64 :P. Peiser rzeźnik 65 Raphael Selig PIach te faktor 66 Sam. (...) Prochownik szynkarz 67 Samuel KaskeI Pander faktor 68 Saul Prochownik faktor 69 Salomon Michael Peiser handlarz 70 Salomon David Peiser pośrednik 71 Aaron Salomon Peiser faktor 72 Schie Pinkus szynkarz 73 Manese Pinski faktor 1 Israel Risch siodlarz 2 Abraham Remak handlarz 3 Efraim Moses Remak faktor 4 Isaak Reich handlarz 5 Isaak Remak nauczyciel 6 Benas Rudzki handlarz 7 Getz Risch kupiec 8 David Seelig Risch krawiec 9 Hirsch Eisik Rogasen handlarz starzyzną 10 Wolf :P. Risch uczony 11 Samuel Rawitz handlarz 12 Seelig David Risch biedak 13 Heimann Gabriel handlarz Rehfisch 14 Heimann Itizg Remak handlarz 15 J osep h Renard kupiec 16 KaskeI Rosenthal nauczyciel 17 Israel Risch dawniej handlarz 18 Joseph Rosenthal nauczyciel 19 Jacob Julius Remak doktor med.

20 Markus Risch faktor 21 Menachem Rosenberg nauczyciel 22 Moritz Rosenthal pośrednik loteryjny 23 Meier Remak woźny w synagodze 24 Falk Remak biedak 25 Raphael Rosenthal kupiec 26 Simon Ritze handlarz wełną

27 Simon Rogasen handlarz 28 Salomon Meier Remak pośrednik loteryjny 29 Baruch Wolf Risch handlarz 30 Koppel Ratz Pinski handlarz 1 Abraham Salomon faktor Silberstein 2 Abraham Leib handlarz Schwersenz 3 Abraham Skamper kasjer 4 Abraham Jacob Schwerin pomocnik handlowy 5 Isaak Schlesinger księgowy 6 Elias Schrimski faktor 7 Isaak Sander handlarz drewnem 8 Abraham Koppel handlarz Silberstein 9 Isaak Sandak faktor 10 Aaron Skamper faktor 11 Abraham Itzig Schilling handlarz 12 Aron Katz Scherek szewc 13 Ascher Katz Samter handlarz starzyzną 14 Adolph Strasburg pisarz 15 Elias Leiser Slomowski faktor 16 Abraham Sinai handlarz 17 Baruch Scherek handlarz 18 Getz Serenzes szynkarz 19 Gabriel Sal. Schwersenz handlarz starzyzną 20 Daniel Scherek kupiec 21 David Siisskind pIsarz 22 David Skamper faktor 23 David Serenzes faktor 24 David Schlesinger kasjer synagogi 25 Hirsch Katz Slatkes właściciel fabryki 26 Hertz Salz handlarz 27 Hirsch Silberstein handlarz 28 Heimann Sachs krawiec 29 Hirsch Isaak Scherek handlarz 30 Hirsch Siissmann nauczyciel 31 Hirsch Fabian Schocken handlarz starzyzną 32 Wolf Sack handlarz drewnem

33 Wolf Skamper pIsarz 34 Wolf Scherek handlarz 35 Samuel J. Spiro kupiec 36 Salomon S. Samter handlarz starzyzną 37 Heimann Salomon kuśnierz 38 Heimann Sax krawiec 39 Joachim Salomon uczony 40 Heimann Sondel krawiec 41 Jacob Moses Silberstein faktor 42 Joseph Koppel Silberstein handlarz 43 Jacob Abel Schwerzenzki faktor 44 Zigmund Schlesinger rzeźnik rytualny 45 J onas Sax złotnik 46 Jacob Steinberg handlarz 47 Haim Salburg lekarz 48 Juda Moses Schwersenz balwierz 49 Jacob Katz Slatker handlarz 50 Jacob Selzer handlarz 51 Israel M. Schwersenzki handlarz 52 Jacob Samter faktor 53 J osep h Itzig Sax uczony 54 Joseph Skamper uczony 55 Jacob Siiske handlarz starzyzną 56 KaskeI Schott krawiec 57 Israel Hank Striemer krawiec 58 Joseph Schwersenzki handlarz 59 Jacob KaskeI Sack handlarz starzyzną 60 Michel Salomon Sack handlarz starzyzną 61 Leib Lux Samter handlarz 62 Lewin Siegmund handlarz 63 Lewin Stahl partikulier 64 Leiser Skamper szewc 65 Lewin Salomon Sack krawiec 66 Lewin Moses Salz handlarz 67 Lippmann Skamper ślusarz 68 Lewin Schubin handlarz 69 Mendel Schiff kupiec 70 Markus Scherk grabarz 71 Moses J acob Silberstein faktor 72 Markus KaskeI Schott krawiec 73 Michaelis Schonlanke handlarz

Rafał Witkowski

74 Meier Skamper złotnik 75 Markus Schonlanke handlarz 76 Mendel Katz Samter gospodarz 77 Moses Sturm krawiec 78 Meier Joseph Samter krawiec 79 Moses Heimann introligator Schwerin 80 Michel Moses krawiec Schwersenz 81 N athan Joseph Schmalz faktor 82 Simon Lewin Koppel faktor Silberstein 83 Falk H. Saul handlarz 84 Peter Schwerzenzki handlarz 85 Raphael SegalI kupiec 86 Samuel Nathan Schott krawiec 87 Simon Sax pieczętnik 88 Simon B. Sandau pośrednik 89 Simon Koppel Silberstein faktor 90 Simon Leib Silberstein faktor 91 Simon Samuel Berliner [s] krawiec 92 Schoftel Striem Cohn pośrednik loteryjny 93 Daniel Slottwitz szklarz i stolarz 94 Moritz Salomon krawiec 95 Beer Schie handlarz starzyzną 1 Abraham Thie kantor, śpiewak 2 Elias Tomski szynkarz 3 Isidor Thie handlarz 4 Jacob Schmuel Tolze faktor 5 J acob Tomski faktor 6 J acob TomalI krawiec 7 Moses Traunes woźnica 8 J osep h Krael Temal handlarz 9 Salomon Toplitz handlarz 10 Simon Leiser Tiirk krawiec 11 Hirsch Tiirk handlarz 1 Samuel VogelsdorH handlarz 2 J ac ob Leib Vogel faktor 1 Aaron Moses Wreschen handlarz 2 Louis Markus WolIenberg handlarzproducent 3 Louis KaskeI WolIenberg wyrobów ze srebra 4 Ascher Wrebinski handlarz 5 Abraham Wronke handlarz 6 Isaak Wiener tandeciarz 7 Isaak Moses Wolf handlarz 8 Isaak WalIstein handlarz 9 Bar Wittkowski faktor 10 Benjamin Wittkowski kupiec 11 Gumprecht Weiss handlarz 12 Hirsch WalIstein handlarz detaliczny 13 Hirsch Witkowi [s] rzeźnik 14 Salomon Wiener handlarz 15 Mendel Weitz rzeźnik 16 H. Pinkus Weyl szynkarz 17 Israel Meier Weyl starszy gminy 18 Jacob Meier Warschau handlarz 19 Joseph Weitz rzeźnik 20 Lewin Markus handlarz WolIenberg 21 Leiser Wolf Kareski siodlarz 22 Lewin Feibusch handlarz WolIenberg 23 Meier Warschauer kupiec 24 Moses Wolf handlarz 25 Mendel Wolf handlarz 26 Moses Wolf siodlarz 27 Nehemias WolIenstein krawiec 28 Raphael Wiener właściciel fabryki tytoniu 29 Feibusch Weitz krawiec 30 Raphael Wiener handlarz 31 Simon Fischer Weitz krawiec 32 Simon Meier Warschau krawiec 33 Simon Warschauer krawiec 34 Jeremias Wronke krawiec 35 Lein Walsch handlarz 1 Juda ZelIner tandeciarz 2 Joseph Zadek kupiec pasmanteryjny 3 J acob Zelel pośrednik 4 Jacob Zirkes biedak

5 J osep h Zerenczes krawiec 6 Isaak Aaron Zierel krawiec 7 Lippmann Zerenzes faktor 8 Mendel Zellner pośrednik loteryjny 9 Markus Zerenzes faktor

10 Moses Zellner krawiec 11 Pinkus Zempelburg krawiec 12 Raphael Hirsch Zdoke biedak 13 Salomon Lewin Zempelburg szewc 14 Gerson Zellner rzeźnik

PRZYPISY:

1 G. Asch, Die ersten Naturalisationen der ]uden in der Stadt Posen am 2. April1834, Posener HeimatbHitter, I VIII, nr 7, kwiecień 1934, s. 37-40. 2 B. Breslauer, Die Anwanderung der ]uden aus der Provinz Posen, Berlin 1909, tabela A.

3 The naturalized ]ews oj the Grand Duchy oj Posen in 1834 and 1835. Revised edition, compiled by E.D. Luft, Avotaynu 24 (tam wcześniejsza literatura). 4 Archiwum Państwowe w Poznaniu, Naczelne Prezydium Policji w Poznaniu, sygn.

9003: Nachweisung aller derjenigen miinnlicher Alttestamentarischen Glaubensgenossen welche hier in Posen ansiissig sind. 5 Skreślone nazwisko Elkels.

