"KOCHANY STARY BAZAR".
Kronika Miasta Poznania 2008 Nr2; Bazar
Czas czytania: ok. 24 min.KOSSAK, JELLENTA, OKIŃCZYC I ROSENTHAL
JAROSŁAW MULCZYŃSKI
W zniesiony w latach 1838-42 budynek Bazaru był ważnym ośrodkiem polskiego życia społeczno-politycznego, gospodarczego, towarzyskiego i kulturalnego. Miały tu miejsce liczne wydarzenia literackieJ muzyczne i artystyczne/ tu marszandzi lokowali swoje salony i galerie, artyści otwierali pracownie/ a inni chętnie bywali, chłonąc niezwykłą atmosferę tego miejsca. Od 1842 roku w Bazarze funkcjonowało Kasyno Poznańskie (Kasyno Polskie), nazwane po kilku latach Kołem Towarzyskim, które organizowało działalność kulturalną i naukową. Wynajmowane przez nie pomieszczenia były skromneJ aktywność wystawiennicza nie należała do bardzo prężnych, ale miały duże znaczenie dla rozwoju poznańskiego życia artystycznego dzięki możliwości prezentacji obiektów sztuki polskiej, gdyż w tym czasie w Poznaniu nie funkcjonował jeszcze stały salon wystawienniczy (nieliczne wystawy odbywały się w hotelach Saskim i Drezdeńskim, w pałacu Działyńskich, ratuszu czy foyer Teatru Polskiego). Już w 1842 roku odbyła się lina sali BazarulI wystawa obrazów z udziałem m.in. Mariana Jaroczyńskiego (Dziady i dwie kopie z galerii berlińskiej - Św. Antoni i Babka Flamandzka) i Aleksandra Lessera (Obrona Trembowli)l. Rok później pokazano kopię obrazu Jana B. Maesa Św. Magdalena namalowaną przez Jana Tysiewicza, którą obwożono po miastach polskich. Oba pokazy cieszyły się dużą popularności ą 2. Przebywający często w Poznaniu malarz Filip Hoyoll, uczeń Akademii w Dusseldorfie, prezentował w Bazarze portrety3/ odbyła się także wystawa obrazów Jana Matejki 4 . W latach 40. XIX wieku w sali Kasyna Polskiego zawieszono Wjazd Jana Henryka Dąbrowskiego do Poznania w 1806 roku Jana Gładysza i kopię dzieła najwybitniejszego francuskiego klasycysty Jacques'a Louisa Davida Bonaparte na Przełęczy św. Bernarda wykonaną przez Fabiana Sarneckieg0 5 . Według spisu nieruchomości z 1856 roku znajdo
Jarosław Mulczyński
Ryc. 1. Jan Gładysz, Wjazd Jana Henryka Dqbrowskiego do Poznania w 1806 r., ol. pl., ok. 1809 r. Obraz wisiał w latach 40. XIX w. w Bazarze.
Ze zb. Muzeum Narodowego w Poznaniu (dalej: MNP).
