POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO FOTOGRAFICZNE W BAZARZEl

Kronika Miasta Poznania 2008 Nr2; Bazar

JAROSŁAW MULCZYŃSKI

N ieczęsto zdarza się, by stowarzyszenie czy organizacja funkcjonowało nieprzerwanie przez kilkadziesiąt lat w jednym miejscu. Jednym z nielicznych takich przykładów było Poznańskie Towarzystwo Fotograficzne, które miało swoją siedzibę w poznańskim Bazarze aż 55 lat. Historia polskiej fotografii artystycznej w Poznaniu sięga 2. połowy XIX wieku 2 . W okresie dwudziestolecia międzywojennego zyskała ważną pozycję w skali całego kraju. Po II wojnie światowej reaktywowano w Poznaniu ruch fotograficzny, zarówno zawodowy, jak i amatorski. Już pod koniec kwietnia 1945 roku powołano referat fotografii przy Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu, który był pierwszą tego typu placówką w ówczesnej Polsce. Na czele referatu stanął Marian Szulc, niezwykle zasłużony dla rozwoju fotografii poznańskiej (w 1947 roku objął funkcję kierownika referatu fotografii przy Departamencie Plastyki w Ministerstwie Kultury i Sztuki). W końcu czerwca 1945 roku założono w Poznaniu Związek Stowarzyszeń Miłośników Fotografii Rzeczypospolitej Polskiej. Poznańskie towarzystwo przyjęło przedwojenną nazwę Stowarzyszenia Miłośników Fotografii w Poznaniu. Jego pierwszym prezesem został Włodzimierz Nowakowski i pełnił tę funkcję do 1955 roku. Na siedzibę stowarzyszenia wybrano w 1946 roku lokal w odbudowywanym w tym czasie gmachu Bazaru przy ul. Paderewskiego 7. Stał się on jednocześnie siedzibą zarządu głównego Polskiego Towarzystwa Fotograficznego; swoje biuro miał tu także Związek Polskich Artystów Fotografików. W Stowarzyszeniu Miłośników Fotografii czynnie działali m.in. Witold Czarnecki, Eugeniusz Kitzman, Stefan Leszczyński, Kazimierz Wilak i Zbigniew Wyszomirski. W pierwszych latach działalności wystawy organizowano poza siedzibą stowarzyszenia, gdyż pomieszczenia w Bazarze wymagały remontu. Pierwsza w Polsce wystawa fotograficzna po zakończeniu