6 Skreślone ]acob Gaure.

SŁYNNE ZYDOWSKIE DOMY TOWAROWE I FABRYKI

WALDEMAR KAROL CZAK

P od koniec XIX wieku pojawiły się w Poznaniu pierwsze domy towaroweJ czyli wielobranżoweJ wielkie magazyny handlowe mieszczące działy lub stoiska grupujące poszczególne rodzaje towarów. Obiekty te często łączyły handel detaliczny z hurtowym, a niekiedy nawet z produkcją towarów, które były w nich sprzedawane. Budynki, w których się mieściły, poza funkcjami komercyjnymi pełniły zwykle także funkcje mieszkalne. W domach towarowych obowiązywały stałe i niskie ceny, co powodowało masowy napływ klientów ze wszystkich warstw społecznych. Właściciele domów towarowych rezygnowali z pośrednictwa hurtowników i sami sprowadzali interesujące ich towary, zatrudniając w tym celu własnych manufakturników. Wszystkie oferowane towary były eksponowaneJ każdy można było bez problemu wymienić na inny, kilka razy w roku organizowano wielkie wyprzedaże i dość często udzielano klientom rabatul. Nic więc dziwnego, że pojawienie się tego rodzaju obiektów handlowych stanowiło ogromną konkurencję dla licznych na terenie miasta zwykłych sklepów detalicznych. W przemianach, jakie w tym czasie zachodziły w miejscowym handluJ prym wiedli kupcy żydowscy. 18 kwietnia 1896 r. otwarty został pierwszy w Poznaniu dom towarowy należący do berlińskiej firmy Gustav Eisenstaedt i Sp./ której akcjonariuszami byli tamtejsi kupcy żydowscy. Mieścił się w kamienicy należącej do Emanuela Tomskiego przy ul. Nowej 1 (dzisiaj ul. Paderewskiego). Pomieszczenia handlowe zajmowały parter budynku, pozostałe kondygnacje pełniły funkcje mieszkalne. W magazynie sprzedawano bieliznę damską i męską/ koszule, kaftaniki, galanterię, materiały wełniane i płócienneJ robótki ręczne. W osobnych działach umieszczono zabawki oraz szkło i porcelanę. Bielizna i fartuchy pochodziły z własnej pracowni krawieckiej. Modystkom, krawcowym i sprzedającym IIZ drugiej ręki ll udzielano nadzwyczajnych rabatów. W tym samym roku założono dom towarowy firmy J. Levy i Sp. przy ul. Fryderykowskiej 1 (23 Lutego), narożnik ul. Zamkowej, z podobnym asortymentem towarów.

Ryc. 1. Ogłoszenie o wielkiej wyprzedaży w domu towarowym firmy Gebr. Barasch Następca (właściciel: Paul Hochstetter) zamIeszczone w "Posener N eueste N achrich ten" z 1906 r.

Wkrótce powstały kolejne domy towarowe firmy Tausk & Vogelsdorf przy ul. Kramarskiej 20 oraz J. Kocheima przy ul. Zamkowej 4/ narożnik ul. Fryderykowskiej. Ten ostatni obiekt handlowy szczycił się posiadaniem aż dziewięciu okien wystawowych. W listopadzie 1897 roku znana żydowska firma Gebruder Barasch z Wrocławia 2 wydzierżawiła od Philippa Loevy' ego, właściciela firmy EA. Loevy. Fabryka Bielizny, kamienicę na Starym Rynku 63/ którą zaadaptowała na dom towarowy otwarty 15 marca 1898 r. Był to drugi w mieście i pierwszy w rękach żydowskich obiekt handlowy3 w całości przeznaczony na działalność komercyjną (pierwszym był dom towarowy polskiego kupca Kajetana Ignatowicza).

Waldemar Karolczak

Znajdowały się tam m.in. następujące działy: towary galanteryjne/ materiały na ubrania, pończochy i rękawiczki, trykotaże/ konfekcja damska i dziecięca/ obuwie, sprzęty domowe i kuchenne oraz rozbudowany dział artykułów spożywczych. Klientów obsługiwało aż 125 ekspedientek. Dom towarowy braci Barasch znany był z organizowanych tzw. Dni Ludowych/ w czasie których wszystkie towary sprzedawano po znacznie niższych cenach. W 1906 roku firma uruchomiła filię przy ul. Głogowskiej 53. Aby zapewnić wypoczynek letni personelowi domu, bracia Barasch zbudowali dom wczasowy położony w dużym ogrodzie w Herischdorf koło Bad Warmbrunn (okolice Jeleniej Góry). 6 października 1900 r. firma Michaelis & Kantorowicz otworzyła nowoczesny i komfortowo urządzony dom handlowy IIW stylu wielkomiejskimIl przy pl. Wilhelmowskim 6 (obecnie pl. Wolności). Już przed otwarciem przybyło tak wielu klienRyc. 2. Dawny magazyn zabawek firmy Michaelis tów/ że musiano sprowadzić & Kantorowicz przy ul. Rycerskiej 39 (ob. Ratajczaka), policjanta, który regulował fragment pocztówki barwnej z ok. 1897 r. ruchem ulicznym. Dzieciom wręczano specjalnie na tę okoliczność wykonane latawce z reklamą firmy. Dom handlowy mieścił się w nowo zbudowanym w latach 1899-1900 (według projektu arch. Teodora Jaretzkiego), niezwykle okazałym gmachu powstałym na miejscu dawnej posiadłości Juliusa Sterna zakupionej od jego spadkobierców przez braci Kantorowiczów. Budynek miał cztery piętra, przy czym parter i pierwsze piętro przeznaczone były na działalność handlową, a na pozostałych kondygnacjach znajdowały się luksusowe mieszkania. Dom ten, z fasadą licowaną czerwonymi i ceglanymi kształtkami oraz ogromnymi przeszklonymi oknami wystawowymi parteru i piętra, szybko stał się wzorcową

Ryc. 3. Wnętrze domu handlowego firmy Michaelis & Kantorowicz przy pl. Wilhelmowskim 6 (ob. pl. Wolności), pocztówka reklamowa z Przewodnika po Poznaniu z 1901 r. Ze zb. K. Wawrzyniaka.

budowlą dla śródmiejskich kamienic. Komunikację pomiędzy parterem i piętrem umożliwiała szeroka klatka schodowa przykryta wspaniałym dywanem. Piękną, drewnianą balustradę paradnych schodów zdobiły dwa artystycznie wykonane kandelabry. Duże wrażenie na klientach robiła lustrzana ściana na wysokości antresoli. Dom handlowy oświetlało 28 lamp łukowych i 300 żarówek. Pomieszczenia handlowe zajmowały powierzchnię ok. 1200 m 2 . Towar z magazynów w piwnicach transportowano do lokali handlowych za pomocą wind. Na parterze znajdował się kantor właściciela firmy ze wspaniałym garniturem amerykańskich mebli biurowych. Klienci dokonywali zakupów w 14 działach, a obsługiwało ich 50 ekspedientek. Trzy największe działy prowadzili Lina i Hugo Kantorowiczowie, właściciele firmy. W pierwszym z nich sprzedawano papier, materiały piśmienneJ artykuły szkolne i teczki szkolneJ w drugim - szkło, porcelanę i II artykuły fantazyjne ll , w trzecim - zabawki. Ostatni dział zajmował całe pierwsze piętro. Większość zabawek pochodziła z hurtowni renomowanych fabryk zabawek w Sonnenbergu i Norymberdze. Znajdowała się tam także oddzielna IIwystawa lalekIl we wszystkich możliwych wielkościach i strojach. Uszkodzone lalki można było oddać do naprawy w tzw. klinice lalek. W dziale zabawek można było także kupić wózki dziecięce. Pozostałe działy prowadzili kupcy, którzy dzierżawili pomieszczenia od firmy Michaelis & Kantorowicz. W działach tych sprzedawano: wyroby skórzaneJ towary nikloweJ artykuły gospodarstwa domowego, wyroby wiklinoweJ meble bambusoweJ balkonowe i ogrodoweJ perfumy paryskiej firmy Roger & Gallet oraz wyroby drewniane (boazerie, konsole, półki na książki, stoliki do kwiatów, tace). Wielkim zainteresowaniem cieszył się dział towarów

Waldemar Karolczak

Ryc. 4. Dział lalek w domu handlowym firmy Michaelis & Kantorowicz przy pl. Wilhelmowskim 6, pocztówka z 1900 r. Ze zb. BU.

Ryc. 5. Wystawa zabawek w domu handlowym firmy Michaelis & Kantorowicz przy pl. Wilhelmowskim 6, pocztówka z 1900 r. Ze zb. BUjapońskich i przedmiotów dekoracyjnych. Szczególnie wymagający klienci oraz członkowie komitetów organizujących zabawy dla towarzystw byli częstymi gośćmi w dziale towarów luksusowych, prezentów i przedmiotów do rozlosowania/ czyli popularnych fantów. W dziale litografii i drukarstwa można było zamówić litografowane bilety wizytowe w modnym wówczas kolorze kości słoniowej. Specjalnością działu pod nazwą IIbazar podróżnyll były IIprawdziwe ll kufry wyplatane z trzciny, kufry podróżneJ oficerskie i torebki. Kolejne żydowskie domy towarowe powstały w Poznaniu na początku XX wieku. Większość z nich mieściła się na Starym Rynku i prowadzących do niego ulicach. Wielki dom handlowy Hermanna Loevy' ego, głównego współwłaściciela miejscowej firmy D[avid] Schereck W[it]we 4 , stał na Starym Rynku 87/88 (drugie wejście miał od ul. Kramarskiej, gdzie do czasu zbudowania nowego domu handlowego mieściła się siedziba firmy). Zbudowano go na miejscu czterech rozebranych kamieniczek (dwóch przyrynkowych i dwóch przy ul. Kramarskiej). Był to pierwszy w Poznaniu budynek zbudowany w całości dla celów handlowych. Dla publiczności otwarto go 31 sierpnia 1907 r., kilka dni przed słynnym udostępnieniem klientom domu towarowego polskiego kupca Kajetana Ignatowicza. Projekt budynku wykonał poznański architekt Fritz Pfannschmidt, w którego rękach znajdowało się także kierownictwo budowy.

Wielkie przeszklone okna fasady szeroko otwierały się na Stary Rynek. Wejście, z zaokrąglonymi, lustrzanymi szybami, było cofnięteJ aby umożliwić oglądanie okien wystawowych ze wszystkich stron. W centralnej części budynku usytuo

Ryc. 6. Bazar podróżny i dział wyrobów skórzanych w domu handlowym firmy Michaelis & Kantorowicz przy pl. Wilhelmowskim 6, pocztówka z 1900 r.

Waldemar Karolczak

Ryc. 7. Dom Jedwabi Leo Rosenberga przy ul. Berlińskiej 6 (ob. 27 Grudnia), pocztówka z 1911 r. Ze zb.