wały się tu również wykonane z brązu figury Tadeusza Kościuszki i ks. Józefa Poniatowskiego oraz obrazy olejne przedstawiające naczelnika insurekcji, Jana Henryka Dąbrowskiego, Jana III Sobieskiego i królową Jadwigę oraz dwie litografie - pierwsza z wizerunkiem Władysława IV i druga autorstwa Mariana Jaroczyńskiego przedstawiającą Pierwsze walne zebranie Ligi Polskiej w kościele w Kórniku w dniach 10-12 stycznia 1849 r. 6 . W 1859 roku Koło Towarzyskie zakupiło do wystroju wnętrza litografie przedstawiające pisarzy polskich 7 . W takiej scenerii organizowano cykle odczytów, które wygłaszali przeważnie profesorowie Gimnazjum św. Marii Magdaleny lub Szkoły Realnej (trzy wykłady z historii malarstwa miał Ludwik Jagielski)8. Po 1871 roku życie kulturalne w Kole Towarzyskim osłabło, choć nadal urządzano wieczory artystyczne i odczyty z udziałem m.in. profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Na przełomie lutego i marca 1879 roku dwaj wybitni profe
Ryc. 2. Władysław Jarocki, Pogrzeb huculski, ol. pl., 1905 r. Obraz zakupiony przez Muzeum Wielkopolskie w Poznaniu od autora z wystawy w Bazarze w 1923 r. Ze zb. MNEsorowie tego uniwersytetu, Stanisław Tarnowski i Michał Bobrzyński, wygłosili kilka odczytów z historii kultury polskiej XVI wiekuJ gromadząc spore grono słuchaczy (po 500 osób na każdym). Na zakończenie odbył się w Bazarze uroczysty obiad na 200 osób 9 . Koło Towarzyskie współpracowało z Towarzystwem Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, nabywając, w miarę możliwości finansowych, akcje tego towarzystwa. Pomiędzy jego członków były rozlosowywane premie krakowskiego TPSP w postaci obiektów sztuki. Niektórymi z nich ozdabiano salę Koła Towarzyskiego. W ten sposób w Bazarze znalazły się Pochód na Sybir, obraz olejny Wnętrze nawy kościoła Panny Marii w Krakowie i rycina z wyobrażeniem Chrystusa przemawiającego do ludu podarowana przez Seweryna Mielżyńskiego. W Bazarze przechowywano też początkowo 200 obrazów, zbiór monet i 10 tys.
woluminów, dar Seweryna Mielżyńskiego przekazany Poznańskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk w 1870 roku. W tym celu dyrekcja Bazaru powiększyła lokal zajmowany przez PTPN do sześciu pokojów na trzecim piętrze i dwóch na drugim piętrze dla pomieszczenia w nich kolekcji, zanim przeniesiono ją do Muzeum im. Mielżyńskich w gmachu PTPN10.
W Bazarze mieli też swoje pracownie artyści. Przybyły do Poznania w 1837 roku Wiktor Kurnatowski ll w 1843 roku przeniósł do Bazaru swój zakład litograficzny
Jarosław Mulczyński
(lIskład starożytności i sztuk pięknych Il12 ). Wkrótce podjął współpracę z Feliksem Gliszczyńskim i obok dotychczasowej działalności prowadził też skład papieru, cygar i herbaty. Zakład Kurnatowskiego przyczynił się do rozkwitu poznańskiej litografii XIX wieku. Z jego pracowni wyszły liczne portrety oraz grafiki o tematyce rodzajowej i satyrycznej, zajmował się również litografią reprodukcyjną, a od 1843 roku wspólnie z Sewerynem Mielżyńskim dagerotypią, wykonując pierwsze dagerotypy w Poznaniu. Od 1843 roku w poznańskim zakładzie pracował uczeń Walenty Hebanowski i prawdopodobnie przy niektórych realizacjach także litograf Thomas. Poza tym Kurnatowski współpracował z malarzami: W Baeselerem, Fabianem Sarneckim, Karolem Henrykiem Steffensem i Kajetanem Wincentym Kielisińskim. W latach 40. XIX wieku Kurnatowski należał do niezwykle zaangażowanych konspiratorów. Z powodu wykonania litografii według obrazu Romana Postempskiego Wyprowadzenie skazańca Szymona Konarskiego z celi więziennej (w 1842 roku obraz był wystawiany w Bazarze) i satyry politycznej Miasto Poznań Xięciu Antypiastowi Mirskiemu. Patent na zdrajcę Ojczyzny i Wiary w 1843 roku Kurnatowski spotkał się z szykanami ze strony policji pruskiej. Również w 1843 roku wykonał dla spiskowców plan Poznania, mapę Wielkiego Księstwa Poznańskiego oraz rysunki broni dla powstańców z roku 1846 13 . W trakcie przygotowań do tego powstania artysta został w lutym 1846 roku aresztowany i w tym samym roku w więzieniu w Sonnenbergu popełnił samobójstwo 14 . Jego zakład litograficzny w Bazarze został zamknięty. Przejęciem tego zakładu był zainteresowany litograf Thomas, lecz nie otrzymał zgody władz pruskich.