II wojny światowej - I Wystawa fotografii artystycznej - Ruiny Poznania - została otwarta 16 grudnia 1945 r. w Muzeum Wielkopolskim (obecnie Muzeum Narodowe w Poznaniu). Poza organizowaniem wystaw w kraju i za granicą oraz popularyzacją fotografii stowarzyszenie wydawało czasopismo IIŚwiat FotografiiII (pierwszy zeszyt tego miesięcznika ukazał się w sierpniu 1946 roku). Jego redaktorem naczelnym był Marian Szulc, który ofiarował na wydanie tego czasopisma 100 tys. ówczesnych złotych. Silna pozycja Poznania w dziedzinie fotografii zadecydowała, że na odbywającym się w lipcu 1947 roku Ogólnopolskim Zjeździe Towarzystw Fotograficznych w Warszawie stał się on centralną siedzibą zjednoczonego ruchu fotograficznego pod nazwą Polskiego Towarzystwa Fotograficznego (PTF). W grudniu 1947 roku odbył się w Warszawie Walny Zjazd Delegatów Towarzystw Fotograficznych, na którym wybrano zarząd. Na jego czele stanął związany z Poznaniem Tadeusz Cyprian. Na zjeździe podjęto również decyzję, że ukazujące się do tej pory w Poznaniu czasopismo IIŚwiat FotografiiII stanie się organem Polskiego Towarzystwa Fotograficznego. Istniejące niezależnie poznańskie Stowarzyszenie Miłośników Fotografii działało nadal i dopiero w grudniu 1948 roku odbyło się zebranie likwidacyjne tego stowarzyszenia, które przystąpiło do organizacji ogólnopolskiej. Oficjalnego otwarcia salonu w siedzibie Polskiego Towarzystwa Fotograficznego w Bazarze, jako miejsca służącego do prezentacji wystaw, dokonano 28 kwietnia 1950 r. W maju tego roku urządzono pierwszy pokaz wybranych prac z II Ogólnopolskiej wystawy fotografiki Polskiego Towarzystwa Fotograficznego (1950). Salon PTF prowadziła od początku Maria Stamm, a po przejściu na emeryturę w 1978 roku jej funkcję przejęła zatrudniona już wcześniej w salonie Kazimiera Mincikowska. Pracowała na tym stanowisku do końca istnienia salonu w 1991 roku. W salonie Polskiego Towarzystwa Fotograficznego organizowano przeważnie wystawy indywidualne fotografików poznańskich oraz z innych środowiskwkraju/m.in. Tadeusza Cypriana (1950i 1953)/Karola Wilaka (wystawa pośmiertna w 1950 roku), Jerzego Strumińskiego i Maksymiliana Myszkawskiego (obie w 1952 roku), Jana Bułhaka (1952) i Adama Śmietańskiego (1952). W grudniu 1953 roku z inicjatywy Fortunat y Obrąpalskiej powstała w ramach poznańskiego oddziału PTF pierwsza w Polsce sekcja artystyczna. 4 grudnia 1954 r. otwarto wystawę będącą podsumowaniem jej działalności z tego okresu. Podczas odbywającego się w Poznaniu w dniach 5-6 grudnia 1953 r. Zjazdu Delegatów Polskiego Towarzystwa Fotograficznego postanowiono przenieść siedzibę zarządu głównego do Warszawy. Zgodnie z przyjętym statutem oddział poznański PTF przyjął 1 stycznia 1954 r. nazwę Wojewódzki Oddział Polskiego Towarzystwa Fotograficznego w Poznaniu. Po ustąpieniu ze stanowiska prezesa Włodzimierza Nowakowskiego jego miejsce zajął w 1955 roku Zygmunt Obrąpalski, a od 1963 do 1965 roku funkcję tę pełnił Antoni Grzybkawski. W tych latach organizowano ok. siedem-osiem wystaw rocznie, a PTF miało największą w swojej historii liczbę członków - 390. Głównym źródłem dochodów były