K. Wawrzyniaka.

wany był wielki, reprezentacyjny hol oświetlony dużym świetlikiem, z paradnymi/ podwójnymi, wachlarzowymi schodami prowadzącymi do położonych na dwóch piętrach lokali handlowych. Kopuła świetlika pokryta była barwnym szkłem ornamentalnym, które powodowało, że wpadające światło czyniło imponujące wrażenie. Do dyspozycji klientów oddano dwie nowoczesne windy osobowe. Na parterze domu Loevy' ego usytuowano stanowiska sprzedaży bielizny, towarów jedwabnych (bławatów), materiałów ubraniowych, trykotaży, sukna i katunów (gęste tkaniny bawełniane). Na pierwszym piętrze znajdowała się konfekcja damska i pracownie krawieckie. Poprzez szklany podest schodów zewnętrznych przechodziło się do umieszczonego na drugim piętrze działu dywanów, firanek i materiałów dekoracyjnych. Mieściły się tutaj także różne pomieszczenia biurowe i kancelarie kupieckieJ m.in. kantor główny z księgowością/ nazywaną wówczas buchalterią, i kantor składania zamówień. Na trzecim, czwartym i piątym piętrze zlokalizowane były wielkie firmowe składy hurtoweJ a w piwnicach - maszynownie, siłownia, maszyny uruchamiające windy elektryczne/ szatnie dla pracowników, skład węgla i skrzyń. Na wszystkich piętrach, zgodnie z obowiązującymi przepisami, zainstalowane były przeciwpożaroweurządzenia gaśnicze i wyjścia zapasowe. Później na najwyższej kondygnacji urządzono obszerny taras widokowys. Oprócz wielobranżowych domów towarowych kupcy i przedsiębiorcy żydowscy zakładali także wyspecjalizowane domy handlowe - konfekcyjne lub tekstylne. Największym spośród nich był dom konfekcyjny kupca Rudolfa Petersdorffa otwarty 30 września 1901 r. 6 na Starym Rynku 100/ narożnik ul. Żydowskiej. Nieruchomość tę Petersdorff kupił od R. Becka i po rozebraniu starej kamienicy wzniósł na jej miejscu pierwszą część wielkiego magazynu odzieżowego. Dwa lata później wykupił sąsiednią kamienicę pod numerem 99/ którą po całkowitej przebudowie dopasował do koncepcji całości, oddając ją do użytku 24 października 1904 r. Do 1908 roku do domu konfekcyjnego przyłączono jeszcze dwie przyległe kamieniczki, o numerach 98 i 97/ jednak w tym przypadku ograniczono się do przeprowadzenia modernizacji pomieszczeń parterowych i częściowo pierwszego piętra. Dom konfekcyjny Petersdorffa, zbudowany IIW stylu paryskimIl / wyróżniał się interesującą dekoracją elewacji o secesyjnych detalach, usytuowanym w narożniku efektownym, głównym wejściem i bogatym wystrojem 11 witryn skle

Ryc. 8. Ogłoszenie reklamujące Specjalny Dom Modnej Konfekcji Damskiej firmy Leo Pagel w domu handlowym Theodora Jaretzkiego na Starym Rynku 77 w "Wielkopolaninie" z 15 X 1914 r.

Waldemar Karolczak

Ryc. 9. Dom Konfekcji Damskiej Sigmunda Reinscha na Starym Rynku 83, fot. z ok. 1908 r.

Ze zb. MHME

powych. Parter, pierwsze i drugie piętro zajmowały lokale handlowe wyposażone w meble według lIparyskich wzorów ll wykonane w renomowanej fabryce mebli firmy S. Kronthal & Synowie. Na pierwszej kondygnacji zlokalizowany był szereg kantorów kupieckich. Na trzecim i czwartym piętrze w nowej części domu konfekcyjnego mieściły się obszerne magazyny rezerwowe i oddział sprzedaży hurtowej, a na tych samych kondygnacjach w starej części gmachu - wielkie firmowe warsztaty krawieckie i pracownie futrzarskie. W 1908 roku firma Petersdorffa zatrudniała 225 krawców i krawcowych, w tym ok. 200 Polaków. Cztery lata później liczba pracujących tam Polaków wzrosła do 400 7 . Dom Petersdorffa oferował ogromny wybór odzieży męskiej i chłopięcej, konfekcji damskiej i dziewczęcej, trykotaży i artykułów męskich, futer oraz butów i trzewików 8 . Znajdował się tam także specjalny dział ubrań na miarę szytych według najnowszych niemieckich i angielskich wzorów. Firma Petersdorffa znana była daleko poza granicami Poznania. Prócz tzw.

domu głównego w Poznaniu Petersdorffbył właścicielem jeszcze trzech dużych, filialnych domów konfekcyjnych: w Królewcu (zbudowany w 1911 roku), we Wrocławiu (1912) i w Tsingtau w Chinach (1913)9. Swoje wyroby firma eksportowała do różnych krajów, także pozaeuropejskich. Znakomite kaftany i kamasze z klamrami cieszyły się wielkim popytem wśród niemieckich żołnierzy kolonialnych stacjonujących w Windhuk, stolicy niemieckiej Afryki Południowo

Ryc.10. Karta meldunkowa Rudolfa Petersdorffa i jego rodziny: żony Natalii z domu Kassel, synów: Alfreda, Walthera Wilhelma i Hansa Herbertha oraz córki Ireny. Ze zb. APE

Waldemar Karolczak

Ryc. 11. Dom Konfekcyjny Rudolfa Petersdorffa,na Starym Rynku 97-100, narożnik ul. Zydowskiej, na ogłoszeniu w Przewodniku po prowincji poznańskiej z 1914 r. Ze zb. MHME

Ryc. 12. Filialny Dom Konfekcyjny Rudolfa Petersdorffa w Tsingtau w Chinach, ogłoszenie w "Posener Zeitung" z 1 VI 1913 r. Ze zb. BU.

-Zachodniej. Świadczą o tym wysyłane do redakcji miejscowych, niemieckich gazet listy dziękczynne 10. Petersdorff był znaną i szanowaną w Poznaniu osobistością. Jako przedstawiciel zamożnej burżuazji żydowskiej nie zapominał o ubogich mieszkańcach miasta, wspomagając datkami różne organizacje dobroczynne. Niejednokrotnie dofinansowywał także działające w mieście instytucje kulturalne. W marcu 1910 roku przekazał władzom miejskim 6 tys. marek na dekorację nowego teatru miejskiego w Poznaniu l1 . W latach 1911-12 Petersdorff wzniósł dla swej rodziny willę przy Koenigsring.

Ta niezwykle okazała rezydencja, której wartość znacznie przekraczała 100 tys.

marek 12 , była luksusowo urządzona, miała nawet salę bilardową, kręgielnię i garaż samochodowy. Podziw budził połączony z willą wspaniały ogród, do którego prowadziło przejście z przydomowego tarasu. Z boku domu, na niższym tarasie,

Ryc. 13. Warsztaty krawiecląe w domu konfekcyjnym Rudolfa Petersdorffa na Starym Rynku 97-100, narożnik ul. Zydowskiej, ogłoszenie w "Wielkopolaninie" z 30 III 1913 r.

Ryc. 14. Podpis Rudolfa Petersdorffa na odwrocie rachunku kwitującego odbiór pieniędzy za odzież dla Prowincjonalnego Zakładu dla Głuchoniemych w Poznaniu z 1908 r. Ze zb. MHME

Waldemar Karolczak

Ryc. 15. Karta meldunkowa Moritza Milcha i jego rodziny: żony Klary z domu Kantorowicz oraz synów: Ludwiga, Ottona, Eugena i Juliusa Alfreda. Ze zb. APErozciągał się ogród różany, z którego można było podziwiać piękny widok na fronton nowego teatru miejskiego oraz na przyległe budynki 13 . Poznańscy Izraelici byli także właścicielami całego szeregu fabryk należących do najlepiej wyposażonych pod względem technicznym i najbardziej rentownych przedsiębiorstw przemysłowych nie tylko na terenie miasta, lecz całej prowincji poznańskiej. Ponieważ wytwarzane w nich produkty cieszyły się doskonałą opinią, znajdowały one nabywców także w wielu krajach europejskich/ a niektóre zyskały nawet markę światową. Czołowe miejsce wśród nich zajmowała Fabryka Nawozów Sztucznych Moritza Milcha. Początki tego wielkiego przedsiębiorstwa były, podobnie jak wielu innych tego rodzaju zakładów, bardzo skromne. W 1863 roku kupiec i przemysłowiec Moritz Milch 14 nabył od Louisa Kantorowicza należącą do niego Parową Fabrykę Mączki Kostnej (otwartą w styczniu 1861 roku) położoną za miastem, przy szosie Berlińskiej (dzisiaj ul. Dąbrowskiego), na krańcach gminy wiejskiej Jeżyce. Na obszarze zaledwie 5 mórg (ok. 1/2 ha) znajdował się budynek fabryki, dom mieszkalny i stajnia.

Zakład zatrudniał 16-20 pracowników. Produkowano tam węgiel kostny dla śląskich i saksońskich cukrowni oraz nawozy sztuczne przeznaczone dla rolników Wielkiego Księstwa Poznańskiegols. W tym czasie wytwórnia znana była pod nazwą Fabryka Węgli Kostnych i Kostnej Mąki Nawozowej Moritz Milch & Co./ kantor znajdował się przy ul. Szerokiej 10 (obecnie ul. Wielka). Wkrótce zmieniono nazwę na Fabryka Nawozów Chemicznych Moritz Milch & Co./ a kantor przeniesiono na ul. Berlińską 5 (27 Grudnia). 20 stycznia 1889 r. fabrykę przejęło Towarzystwo Akcyjne, którego dyrektorem został Nazary Kantorowicz/ jeden z dotychczasowych jej właścicieli. W jego rękach spoczywało także kierownictwo techniczne nad tym rozległym już wówczas przedsiębiorstwem. Moritz Milch był już tylko członkiem rady nadzorczej. Kapitał akcyjny firmy pod nazwą Fabryka Chemiczna dawniej Moritza Milcha & Co. wynosił w tym czasie 2 mln 800 tys. marek. Wykorzystując wyjątkową dla nawozów sztucznych koniunkturę, właściciele fabryki stale ją modernizowali i rozbudowywali. Już w latach 80. XIX wieku fabryka zajęła czołowe miejsce wśród największych przedsiębiorstw chemicznych we wschodnich prowincjach pruskich 16 . Ponieważ potrzebny do produkcji przetworzonej mączki kostnej, superfosfatu i siarczanu amoniaku kwas siarkowy był kupowany za granicą, a zapotrzebowanie na niego ciągle rosło, w 1872 roku na gruntach przedsiębiorstwa wzniesiono fabrykę kwasu siarkowego, pierwszą tego rodzaju na terenie prowincji poznańskiej (w 1889 roku przebudowano ją i znacznie powiększono) 17. Już po kilku latach pojawiła się konieczność założenia drugiej tego rodzaju fabryki, która powstała w 1878 roku. W 1888 roku zakupiono 10 mórg przyległych gruntów, na których, po uzyskaniu zgody królewskiego landrata Baartha 18 , w 1894 roku wzniesiono trzecią fabrykę kwasu siarkowego i oddano do użytku w listopadzie tego roku. W styczniu 1898 roku obszar przedsiębiorstwa został kolejny raz powiększony, tym razem przez nabycie od kupca S. Friedenthala za kwotę 24 tys. 627 marek kolejnej, przyległej parceli przy ul. Wielkiej Berlińskiej 79. Od tej chwili zajmowało ono łącznie pięć parcel przy ul. Wielkiej Berlińskiej, od numeru 79 do 83. Do 1907 roku wzniesiono tam dwie kolejne fabryki kwasu siarkowego, łącznie więc było ich pięć.