Jarosław Mulczyński

składki członkowskieJ a także jednorazowe subwencje ze strony władz miejskich. Na fali II odwilży II w dniach 24-25 listopada 1956 r. odbył się w Warszawie Walny Zjazd Delegatów Polskiego Towarzystwa Fotograficznego, na którym podjęto decyzję o jego decentralizacji. lIPazwaliła ona - pisał Włodzimierz Groblewski - na zwiększenie samodzielności kół terenowych, a z drugiej strony - na bardziej wyrównany rozdział funduszów [!] Towarzystwa. Od tego też momentu datuje się rozwój amatorskiego ruchu fotograficznego. Odnowa życia politycznego okazała się także niezwykle korzystna dla profilu amatorskiego ruchu fotografii ll3 . 6 marca 1957 r. odbyły się w Poznaniu spóźnione uroczystości związane z jubileuszem lO-lecia Polskiego Towarzystwa Fotograficznego. Z tej okazji wręczono 10 zasłużonym fotografikom Brązowe Medale Zasługi. Otrzymali je: Włodzimierz Nowakowski, Marian Stamm, Fortunata Obrąpalska, Zygmunt Obrąpalski, Bronisław Schlabs, Danuta Kędzierska, Zygmunt Dorożalski, Tadeusz Cyprian, Grażyna Wyszomirska i Zbigniew Wyszomirski. Przełomową wystawą była prezentacja Krok w nowoczesność, którą otwarto 4 maja 1957 r. Była ona efektem coraz liczniejszych kontaktów fotografików poznańskich z zagranicą i jednocześnie pierwszą w Poznaniu międzynarodową wystawą fotograficzną po II wojnie światowej. W tym czasie zwiększyła się również liczba wystaw (w 1962 roku było ich 12/ a w 1963 roku -13)/ nadal organizowano odczyty i spotkania. Rozwijano również współpracę z kołami fotograficznymi w zakładach pracy i uczelniach oraz z innych ośrodków (z Szamotuł czy Gniezna), urządzano wystawy, prelekcje, dostarczano sprzęt fotograficzny. Poza istniejącą sekcją artystyczną w 1962 roku powołano dwie nowe - sekcję przyrodniczą, kierowaną przez Mariana Stamma (a potem Witolda Przymuszałę), oraz sekcję filmową utworzoną i prowadzoną przez Romualda Zielazka. Na tak znakomite rezultaty poznańskiego środowiska fotograficznego wpłynęła dalsza jego decentralizacja - w 1960 roku zlikwidowano Polskie Towarzystwo Fotograficzne i w jego miejsce utworzono Federację Stowarzyszeń Fotograficznych w Polsce, w skład której weszły wszystkie regionalne towarzystwa fotograficzne. Lepsze warunki rozwoju miało zapewnić większe wsparcie lokalnych władz. W Poznaniu, po likwidacji Polskiego Towarzystwa Fotograficznego, tutejszy oddział przyjął nazwę Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego. Od stycznia 1961 roku Wydział Kultury Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania przejął sprawy finansowe w nowo utworzonym towarzystwie. Wśród coraz liczniejszych wystaw można wymienić m.in. Wystawę indywidualną Bronisława Schlabsa - Fotografia abstrakcyjna (1958)/ Wystawę fotografików węgierskich (1962)/ Wystawę fotografików z Cottbus (1962)/ Wystawę indywidualną Mariana Stamma (1963)/ Wystawę jubileuszową z okazji 50-lecia pracy Tadeusza Cypriana - Szeroki świat (1963) i III Wystawę indywidualną fotografii barwnej Zenona Maciejewskiego - Kobieta i kwiat (1965). W 1965 roku dokonano kolejnych zmian w kierownictwie PTE Nowym prezesem został Tadeusz Stawujak, który wraz z zarządem lIpodjął energiczniejsze starania o rozwiązanie problemów finansowych i 10kalowych ll4 . Wydział Kultury przekazał poznańskiemu towarzystwu stałą dotację, ważną decyzją było

również pozostawienie dotychczasowego lokalu w Bazarze przy ul. Paderewskiego 7 oraz przekazanie środków finansowych na jego remont. Układ salonu nie uległ zasadniczym zmianom od początku jego funkcjonowania aż do 1991 roku. Wystawy organizowano w pomieszczeniu o kształcie wydłużonego prostokąta o powierzchni ponad 90 m 2 (ok. 5x18 m), do którego wejście prowadziło wprost z ulicy. Jedynym źródłem światła naturalnego była przeszklona ściana wejściowa, poza tym wykorzystywano górne światło sztuczne. W głębi siedziby PTF znajdowały się pomieszczenia biurowe z sekretariatem/ którego okno wychodziło na podwórze Bazaru, magazyn i pracownia fotograficzna z ciemnią. Pomieszczenie salonu wykorzystywano również jako atelier fotograficzne i w razie konieczności przeszkloną ścianę wejściową zasłanIano. Pierwszą wystawą po generalnym remoncie w 1966 roku była ekspozycja członków Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego otwarta 29 kwietnia 1967 r. Jej tematem był Poznań i okolice.

Pod koniec 1967 roku zmienił się skład zarządu PTF - nowym prezesem wybrano Stefana Wojneckiego, wiceprezesem została Maria Wołyńska, sekretarzem - Ryszard Zielewicz, skarbnikiem - Antoni Głodkiewicz, gospodarzem salonu - Sylwester Mincikowski i bibliotekarzem - Czesław Czub 5 . Zwiększała się liczba członków: w 1964 roku było ich 85/ w 1967 - 100/ a w 1973 roku - 157. W kolejnych latach towarzystwo finansowane było z budżetu Wydziału

Ryc. 1. Zarząd Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego wybrany w grudniu 1967 roku; od lewej: Andrzej Pilarski, Sylwester Mincikowski, Antoni Głodkiewicz (skarbnik), Maria Wołyńska (wiceprezes), Stefan Wojnecki (prezes), Witold Przymuszała i Ryszard Zielewicz (sekretarz).

Jarosław Mulczyński

Ryc. 2. Salon Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego przy ul. Paderewskiego 7 podczas Salonu Wiosennego w 1969 r.

Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Poznaniu. Niemałą część dochodów ( ok. 25 % ) stanowiły wpływy z biletów. Od początku 1968 roku do maj a 1970 roku zorganizowano ok. 50 wystaw, z których każdą zwiedziło przeciętnie 2 tys. osób, a na bardziej atrakcyjnych wystawach pojawiało się nawet 4-5 tys. gości. W skali roku frekwencja wynosiła zatem kilkadziesiąt tysięcy zwiedzających (w 1971 roku wystawy w salonie PTF obejrzało ponad 68 tys. osób, a w 1972 roku - ponad 72 tys.). Liczba wystaw systematycznie wzrastała - od kilkunastu pod koniec lat 60. do ok. 20 w latach 70. i 80. XX wieku (rekordowym okazał się rok 1974 z 33 wystawami). Ekspozycje zmieniane były najczęściej co dwa tygodnie z wyjątkiem przerwy wakacyjnej w lipcu i sierpniu. Na przełomie lat 60. i 70. zorganizowano m.in. wystawy indywidualne Marii Wołyńskiej - Artyści poznańscy (1967) i Kolor (1968)/ wystawę członków PTF Fotografia i sposób widzenia z udziałem Włodzimierza Kasprzaka, Mariana Michalskiego, Sylwestra Mincikowskiego i Leszka Szurkowskiego (1967)/ prezentację pierwszych prac Stefana Wojneckiego podejmujących problem widzenia dwuocznego (1968)/ VIII Ogólnopolską wystawę przyrodniczą (1968)/ I Międzynarodowy salon fotografii artystycznej Foto-Expo 69 (1969)/ Wystawę indywidualną Ryszarda Zielewicza Twarze (1971)/ wystawę zbiorową aktu Porównania (1972)/ Prezentację filmów eksperymentalnych Józefa Robakowskiego (1973)/ Udźwiękowiony pokaz przezroczy Krystyny Łyczywek (1973)/ wystawę indywidualną Zbigniewa Dłubaka Ocean (1973) i Wystawę indywidualną fotografii kolorowej Henry Sulla (1974).

22-24 maja 1970 r. zorganizowano jubileusz 25-lecia Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego, w ramach którego odbył się zjazd działaczy ruchu fotograficznego Ziem Zachodnich i Północnych oraz otwarto I Ogólnopolską wystawę fotografii kolorowej. W 1974 roku obchodzono jubileusz 50-lecia powstania ogólnopolskiej organizacji zrzeszającej fotografików. Pokazano wtedy prace poznańskich twórców, począwszy od 1924 roku. Otwarcie pokazuJ połączonego z wręczeniem medali, odbyło się 12 czerwca 1974 r. Niektóre wystawy organizowano poza siedzibą towarzystwa, m.in. w większych pomieszczeniach Biura Wystaw Artystycznych w Poznaniu (np. druga i trzecia edycja Międzynarodowego salonu fotografii artystycznej Foto-Expo 69 lub niektóre doroczne Salony wiosenne i Salony jesienne). W kolejnych wyborach do władz poznańskiego towarzystwa w 1974 roku doszli nowi członkowie Zarządu: Katarzyna Niemczewska, Czesław Czub, Sylwester Mincikowski, Andrzej Pilarski, Piotr J. Jasiński, Leszek Szurkowski, Tadeusz Olszewski i Grzegorz Osztynowicz; w pracach zarządu stale uczestniczył Marian Stamm. W tym samym roku w celu sprawniejszego zarządzania salo

Ryc. 3. Wejście do salonu Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego przy ul. Paderewskiego 7 podczas obchodów 25-lecia PTF w maju 1970 r. (stan przed remontem).