Waldemar Karolczak

Ryc. 16. Plan sytuacyjny Fabryki Chemicznej Towarzystwa Akcyjnego dawniej Moritza Milcha & Co. przy ul. Wielkiej Berlińskiej (dzisiaj ul. Dąbrowskiego), 1902 r.

Ze zb. APE

Od stycznia 1890 roku wszystkie położone na terenie fabryki budynki posiadały oświetlenie elektryczneJ które umożliwiała własna centrala elektryczna, w której umieszczona była tzw. dynamomaszyna, czyli prądnica parowo-elektryczna na prąd stały. Gdy transport wyrobów wozami konnymi z fabryki na dworzec i surowców z dworca do fabryki stał się przy zwiększonej produkcji niewystarczający/ w 1891 roku fabrykę połączono bocznicą kolejową z torem Poznańsko-Stargardzkiej Kolei Żelaznej19. Budowa własnego dworca kolejowego i bocznicy kosztowała fabrykę ok. 250 tys. marek. Jak twierdzili współcześni, takiego dworca nie posiadały nawet niektóre większe miasta prowincji poznańskiej. 28 maja 1884 r. w nocy na terenie fabryki wybuchł pożar. Szybka i skuteczna akcja, w której uczestniczyły m.in. fabryczne sikawki, przyczyniła się do ograniczenia rozmiarów zniszczeń - spaliła się tylko część dachu młyna do mielenia kości i kilka tysięcy pustych miechów 20 . W sierpniu 1893 roku w fabryce powołano ochotniczą straż pożarną złożoną z 30 mężczyzn, w tym 12 umundurowanych, pozostających pod komendą chemika dra Laxa. W razie konieczności straż gasiła pożary także poza terenem fabryki 2l . W maju 1897 roku fabryka zajmowała teren ok. 10 ha, a położony na nim kompleks budynków przypominał małe fabryczne miasteczko z cią

Ryc. 17. Widok ogólny i przekrój podłużny nowej fabryki kwasu siarkowego na terenie przedsiębiorstwa Fabryka Chemiczna Towarzystwo Akcyjne dawniej Moritza Milcha & Co. przy ul. Wielkiej Berlińskiej, 1902 r. Ze zb. APE

Waldemar Karolczakgami ulic. Oprócz budynków produkcyjnych znajdowały się tam magazyny, kantory oraz różnego rodzaju zakłady pracujące na rzecz przedsiębiorstwa, takie jak: stolarnia, ślusarnia, blacharnia, kotlarnia, kuźnia 22 . Produkcja odbywała się w dwóch niezależnych od siebie działach: dział pierwszy obejmował produkcję superfosfatu i nawozów sztucznych. Najpierw sprowadzane z USA (Floryda) i Algieru surowce mielono na drobną mączkę w czterech wielkich młynach żarnowych i siedmiu młynach kulowych. Zmieloną mączkę mieszano z kwasem siarkowym i wsypywano do kamiennych komór, skąd transportowano ją wiszącą kolejką linową w specjalnie skonstruowanych wagonikach na hałdy. Po pewnym czasie mieszanka była powtórnie przewożona i w odpowiednich urządzeniach poddawana dalszej obróbce. W dziale drugim produkowano klej, żelatynę i mączkę kostną. Produkcja odbywała się w wielkim budynku fabrycznym wyposażonym w maszynę parową

Ryc. 18. Regulamin pracy w Fabryce Chemicznej Towarzystwa Akcyjnego dawniej Moritza Millcha & Sp.

Ze zb. APE

Ryc. 19. Ogłoszenie z Książki adresowej miasta Poznania z 1885 r. Ze zb. APEz trzema kotłami, które zasilały samoczynne pompy. Sprowadzane z Niemiec i zagranicy kości były najpierw odtłuszczane za pomocą benzyny, następnie odciągano z nich klej i zagęszczano. Później krojono go w bloki i płyty, które układano na siatkę i poddawano procesowi suszenia. Warzelnię z dworcem fabrycznym łączyła łańcuchowa kolejka szynowa do transportu kleju. Odpady produkcyjne poddawano powtórnej obróbce, m.in. z wykorzystanych już kości wytwarzano IImączkę bezklejowąII. Produkcja roczna wszystkich fabrykatów wynosiła milion centnarów. Głównymi odbiorcami nawozów były: prowincja poznańska, Śląsk, Prusy Zachodnie/ Pomorze i Brandenburgia. Znaczną część wyrobów fabryka eksportowała do Rosji, Wielkiej Brytanii, Szwecji i Stanów Zjednoczonych Ameryki 23 . Przez cały okres działalności znakomicie prosperowała, szczycąc się bardzo dobrymi efektami ekonomicznymP4. W 1895 roku w fabryce Milcha zatrudnionych było

Waldemar Karolczak

350 robotników, w tym ok. 80 kobiet 25 . W porównaniu z wielu innymi zakładami przemysłowymi zatrudnieni tam robotnicy pracowali w dobrych warunkach, dbano o bezpieczeństwo i higienę pracy. Pomieszczenia fabryczne były obszerne/ posiadały wentylację i dobre oświetlenie. Robotnicy mogli korzystać z natrysków i 20 kabin kąpielowych 26 , co w zakładach produkcyjnych przed I wojną światową było rzadkości ą 27. W dużej stołówce spożywali posiłki, a podczas miesięcy letnich wydawano im zimną kawę; na ten cel firma corocznie przeznaczała ok. 700 marek. Nie wszystko jednak przebiegało w zakładzie bezkonfliktowo. W 1907 roku pojawiły się liczne skargi na pracowników nadzoruJ którzy zmuszali robotników korzystających z przysługujących im regulaminowych przerw na posiłki do wcześniejszego podjęcia pracy28. W sierpniu 1895 roku w fabryce strajkowało ok. 200 robotników żądających podwyższenia płac. Dyrekcja przedsiębiorstwa zgodziła się na żądania robotników. Kolejny strajk miał miejsce w marcu 1900 roku. Godna uwagi była opieka społeczna, którą firma oferowała swym pracownikom. Po pięciu latach pracy robotnicy otrzymywali dodatek za wysługę lat, którego wysokość rosła wraz z długością zatrudnienia. Oprócz tego każdy robotnik po 25 latach pracy w fabryce otrzymywał książeczkę oszczędnościową z kwotą 50 marek. Corocznie kupowano węgiel, który sprzedawano pracownikom po niższej cenie. Członkami zakładowej kasy chorych byli nie tylko zatrudnieni w fabryce robotnicy, lecz także ich żony i dzieci i z tego tytułu przysługiwała im bezpłatna opieka lekarska i medykamenty. Wdowom po robotnikach, którzy zatrudnieni byli w fabryce przez dłuższy czas, oraz niezdolnym do dalszej pracy firma wypłacała comiesięczne zapomogi. W styczniu 1905 roku na wniosek dyrekcji fabryki jej akcjonariusze założyli robotniczy fundusz zapomogowy dla robotników lub ich krewnych, którzy z przyczyn losowych znaleźli się w szczególnej potrzebie 29 . Kiedy Nazary Kantorowicz, dyrektor i współwłaściciel fabryki/ w grudniu 1895 roku dowiedział się o nieszczęściu, jakie spotkało dwóch robotników, którym zmarły dzieci, kazał każdemu z nich wypłacić po 20 marek na pokrycie kosztów pogrzebu. Bardzo wysoką pozycję ",:,śród przedsiębiorstw przemysłowych, których właścicielami byli poznańscy Zydzi, zajmowała słynna Fabryka Wódek i Likierów Hartwig Kantorowicz. Założył ją w 1823 roku protoplasta znanego w Poznaniu rodu Kantorowiczów 30 . Dzięki niezwykłym zdolnościom organizacyjnym udało mu się nie tylko utrzymać swoje przedsiębiorstwo, ale także je rozbudować i zapewnić mu międzynarodowy rozgłos. Wytwórnia początkowo mieściła się na Starym Rynku 10/ później przeniesiono ją na ul. Wroniecką 4/ a od 1844 roku pod numer 6/ narożnik ul. Masztalarskiej. Kantorowicz kupił stojący tam dom, a w podwórzu wybudował dwupiętrowy budynek fabryczny. W 1871 rokuJ na krótko przed śmiercią, sędziwy Hartwig przekazał zarządzanie przedsiębiorstwem synom: Maksowi, Edwardowi i Josephowi. W tymże roku wzniesiono nowy budynek zakładu produkcyjnego, a dalsze dwa w 1882 roku. Nad wejściem do kamienicy od strony ul. Wronieckiej znajdował się napis: IIAlles durch eigen Kraft ll (Wszystko dzięki własnej pracy). Przedsiębiorstwo miało dwie filie: w Berlinie i Hamburgu.

Ryc. 20. Wacław Wawrzyniak (w meloniku z prawej strony), kiper w firmie Hartwig Kantorowicz, fot. z początku XX w. Ze zb. prywatnych.

Firma posiadała jedną z najlepszych w Europie wytłaczarni wiśni, własną stolarnię oraz wytwórnię pieczęci lakowych do lakowania skrzyń. Ta ostatnia czynność związana była z wysyłką produktów za granicę, którą prowadzono pod nadzorem urzędników podatkowych. Zanim nastąpiła spedycja na dworzec/ skrzynie były dokładnie ważone i sprawdzano poziom alkoholu i cukru wszystkich alkoholi przeznaczonych do wysyłki. Butelki transportowano w skrzyniach, w każdej po tuzinie, skrzynki zamykane były tzw. sztucznymi śrubami i plombowane. Swoje produkty firma wysyłała do: Anglii, Danii, Francji/ Afryki Południowo-Zachodniej, Ameryki Środkowej, USA, Argentyny, Brazylii/ Chin i Japonii. W 1895 roku główną specjalnością firmy był Pommeranzenliquer. Likier Coca-Bitter wysyłany był do Azji Południowo-Wschodniej. Wyroby firmy nagradzane były na wielu wystawach krajowych i zagranicznych. Na Wystawie Światowej w Wiedniu w 1873 roku fabryka otrzymała medal i dyplom uznania za likiery i esencje owocoweJ a w 1885 roku fabryka wyróżniona została aż dwiema pierwszymi nagrodami na równie prestiżowej Wystawie Światowej w Nowym Orleanie 3l . W grudniu 1895 roku przy ul. Berlińskiej 5 otwarto komfortową probiernię urządzoną lina sposób holenderskiII / w której można było degustować i nabywać

Waldemar Karolczak

Ryc. 21. Ozdobna winieta na papierze firmowym z zabudowaniami Fabryki Wódek i Likierów firmy Hartwig Kantorowicz, 1909 r. Ze zb. APE

wyroby firmy opatrzone charakterystyczną marką ochronną przedstawiającą łososia w pięcioramiennej gwieździe Dawida. W 1912 roku probiernia została odnowiona przez Berlińskie Atelier Sztuki Dekorowania Wnętrz Alfreda Dunsky'ego będące jedną z najbardziej znanych w tym czasie firm tej branży w Europie. Wkrótce dotychczasowe pomieszczenia przy ul. Wronieckiej okazały się za małe dla rozwijającego się przedsiębiorstwa, więc w 1907 roku fabrykę i kantor przeniesiono do nowych budynków przy ul. Południowej 6 (dzisiaj ul. Grochowe Łąki). W 1904 roku nowym dyrektorem został Franz Kantorowicz, syn Maksa/ otychczasowego współwłaściciela i szefa fi rmy 32. Zydowscy przemysłowcy byli także właścicielami pierwszych i największych w mieście destylarni spirytusu. 26 listopada 1867 r. pochodzący z Zaniemyśla bracia Tobias i Arnold Friedmannowie uruchomili Najnowszą Parową Fabrykę Destylowanego Spirytusu w głębi posesji przy ul. Szerokiej 17 (obecnie ul. Wielka), narożnik ul. Garbary, w pobliżu mostu Chwaliszewskiego. Destylarnia wzniesiona została w stylu określanym jako IIsurowa architektura ceglana ll (ZiegelrohbauArchitektur) według projektu miejskiego radcy budowlanego Casara Stenzela.

Budynek produkcyjny miał okazałą 53-metrową wieżę z kominem. Znajdowały się tam dwa olbrzymieJ nowoczesne aparaty destylacyjneJ dzięki którym produkt był 26 razy rektyfikowany i 11 razy destylowany33. Aparaty te produkowały dziennie 10 tys. kwart dobrze oczyszczonego spirytusu. Potrzebną dla uruchomienia tych aparatów maszynę parową kupiono w fabryce Cegielskiego. Spirytus

Ryc. 22. Sklep i probiernia likierów firmy Hartwig Kantorowicz Tow. Akc. w Berlinie.

Ze zb. K. Wawrzyniaka.

Ryc. 23. Wnętrze sklepu i probierni likierów firmy Hartwig Kantorowicz przy ul. Berlińskiej 5 (ob. ul. 24 Grudnia), pocztówka z początku XX w. Ze zb. BU.

Waldemar Karolczak

Ryc. 24. Ogłoszenie z "Dziennika Poznańskiego" z 27 listopada 1867 r.

oprzez przewody rurowe transportowany był następnie do dwóch zbiorników o pojemności 30 tys. kwart znajdujących się w piwnicy remi zy 34. 6 czerwca 1869 r. wrocławska firma Gebr. Guttmann oddała do użytku drugą w mieście Parową Fabrykę Spirytusu przy ul. Małe Garbary 2 35 w dawnej Fabryce Mydła i Świec Philipa Weitza, która została przebudowana i znacznie powiększona 36 . W 1875 roku przedsiębiorstwo przeszło na własność żydowskiej spółki Poznańskie Spirytusowe Towarzystwo Akcyjne (Posener Spritaktiengesellschaft).

W latach 90. XIX wieku jej dyrektorem był Isidor Stern. Spółka znacznie rozbudowała przedsiębiorstwo, które w niektórych latach oczyszczało ponad 20% całego wytworzonego w prowincji poznańskiej spirytusu 37 . Głównym odbiorcą była początkowo Hiszpania, a później Niemcy i Szwajcaria. Fabryka usytuowana była na rozległym terenie między kościołem św. Wojciecha a dworcem kolejowym Tama Garbarska, z którym na początku 1894 roku została połączona bocznicą kolej ową 38. Odtąd spirytus był dostarczany do fabryki w zamkniętych cysternach, w ten sam sposób odbywał się transport rektyfikowanego i destylowanego spirytusu z fabryki. Do bliżej położonych miejsc spirytus transportowano w beczkach. Z cystern surowy spirytus przepływał przewodami do zbiorników. Dwa największe zbiorniki miały pojemność 620 tys. i 1/25 mln litrów. Z tych zbiorników surowy spirytus dostarczany był podziemnymi rurami do destylarni i tam przy pomocy pomp wprowadzano go do trzech potężnych, miedzianych lIaparatów spirytusowychll, w których odbywała się destylacja. Produkt poddawany był filtracji (węgiel drzewny) w 27 filtrach. Z budynku destylarni gotowy wyrób płynął rurami do zbiorników. Z uwagi na zużycie podczas produkcji wielkiej ilości wody, fabryka posiadała duże studnie artezyjskie o głębokości 70 i 120 m, które dostarczały 40-50 tys. litrów wody na godzinę. Dyrekcja zapewniała swoim pracownikom dobrą opiekę socjalną. Ze specjalnie przeznaczonych na ten cel funduszy dofinansowywano koszty leczenia i wychowywania dzieci. Wszystkim zatrudnionym w fabryce robotnikom, którzy przepracowali co najmniej dwa lataJ przysługiwał 8-10-dniowy urlop. Dwa razy dziennie, przed i po południu, robotnicy dostawali kawę, do dyspozycji mieli też łaźni ę 39. W 1882 roku powstała jedyna w całej prowincji poznańskiej Fabryka Cholewek Adolfa Bromberga. Początkowo był to mały zakład produkcyjny mieszczący się w tylnej oficynie kamienicy przy ul. Wodnej. Potem kilkakrotnie go przenoszono, aż w końcu umieszczono firmę we frontowej kamienicy przy ul. Małe Garbary 8. Rozwój zakładu spowodował, że w 1895 roku koniecznością stało się przeniesienie fabryki do specjalnie zbudowanej oficyny na podwórzu

Ryc. 25. Destylarnia Poznańskiego Spirytusowego Towarzystwa Akcyjnego przy ul. Małe Garbary 2, fot. z ok. 1925 r. Ze zb. prywatnych.

Waldemar Karolczak

kamienicy. Na parterze budynku fabrycznego znajdował się kantor, przykrawalnia i podręczny magazyn skór. Wielki skład skór znajdował się w pomieszczeniach piwnicznych. Odpowiednio wyprawione skóry (lIcielęce, satynowane/ glansowane i końskieII) firma sprowadzała z Holsztyna i Południowych Niemiec. W przykrawalni pięciu pracowników zajmowało się wykrawaniem cholewek na postawie modeli z tektury (w fabryce przerabiało się dziennie ok. 75 kg skóry). Kręte schody prowadziły z kantoru do usytuowanej piętro wyżej sali produkcyjnej, gdzie dziewięć kobiet cholewki stębnowało, wykładało podszewką i wyposażało w różne dodatki. Ostatni etap produkcji odbywał się na stole wyposażonym w małe angielskie maszyny wykonujące dziurki na guziki i przymocowujące guziki. W zakładzie produkowano buty sznurowaneJ buty do wciągania IIZ uchemIl / czyli z gumką, całe cholewy, półbuty i wiele innych. W 1895 roku specjalnością zakładu były pantofle plażowe. Fabryka zaopatrywała w swoje wyroby prowincję poznańską, Prusy Wschodnie i ZachodnieJ częściowo Pomorze oraz Śląsk i miasto Hamburg. Dużą, jak na warunki poznańskieJ była Fabryka Obuwia wzniesiona przez fabrykanta obuwia Herrnstadta i handlarzy skórami braci Rosenbergów przy ul. Szyperskiej w 1899 r. (uruchomiona w czerwcu tegoż roku). Była to pierwsza tego rodzaju fabryka w Poznaniu i jednocześnie na terenie prowincji poznańskiej. Założenie fabryczne składało się z wysokiego, trzypiętrowego budynku produkcyjnego, kotłowni i maszynowni. Komunikację między piętrami zapewniały windy elektryczne. Fabryka zatrudniała ok. 200 robotników, czynna była do 1910 roku. Potem w jej pomieszczeniach Edward Kręglewski założył Fabrykę Tytek i Wyrobów Papierowych. . Przy ul. Wielkie Garbary 25 mieściła się Fabryka Obróbki Drewna i Zaluzji założona przez Isidora Mannheima w 1889 roku. 4 stycznia 1894 r. fabryka się spaliła 40 . Odbudowano ją i ponownie uruchomiono 16 kwietnia 1894 r. W halach na parterze budynku fabrycznego odbywała się obróbka drewna, gdzie przygotowywano i formowano drewno na podłogi, listwy, listwy do żaluzji/ różnego rodzaju artykuły budowlane i beczki do masła. Na pierwszym piętrze produkowane były żaluzje, tralki do schodów i balustrady. Pomieszczenia ogrzewano wyłącznie drewnianymi wiórami. Fabryka zatrudniała 20 pracowników/ a w swoje wyroby zaopatrywała Poznań i prowincję poznańską. Nie sposób pominąć zasłużonej poznańskiej firmy S. Kronthal & S6hne, do której należały aż dwie duże wytwórnie: Fabryka Mebli i Parkietów i stolarnia parowa przy ul. Św. Marcin 64 w Poznaniu oraz Fabryka Mebli i Krzeseł w Rawiczu. W tej ostatniej pracowało 250 więźniów z Królewskiego Zakładu Karneg0 4l . Wyroby sprzedawano we własnym, wielkim sklepie meblowym przy pl. Wilhelmowskim 7 42 . Firma przez trzy pokolenia znajdowała się w rękach członków rodziny. Założył ją w 1826 roku kupiec i przemysłowiec Simon Kronthal, który swój interes prowadzony na Starym Rynku przekazał najpierw swemu naj starszemu synowi Wolfowi, później drugiemu synowi Gustavowi w formie współwłasności, a następnie w 1864 roku już na prawach całkowitej własności. W 1880 roku znacznie już rozwinięte przedsiębiorstwo przejął syn Gustava Arthur Kronthal i prowadził ją przez 26 lat. Jego długoletnim wspólnikiem (od 1876 roku) był Julian Hirschfeld. W 1906 roku przy okazji jubileuszu 80-lecia istnienia firmy Arthur Kronthal przekazał ją na własność Siegfriedowi Buckowi, który wcześniej był prokurentem, a od 1897 roku współwłaścicielem firy43 . Zydowskie domy towarowe i fabryki zajmowały bardzo ważne miejsce na mapie handlowej i przemysłowej dawnego Poznania. Miejscowy handel detaliczny/ a zwłaszcza hurtowy, był zdominowany przez kupców pochodzenia żydowskiego/ a w przemyśle miejscowi Izraelici odgrywali znacznie większą rolę, niż dotąd sądzono. Prowadzone przez nich firmy bardzo rzadko bankrutowały, reprezentanci tej nacji obdarzeni byli bowiem wyjątkowym sprytem i niezwykłymi zdolnościami organizacyjnymi. Do ich sukcesów przyczyniły się niewątpliwie bardzo ożywione kontakty z Izraelitami prowadzącymi podobne przedsiębiorstwa w innych miastach ówczesnej Rzeszy Niemieckiej i za granicą. Przejęte po 1918 roku przez polskich kupców i przemysłowców dawne żydowskie domy towarowe i handlowe nadal sprawnie funkcjonowały, przynosząc ich nowym właścicielom znaczne zyski.