Jarosław Mulczyński

Ryc. 4. Uczestnicy uroczystości 25-lecia PIF w maju 1970 r.: Władysław Rut, Marceli Bacciarelli, Stefan Wojnecki, Zygmunt Obrąpalski, Fortunata Obrąpalska, Marian Szulc, Ryszard Zielewicz, Maria Stamm, Franciszek Maćkowiak, Antoni Głodkiewicz, Jerzy Strumiński, Włodzimierz Habel, Maria Herkt, Marian Stamm, Feliks Sikorski

Ryc. 5. Otwarcie Salonu Wiosennego w 1969 r.

w siedzibie PIF przy ul. Paderewskiego 7, od lewej: nn, Alfred Laboga (Wydział Kultury), red. Halina Kriiger, nn, Bronisław Schlabs, Maria Wołyńska, Ryszard Zielewicz i Marian Stammnem i towarzystwem powołano dyrektora biura i komisarza wystaw, którym został Lech Morawski. Pod koniec 1974 roku powołano sekcję historyczną, powierzając jej kierownictwo Witoldowi Przymuszale. Celem tej sekcji było archiwizowanie dawnej i dokumentowanie bieżącej działalności. W 1976 roku prezesem Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego został Ryszard Zielewicz, następnie od 1980 roku Lech Kopczyński i od 1986 roku Piotr J. Jasiński, który piastował to stanowisko aż do chwili zakończenia działalności PTF w 1993 roku.

Do końca lat 70. i w latach 80. XX wieku utrzymano różnorodny repertuar wystaw. Liczne kontakty międzynarodoweJ zarówno z krajami bloku wschodniego/ jak i Europy Zachodniej, zaowocowały kolejnymi wernisażami. Pokazano m.in. Wystawę fotografików litewskich (1975)/ Wystawę indywidualną Rudolfa Hartmetza (1976)/ Wystawę reportażu Larsa Engstroema (1977)/ Fotografię austriacką (1980)/ Wystawę indywidualną Willi Wimmera (1983)/ Wystawę indywidualną Petera Rathmanna (1986) i Wystawę fotografii bułgarskiej (1988/89). Ważne miejsce w kalendarzu wystaw salonu PTF zajmowały prezentacje środowisk polskich i reprezentujących je twórców indywidualnych ze szczególnym uwzględnieniem fotografików poznańskich, m.in. Jacka Gadzalskiego Konie (1975)/ Krzysztofa Kamińskiego Akceptacje i przekory na temat aktu (1976)/ Antoniego Ruty Wspo

Ryc. 6. Otwarcie Sympozjum Fotografii Barwnej w 1970 r.; pierwszy od lewej prezes Zarządu Głównego Związku Polskich Artystów Fotografików Zbigniew Dłubak, od prawej: Stefan Wojnecki, Alfred Laboga (Wydział Kultury), Sylwester Mincikowski (gospodarz salonu) i Ryszard Zielewicz

Jarosław Mulczyński

Ryc. 7. Otwarcie wystawy indywidualnej Ryszarda Zielewicza Twarze w salonie Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego, 1971 r.; od lewej: Marian Szmyt, Józef Zembrzuski ("Żużu"), Ryszard Zielewicz i Zbigniew Wołyński.

mnienia Z Azji Środkowej (1978)/ Zbigniewa Staszyszyna Z wyprawy w Himalaje (1979)/ Andrzeja Florkawskiego Twarze (1982)/ Stefana Poradowskiego Wystawa pośmiertna (1982)/ Romualda Zielazka Po drugiej stronie lustra (1984) czy pokaz przezroczy Feliksa Sikorskiego Foto-notatki z USA (1989). Stałymi pozycjami w bogatym programie wystawienniczym salonu w ostatnich dekadach były organizowane od 1962 roku doroczne Salony wiosenne i Salony jesienne będące przeglądem poznańskiego środowiska fotograficznego. Od 1980 roku Salon jesienny stał się imprezą międzynarodową. Do stałych wydarzeń artystycznych należały: Biennale fotografii przyrodniczej (przemianowane w 1976 roku na Międzynarodowe biennale krajów socjalistycznych), pokazy Venus (prezentowane od 1974 roku przez Krakowskie Towarzystwo Fotograficzne), coroczne pokazy Pierwszy krok w fotografii artystycznej, Międzynarodowe salony fotografii artystycznej Foto-Expo (organizowane od 1969 roku), Poznańskie spotkania fotograficzne (od 1978 roku) i Salony dla poznaniaków (od 1981 roku). Poza główną działalnością wystawienniczą Poznańskie Towarzystwo Fotograficzne zajmowało się również przez cały okres funkcjonowania popularyzacją tej dyscypliny poprzez organizowanie licznych prelekcji, spotkań, wykładów i kursów dla amatorów z zakresu praktyki fotograficznej. Organizowano liczne konkursy, m.in. od 1967 roku na IINajlepsze zdjęcie miesiącalI zakończone corocznym pokazem Pierwszy krok w fotografii artystycznej. Członkowie towarzy