PRZYPISY:

1 J. Skuratowicz, Domy towarowe Poznania na przełomie XIX i XX wieku, "Kronika Miasta Poznania" (dalej: KMP), 1-2/1991, s. 33-35.

2 Bracia Artur i Georg Barasch, byli właścicielami całej sieci domów towarowych, m.in. we Wrocławiu. Zob. K. Kirschke, Fasady wrocławskich obiektów komercyjnych z lat 1890-1930, Wrocław 2005, s. 149 i n.

3 Zob. W Karolczak, Domy towarowe w dawnym Poznaniu (do 1939 roku), informator wystawy w Muzeum Historii Miasta Poznania, Poznań 1995, s. 4-5. . 4 I Dohnalowa, Kupcy żydowscy w Poznaniu w okresie zaboru pruskiego, [w:] Zydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, pod red. J. Topolskiego i K. Modelskiego, Poznań 1995, s. 185.

5 J. Skuratowicz, Domy towarowe Poznania..., s. 37.

6 W tym dniu dom konfekcyjny udostępniony był tylko do zwiedzenia, sprzedaż rozpoczęto 1 X 1901 r. 7 K. Jaworski, "Swój do swego". Studium o kształtowaniu się zmysłu gospodarności Wielkopolan 1871-1914. Poznań 1998, s. 166-167. 8 Więcej na ten temat zob. W Karolczak, Paletoty i jupki, czyli oferta handlowa poznańskich magazynów konfekcyjnych w latach 1900-1914, KMB 4/2002, s. 162-166. 9 Ogłoszenie w "Posener Zeitung", nr 126 z 1 VI 1913 r.

10 "Posener N eueste N achrichten", nr 1533 z 26 VI 1904 r.

11 Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Akta miasta Poznania (dalej: AmP), sygn. 1019. 12 J. Skuratowicz, W kręgu Kantorowiczów, ]aretzkich i Samterów. Rezydencje burżuazji żydowskiej Poznania przed 1918 r., KMB 4/1996, s. 355. 13 r Reifegerste, Neuzeitliche Gartenkunst in der Provinz Posen. "Aus dem Posener Lande", Maj 1914, Heft 5, s. 211. 14 Moritz Milch urodził się 22 XI 1832 r. we Wrocławiu. Jego żoną była Klara z domu Kantorowicz, z którą miał czterech synów: Ludwiga, Ottona, Eugena i Juliusa Alfreda.

W 1863 r. zamieszkał na przedmieściu J eżyce, w kwietniu 1877 r. przeniósł się do Poznania, zajmując lokal przy ul. Berlińskiej 9. Był znaną w mieście osobistością, piastował

Waldemar Karolczak

wysoki urząd królewskiego radcy handlowego, przez wiele lat aktywnie działał w Radzie Miejskiej, był członkiem zarządu Towarzystwa Politechnicznego, Poznańskiego Towarzystwa Nadzoru Kotłów Parowych, Towarzystwa Młodych Kupców i Towarzystwa "Ogród Zoologiczny" w Poznaniu. Od 1885 r. był członkiem zarządu, a od 1891 r. przewodniczącym izraelickiej Gminy Braci, od 1882 r. członkiem Zgromadzenia (Kolegium) Reprezentantów Gminy Synagogalnej w Poznaniu, a od września 1893 r. członkiem dyrekcji Izraelickiego Zakładu dla Osierocoąych Chłopców. Powołał do życia Towarzystwo Popierania Rzemiosła i Rolnictwa wśród Zydów, którego był pierwszym przewodniczącym. 1 lipca 1898 r. wyprowadził się z Poznania do Berlina Charlottenburga, gdzie zmarł 15 sierpnia tegoż roku.

15 B. Mendelsohn, Beitrage zu einer Geschichte der chemischen Industrie der Provinz Posen seit deren Einverleibung in den preussischen Staatsverband, [w:] Festschrift zum 50 jahrigen ]ubilaum des naturwissenschaftlichen Vereins der Provinz Posen, Posen 1887. 16 Cz. Łuczak, Dzieje gospodarcze Wielkopolski w okresie zaborów (1815-1918), Poznań 2001, s. 250.

17 APB Polizei Prasidium (dalej: PP), sygn. 7504, s. 62.

18 "Kreis-Blatt des Kreises Posen-Ost", nr 21 z 26 V 1894 r., s. 3.

19 APB PB sygn. 7504, s. 72-73.

20 Bericht uber die Verwaltung und den Stand der Gemeinde-Angelegenheiten in der Stadt Posen fur das Verwaltungsjahr (dalej: Bericht) vom 1. April1884 bis 31 Marz 1885, Posen 1885. 21 Lokales und Provinzielles, "Posener Zeitung", nr 539 z 4 VIII 1893 r.

22 APB Inspekcja Przemysłowa w Poznaniu 1894-1919, sygn. 67, k. 44, 80; sygn. 68, k.1-9. 23 Katalog urzędowy drugiej Poznańskiej Prowincjonalnej Wystawy Przemysłowej [...], Poznań 1895, s. 62.. 24 Cz. Łuczak, Zycie gospodarczo-społeczne w Poznaniu 1815-1918, Poznań 1965, s. 79-80.

25 Katalog urzędowy. .., s. 62.

26 r Haegermann, Arbeiter-Wohlfahrtseinrichtungen im Regierungsbezirk Posen, Posen 1904, s. 10.

27 Cz. Łuczak, Przemysł Wielkopolski w latach 1871-1914, Poznań 1960, s. 114.

28 Cz. Łuczak, Dzieje gospodarcze Wielkopolski. . ., s. 418.

29 r Haegermann, op. cit., s. 11.

30 Zob. S. Nawrocki, Saga rodu Kantorowiczów i ich firmy, KMB 4/1996.

31 Cz. Łuczak, Przemysł Wielkopolski w latach. . ., s. 35.

32 Zob. J. Skuratowicz, Fabryka wódek Franza Kantorowicza przy Grochowych Łąkach, KMB 4/2000.

33 Cz. Łuczak, Przemysł Wielkopolski 1815-1870, Warszawa 1959, ss. 35-36.

34 Lokales und Provinzielles, "Posener Zeitung", nr 128 z 4 VI 1867 r.; nr 137 z 15 VI 1867 r.; nr 277 z 26 XI 1867 r.; nr 285 z 5 XII 1867 r. 35 Ogłoszenie w "Posener Zeitung", nr 130 z 8 VI 1869 r.

36 Z. Ostrowska-Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780-1880, Warszawa-Poznań 1982, s. 410.

37 Cz. Łuczak, Dzieje gospodarcze Wielkopolski..., s. 239.

38 Lokales und Provinzielles, "Posener Zeitung", nr 752 z 26 X 1893 r.

39 r Haegermann, op. cit., s. 14.