Ryc. 8. Montaż wystawy grupy Sygnały w salonie Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego, 1970 r.; od lewej: Maria Wołyńska, Stefan Wojnecki, Ryszard Zielewicz i Lech Morawski

Ryc. 9. Wejście do salonu Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego (po remoncie), lata 70. XX w.

Jarosław Mulczyński

stwa współpracowali z młodzieżą, roztaczając opiekę nad kółkami fotograficznymi funkcjonującymi w szkołach, zakładach pracy i na uczelniach. W latach 70. i 80. PTF organizowało rocznie dwa kursy fotograficzneJ w których brało udział każdorazowo ok. 50 osób. Szefem tych kursów był Ryszard Zielewicz. Przemiany ustrojowe w Polsce po 1989 roku niekorzystnie wpłynęły na kondycję finansową Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego. Poza inflacją pod koniec 1989 roku wstrzymane zostały dotacje dla działalności stowarzyszeń, co doprowadziło w grudniu tego roku do kryzysu finansowego. Konsekwencją tych decyzji było przede wszystkim zmniejszenie liczby wystaw, które pochłaniały ok. 90% całego budżetu PTF. W połowie 1990 roku Spółka Akcyjna IIBazar PoznańskiII / która przejęła gmach Bazaru, podniosła wysokość czynszu za użytkowany lokal. W marcu 1991 roku podjęto decyzję o zamknięciu salonu wystawienniczeg0 6 . Do tego czasu zaprezentowano m.in. Wystawę indywidualną Edwarda Hartwiga (1989/90)/ Dziewczyny z Playboy'a: mit i manipulacja (styczeń-luty 1990)/ wystawę retrospektywną 25 lat małych formatów w PTF (marzec 1990) i wystawę zbiorową Ciało, płeć, erotyzm: wariacje na temat (kwiecień 1990). Ostatecznie z powodu kontynuowania generalnego remontu przez Bazar Poznański siedziba Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego została 7 czerwca 1991 r. zlikwidowana. Tymczasową siedzibą PTF stało się mieszkanie prywatne ówczesnego prezesa dra Piotra J. Jasińskiego przy ul. Sochaczewskiej. W 1993 roku stowarzyszenie przerwało działalność.

PRZYPISY:

1 Niniejszy artykuł powstał na podstawie publikacji mojego autorstwa Galerie Poznania wczoraj, [w:] Galerie Poznania wczoraj i dziś, oprac. W Makowiecki, M. Pawłowski, Poznań 2004, s. 124-131 (tam zamieszczona bibliografia). 2 O początkach ruchu fotograficznego w Poznaniu pisze m.in. W Groblewski, Poznańskie Towarzystwo Fotograficzne w latach 1919-1970 (szkic monograficzny), "Kronika Miasta Poznania", 4/1973, s. 43-55.

3 Ibidem, s. 51.

4 Ibidem, s. 53.

5 (c), Nowe władze PTF, "Głos Wielkopolski", nr 302 z 22 XII 1967 r.

6 "Wiadomości Fotograficzne Poznańskiego Towarzystwa Fotograficznego", marzec 1991, red. eJ. Jasiński (druk powielaczowy w posiadaniu R.J. Zielewicza).

Wszystkie zdjęcia są własnością Ryszarda Zielewicza.