40 Bericht (1 IV 1893-31 III 1894), Posen 1894.

41 Cz. Łuczak, Dzieje gospodarcze Wielkopolski. . ., s. 252.

42 W Karolczak, Poznańskie magazyny mebli i ich oferta na przełomie XIX/XX wieku, KMB 4/1999, s. 80.

43 A. Kronthal, Ein seltenes ]ubilaum, "Posener Neueste Nachrichten", nr z 3 I 1906 r.

ZYDOWSKIE DOMY W "NOWYM" POZNANIU WEDŁUG FRANZA FICHTLAl

ALEKSANDRA PARADOWSKA

H istoria rozbudowy Poznania na przełomie XIX i XX wieku stanowi złożony, atrakcyjny temat podejmowany już niejednokrotnie przez badaczy architektury związanych z miejscowym środowiskiem naukowym 2 . Wielostronny obraz, który stworzyli dotąd polscy autorzy, uzupełniony został w ostatnich latach o niemieckie studium Franza Fichtla. Stanowiący część zbiorowego opracowania 3 artykuł dotyczy udziału społeczności żydowskiej w rozbudowie Poznania w pierwszych dwóch dziesięcioleciach XX wieu, od czasu zburzenia fortyfikacji (pierwszą znaną posiadłością należącą do Zyda był budynek przy Słowackiego 22 - dawa KarlstrafSe 22) do końca I wojny światowej, kiedy to większość Niemców i Zydów opuściła miasto. Przedmiotem zainteresowania autora jest zabudowa najważniejszych, włączonych wówczas w granice miasta obszarów: Jeżyc (Jersitz) i Łazarza (St. Lazarus), jak również bezpośredniego otoczenia dzisiejszej al. Niepodległości (tzw. Ringgebiet) oraz Sołacza (Solatsch). Fichtl podjął się zebrania wszelkich dostępnych informacji na temat właścicieli i mieszkańców willi oraz willi czynszowych, którzy przynależeli do zamożnego grona poznańskiej mniejszości żydowskiej4. Artykuł składa się z dwóch części. Pierwsza z nich to omówienie dotychczasowego stanu badań, sytuacji budowlanej i stosunków narodowościowych, głównych problemów badawczych oraz analiza zgromadzonych przez autora materiałów. Drugą część stanowi obszerny suplement, w którym informacje dotyczące willi oraz willi czynszowych w nowych poznańskich dzielnicach uporządkowane zostały w odrębnych wykazach według nazwisk właścicieli i mieszkańców oraz poszczególnych ulic. W zestawieniach znalazły się nie tylko nazwiska i ówczesne adresy, ale także dzisiejsze nazwy ulic i ich numeracja/ nazwiska architektów lub firm budowlanych oraz rok budowy. Ponadto

Aleksandra Paradowska

Ryc. 1. Willa Priwin przy al. Niepodległości 31 (Kaiserring 3), pocztówka ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu (dalej: BU)

poszczególne obiekty zostały przedstawione na orientacyjnych planach dzielnic. W przypadku wybranych budynków zamieszczono także współczesne i dawne zdjęcia oraz plany. Istotny element stanowią krótkie informacje biograficzne dotyczące zarówno żydowskich, jak i nieżydowskich właścicieli oraz mieszkańców omawianych posiadłości. W ramach odrębnej .listy podano także wszystkie potwierdzone źródłowo nazwiska poznańskich Zydów, z wyszczególnieniem tych, których dotyczy studium. Rzetelne udokumentowanie źródłowe artykułu przekłada się na objętość suplementu (s. 219-267) przewyższającego liczbą stron część historyczno-analityczną (s. 199-218). Ze względu na fakt, że znaczna część dokumentów, z których można by czerpać informacje o społeczności żydowskiej w Poznaniu, zaginęła bądź została zniszczona w czasie II wojny światowej, autor w przeważającej mierze zebrał dane rozproszone w niemieckiej i polskiej literaturze lub też dokumentach późniejszych: pracach zbiorowych, księgach pamiątkowych oraz listach osób pozbawionych obywatelstwa w czasach nazistowskich. W zbiorach Archiwum Państwowego w Poznaniu zachowały się jedynie częściowo dokumenty Urzędu Meldunkowego oraz Miejskiej Ubezpieczalni Przeciwogniowej. W kartach meldunkowych znajdują się dane personalne oraz zmieniające się często adresy zamieszkania. Z kolei akta Ubezpieczalni Przeciwogniowej podają informacje o położeniu, danych dotyczących budynku oraz zmianach właścicielis .

Niewątpliwą wartością opracowania Fichtla jest szerokieJ historyczno-społeczne spojrzenie na rozbudowę Poznania i istniejącej w nim od wieków narodowości żydowskiej. Punktem wyjścia do rozważań autora jest teza o związkach Poznania z Bambergiem istniejących już od końca średniowiecza. Jako najwcześniejszy podaje przykład rabina Mojżesza Minza, który działał w szkołach talmudycznych obu miast. Wraz z nimf prócz jego rodziny, mogli przewędrować do Poznania także inni członkowie żydowskiej wspólnoty z Bambergu. Później, w 1. połowie XVIII wieku sprowadzono z Frankonii osadników w celu zasiedlenia wyludnionych podpoznańskich wsi. Skoro do dziś istnieją powiązania rodzinne między potomkami przybyłych niegdyś do Poznania osadników a rodzinami bamberskimi, być może - jak twie!dzi Fichtl- mogły także istnieć związki między poznańskimi a bamberskimi Zydami. Fakt skupienia w Bambergu na początk XX wieku większości posiadłości w nowych dzielnicach willowych w rękach Zydów skłonił autora do poszukiwania w tym samym okresie w Poznaniu podobnych stosunków własnościowych. Na podstawie dotychczasowej literatury oraz znalezionych dokumentów Fichtl formułuje cały szereg interesujących wniosków dotyczących funkcjonowania bogatszych warstw żydowskiej mniejszości w Poznaniu. Znaczna część informacji będących podstawą tych sądów - zwłaszcza dotyczących sytuacji własnościowej oraz architektury - pochodzi z polskiej literatury6.

Ryc. 2. Wille przy al. Niepodległości (Kaiserring), od lewej: Lowy, Fahle, Priwin, pocztówka ze zb. BU

Aleksandra Paradowska

Fichtl stara się postrzegać poznańskich Zydów z dwojakiej perspektywy: jako grupę religijną oraz grupę mieszczan. We własnym rozumieniu uznawali się oni za obywateli niemieckich wyznania mojżeszowego i w najogólniejszym zarysie tworzyli niejednolitą grupę o zróżnicowanym pochodzeniu. Byli wśród nich zarówno ci od pokoleń osiedli w Poznaniu, jak i nowo przybyli, pochodzący z pobliskich, małych miejscowości oraz dużych aglomeracji miejskich Wrocławia i Berlina 7 . Do końca badanego okresu ukonstytuowały się obok siebie dwie wspólnoty: konserwatywnie ukierunkowana, skupiona wokół nowej synagogi z 1907 roku oraz liberalna z mniejszą, oddzielną synagogą. Pod ich opieką znajdowały się określone instytucje użyteczności publicznej (np. żydowski szpital, dom wychowawczy dla chłopców, dom wychowawc.zo-opiekuńczy dla dziewcząt, dom dla bezdomnych) oraz stowarzyszena (np. Zydowskie Stoarzyszenie Pomocy Biednym, Stowarzyszenie Pomocy Zydowskim Kobietom, Zydowski Związek Młodzieży Poznańskiej i inne).

Pełen obraz ówczesnej sytuacji narodowości<?wej daje przedstawione przez Fichtla w tabeli (s. 205) porównanie liczebności Zydów, Niemców i Polaków na tle ogólnej liczby mieszkańców Poznania w latach 1890/ 1895/ 1900/ 1910 i 1921. Zestawione dane ilustrują systematyczny spadek liczebności żydowskiej społeczności aż do początku I woj!1Y światowej. Ponieważ jednak - jak kilkakrotnie zaznaczył Fichtl- poznańscy Zydzi uważali się za niemieckich obywateli, większość z nich (ok. 3/5 tys. osób) opuściła miasto wraz z powstaniem niepodległej Rzeczypospolitej.

Ryc. 3. Ulica Mickiewicza (HohenzollernstraiSe), po prawej willa czynszowa pod numerem 26, w głębi domy oznaczone numerami 24 i 22, pocztówka ze zb. BU

Ryc. 4. Ulica Wieniawskiego (Konigsring), po prawej nieistniejąca willa Petersdorffa pod numerem 22 (obecnie w tym miejscu stoi Dom Technika NOT), pocztówka ze zb. BU

Najwięcej osób żydowskiego pochodzenia zamieszkiwało w Poznaniu w 1890 rokuJ kiedy to stanowili 8/8% ogólnej liczby obywateli miasta, natomiast w okresie, który obejmuje artykuł, wartość ta wahała się od 5/1 % do 3/6%. Biorąc pod uwagę okoliczność, że tylko część z nich mieszkała w udokumentowanych przez autora 34 posiadłościach, musimy zdać sobie sprawę, że podjęty przez niego temat dotyczy stosunkowo nielicznej grupy osób - właścicieli i mieszkańców wybranych posesji. Mimo niewielkiej liczebnośc, z materiałów analizowanych przez Fichtla wyłania się obraz poznańskich Zydów jako grupy niezwykle znaczącej w ówczesnym życiu miasta. Niezależnie od wewnętrznego zróżnicowania mniejszość żydowska była całkowicie zintegrowana z resztą miejskiej społeczności, co ilustruje m.in. fakt zgodnego zamieszkiwania w tej samej willi czynszowej przedstawicieli różnych narodowości. Podobną prawidłowość można było zaobserwować w codziennym funkcjonowaniu miasta. Znany żydowski lekarz Max Jaffe pracował równocześnie w dwóch szpitalach: żydowskim i miejskim, a powszedniej, zgodnej egzystencji Niemców i Zydów zdawały się nie zakłócać zwrócone przeciwko zbiorowości żydowskiej przepisy, jak choćby ten z czasów Wilhelma II zakazujący podnoszenia jej członków do rangi oficerskiej. O wyrazie uznania wobec Zydów przez przeważającą we władzach ludność niemiecką świadczyło nadawanie im orderów i honorowego obywatelstwa miasta, a także nadawanie nazw ulicom od nazwisk nawet żyjących jeszcze osób. Wśród członków bogatszych warstw żydowskich znajdowali się przede wszystkim ludzie związani z handlem, ale także lekarze czy adwokaci. Mimo że

Aleksandra Paradowska

ok. 25% nieruchomości skupionych było w rękach żydowskich, Fichtl przyjmuje/ że w okresie bezpośrednio przed przełomem wieków niewiele osób z tego kręgu było stać na budowę własnej willi lub willi czynszowej. Podając przykład willi Fritza Oglera 8 , autor porównuje jej koszty z przeciętnymi pensjami, czynszem mieszkaniowym oraz cenami żywności 9 . I tak budowa willi wraz z urządzeniem ogrodu kosztowała adwokata OgIera ok. 100 tys. marek, podczas gdy roczny czynsz za luksusoweJ 5-8-pokojowe mieszkanie wynosił od 1 tys. do 2/4 tys. marek lo (roczna płaca redaktora gazety oscylowała wokół 4 tys. marek/ 100 kg kartofli kosztowało 3/86 marki, zaś 1 kg masła - 2/57 marki). Fichtl wymieił 13 willi oraz 21 willi czynszowych, których właściciele bądź mieszkańcy byli Zydami. Jako wille czynszowe zdefiniował budynki wolno stojące/ trzypiętroweJ w których znajdowało się kilka mieszkań l1 . Pojęcie willi obejmuje domy dwupiętrowe (licząc wraz z mieszkalnym poddaszem). Wabu typach na poddaszach i w suterenach znajdowały się pomieszczenia mieszkalne

Ryc. 5. Willa czynszowa przy ul. Mickiewicza 27 (HohenzlollernstraiSe ), fot. z 2008 r. J. Skuratowiczdla służby. N a J eżycach budowano przede wszystkim cztero- i pięciopiętrowe kamienice czynszowe z dużymi, odpowiadającymi ówczesnym standardom higienicznym mieszkaniamp2, ale także interesujące autora wille czynszowe. Pod willową zabudowę zarezerwowane były przede wszystkim okolice Ringu, sporadycznie tego typu budynki pojawiły się również na Łazarzu. Ważną willową dzielnicą był Sołacz włączony w obręb miasta w 1907 roku i przeznaczony do zamieszkania wyłącznie przez Niemców. Dokładniejsze dane podaje Fichtl w suplemencie. Na Jeżycach aż 10 żydowskich willi czynszowych zbudowano przy ul. Mickiewicza (dawnej HohenzollernstrafSe), ówcześnie cetralnej ulicy dzielnicy. Wille czynszoweJ które zbudowali bądź zamieszkiwali Zydzi, należące do jeżyckiego zespołu znajdowały się również przy ul. Roosevelta (BuddestrafSe) oraz wzdłuż wschodniego odcinka ulic Słowackiego (KarlstrafSe) i Zwierzynieckiej (TiergartenstrafSe). Niestety, nie zostały one odbudowane po zniszczeniach wojennych, a ich miejsce zajęły bu

Ryc. 6. Willa czynszowa przy ul. Słowackiego 18 (Karls tr atSe ), fot. z 2008 r. J. Skuratowicz

Aleksandra Paradowska

Ryc. 7. Willa czynszowa przy ul. Mickiewicza 29, (HohenzlollernstrafSe) , fot. z 2008 r. J. Skuratowicz

dynki z lat 60. XX wieku. Z tego też powodu - jak słusznie zauważa autor - dzisiejsze ogólne wrażenie, jakie wywołuje zabudowa tych ulic, znacząco różni się od tego z początku XX wieku. Poza Jeżycami jedna willa czynszowa stała przy al. Niepodległości (Kaiserring). Z kolei wille należące do Zydów znajdowały się przede wszystkim w dzielnicach przeznaczonych pod ten typ budowlany. Na ulicach położonych w otoczeniu dzisiejszej al. Niepodległości autor zidentyfikował 10 takich obiektów. Tylko jedna willa znajduje się na Sołaczu, przy ul. Mazowieckiej (Sachsenring).

Nie istnieje już willowa siedziba położona na terenie Łazarza - niegdyś najbardziej wystawnej i naj droższej dzielnicy. Posiadłość ta, należąca do Nazarego Kantorowicza, powstała w 1903 roku u zbiegu ulic Grunwaldzkiej (Auguste-Viktoria-StrafSe) i Matejki (Neue GartenstrafSe). Podobny los spotkał willę należącą do żydowskiego właściciela, stojącą niegdyś na miejscu dzisiejszego hotelu Mercure.

Ryc. 8. Willa czynszowa przy ul. Mickiewicza 32 (HohenzlollernstraiSe ), fot. z 2008 r. J. Skuratowicz

Przedstawione przez Fichtla obiekty były budowane prawie wyłącznie przez miejscoweJ nieżydowskie firmy budowlane będące własnością architektów. Prywatne wille powstawały w pracowniach tak żydowskich, jak i architektów innego pochodzenia dla konkretnych zleceniodawców, którzy zamieszkiwali w nich wraz ze swoimi rodzinami i bliskimi krewnymi. Były one pomyślane jako wieloletnie siedziby, przeznaczone także dla następnych pokoleń. Dlatego też auor nie odnotował w zachowanych aktach licznych przypadków kupna przez Zydów istniejących willi; taka transakcja zaistniała tylko raz, kiedy to dwóch braci odkupiło dom przy ul Zwierzynieckiej 3 (dziś Roosevelta 20/ hotel Mercure) od nieżydowskiego właściciela. Znacznie częściej zmieniały właścicieli wille czynszowe. Wznoszone przez przedsiębiorstwa budowlane domy były sprzedawane osobom prywatnym, firmom oraz spółkom budowlanym i gruntowym. Z tego też względu panujące w nich stosunki własnościowe były bardzo zróżnicowane - występowała za

Aleksandra Paradowskarówno własność pojedynczych osób różnych narodowości, jak i anonimowych spółek. Pomieszczenia w willach czynszowych były przy tym rozmaicie wykorzystywane - pojawiały się w nich gabinety lekarzy, kancelarie adwokackieJ sklepy, a nawet siedziby banków oraz urzędów administracyjnych i wojskowych. Niezależnie od sposobu użytkowania wśród posidaczy willi czynszowych przeważali lepiej sytuowani obywatele, nie tylko Zydzi - przedsiębiorcy/ szlachta, wojskowi, członkowie władz oraz lekarze czy prawnicy. Należy przy tym zaznaczyć, że w willach czynszowych żydowskich i nieżydowskich właścicieli zamieszkiwali członkowie wyższych warstw mieszczaństwa zarówno żydowskiego, jak i nieżydowskiego pochodzenia. Podobnie rzecz się miała ze służbą. Funkcję zarządcy, portiera czy osób zatrudnionych bezpośr.ednio w gospodarstwach domowych pełnili zarówno Polacy, Niemcy, jak i Zydzi. W przeciwieństwie do willi, postrzeganych jako wieloletnie rodzinne posiadłości/ w przypadku willi czynszowych bardzo często przeprowadzano się z jednego miejsca na drugieJ w obrębie jednej dzielnicy, a niekiedy tylko ulicy. Zgromadzone przez autora informacje dają wyraźny obraz sposobu, w jaki wyższe warstwy mieszczaństwa żydowskiego manifestowały swoją majątkową pozycję poprzez budowę wystawnych domów. Wille oraz wille czynszoweJ przedtem nieobecne w otoczonym murami mieście, wznoszone były wyłącznie w nowych dzielnicach. Jak stwierdza Fichtl, wybór obszaru mieszkalnego w budynku o podwyższonym standardzie mieszkalnym był wyrazem gospodarczej asymilacji członków wyższych warstw żydowskich, a biografie poszczególnych osób świadczą także o sile ich kulturowego przystosowania. Należy przyznać, że wynaczony na początku artykułu cel: II poszerzenie wiedzy o części poznańskich Zydów na podstawie sytuacji mieszkaniowej w willach czynszowych oraz willach od początku XX wieku aż do końca pruskiego panowania ll13 / w ramach dostępnych źródeł, został przez Fichtla w znacznym stopniu osiągnięty. Na zakończenie autor przyznaje jednak, że temat wymaga jeszcze dodatkowych badań. Jego artykuł stanowi dla nich niewątpliwie solidną podstawę.

PRZYPISY:

1 Powyższy tekst jest omówieniem artykułu E Fichtla, Mietvillen und Villen im "neuen" Posen (1902-1919). Eine sozialgeschichtliche Inventarisation unter besonderer Berilcksichtigung ihrer jildischen Eigentilmer und Bewohner [Wille czynszowe oraz wille w "nowym" Poznaniu (1902-1919). Społeczno-historyczna inwentaryzacja ze szczególnym uwzględnieniem żydowskich właścicieli.i mieszkańców], [w:] Deutsche, Juden, Polen zwischen Aufkliirung und Drittem Reich [Niemcy, Zydzi, Polacy między Oświeceniem a Trzecią Rzeszą], red. K. Guth, Petersburg 2005, s.199-267. 2 Pełen wykaz pozycji znajduje się w bibliografii artykułu Fichtla. .

3 Większość pozostałych artykułów w zbiorze dotyczy historii Zydów na terenie Frankonii.

4 Autor podaje również wybrane informacje dotyczące właścicieli i mieszkańców innych narodowości.

5 Szczegółowy wykaz akt Archiwum Państwowego w Poznaniu, Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu, Sądu Rejonowego oraz Bundesarchiv w Berlinie i Stadtarchiv Bad Oeynhausen, z których korzystał autor, znajduje się na końcu suplementu. 6 Zwłaszcza z publikacji J. Skuratowicza. Por. s. 200, przypis 8 opracowania E Fichtla.

7 Szczegółowe prześledzenie migracji poznańskich Zydów umożliwia wykaz biograficzny zamieszczony w suplemencie artykułu Fichtla. 8 J. Skuratowicz, Ernst Kantorowicz (1895-1963). Soziales Milieu und wissenschaftliche Relevanz, Poznań 2000, s. 97. Por. s. 207, przypis 62 artykułu Fichtla.

9 M. Wojtczak, Literatur der Ostmark- Posener Heimatliteratur (1890-1918), Poznań 1998, s. 38; Adressbuch der Provinzialhaupt- und Residenzstadt Posen 1911. Por. s. 207, przypisy 66 i 67 artykułu Fichtla. 10 G. Jopke, Die Entwicklung der Grundstiickpreise in der Stadt Posen, Jena 1914, s. 69. Por.

s. 207, przypis 64 artykułu Fichtla. 11 Należy zaznaczyć, że pojęcie willi czynszowej nie pojawiało się dotąd w polskiej literaturze. Ten typ budowli prof. J. Skuratowicz określił jako "duże, kilkumieszkaniowe domy-wille". Por. J. Skuratowicz, Architektura Poznania 1890-1918, Poznań 1991, s. 160-163. 12 Jak zaznacza Fichtl, ten typ budynków nie pojawił się w tym samym okresie w Bambergu. 13 E Fichtl, op. cit., s. 200.