W 1882 roku zamieszkał w Poznaniu i otworzył pracownię w Bazarze (później w Bibliotece Raczyńskich) malarz portrecista Marceli Kraj ew ski, który zyskał duże powodzenie w kręgach ziemiańskich, m.in. dzięki poparciu Jana Działyńskiego 15 .
Wzrost zainteresowania sztuką w Poznaniu w początkach XX wieku wyraził się różnymi inicjatywami artystycznymi również w Bazarze. Swoje odczyty IIW sali Bazarowejll wygłaszał Cezary Jellenta, znany krytyk, publicysta i literat.
13 i 17 października 1907 r. zaprezentował twórczość poetycką Kamila Cypriana Norwida, omawiając również aktywność malarską i rysunkową wielkiego wieszcza. Jak doniósł sprawozdawca IIDziennika Poznańskiegall : IIOdczytu p. Jellenty publiczność wysłuchała z wielką uwagą i nader żywem zainteresowaniem. Prelegent umie rzeczy subtelne i odległe uczynić zrozumiałemi i bliskiemi nietylko [!] doborem słów, ale także ich cieniowaniem i intonacją. [...] Odczyt p. Jellenty w naszem skromnem życiu literackie m był prawdziwem »evenement«; na początek sezonu odczytowego jest on dobrą wróżb ą ll16. Bilety na odczyty można było nabyć IIW składzie p. Drostego w Bazarze, zaś w wieczory odczytowe przy wejściu na salęll17. W marcu 1919 roku Adam Grzymała-Siedlecki wygłosił odczyt o Stanisławie Wyspiańskim i jeszcze w tym samym miesiącu 14 marca poproszono prelegenta o powtórzenie wystąpienia, ponieważ lIsala nie pomieściła chętnych ll18 . 26-29 listopada 1912 r. zarząd Stowarzyszenia Unita s zorganizował lina sali Bazarowejll w celu lIpodniesienia wykształcenia artystycznego wśród księżyll kurs sztuki kościelnej. Zarząd, zachęcając do licznego udziału duchowieństwa
w tym kursie, napisał w podniosłych słowach: IIJeżeli już dla każdego kulturalnego człowieka studjum sztuk pięknych stanowi bodaj najważniejszą podstawę do prawdziwego wykształcenia umysłu i serca, o ile więcej odnosi się to do nas księży, skazanych świętem powołaniem na kroczenie w pierwszym rzędzie drogą ideału i piękna ll19 . Przemówienie inauguracyjne wygłosił ks. biskup Edward Likowski. W ramach kursu wykłady wygłosili znakomici przedstawiciele różnych specjalności związanych z historią sztuki i architektury, m.in. dr Feliks Kopera, ówczesny dyrektor Muzeum Narodowego w Krakowie, mówił na temat historii architektury i rzeźby kościelnej w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem zabytków Wielkiego Księstwa Poznańskiego, dr Stanisław Tomkowicz z Krakowa 110 malarstwie, o tkaninach, o konserwacji i restauracji kościołów i sprzętów kościelnych ll / ks. proboszcz dr Józef Surzyński 110 muzyce kościelnej II / dr Bolesław Erzepki 110 sztuce przedhistorycznej II / Stefan Cybichowski 110 wewnętrznym urządzaniu kościołów ll i ks. szambelan Antoni Laubitz z Inowrocławia 110 najczęściej zachodzących błędach przy budowie kościołów ll20 . Pierwszą dużą wystawą w Bazarze po odzyskaniu przez Polskę niepodległości była wspólna prezentacja prac profesorów krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych - Konstantego Laszczki i Władysława J arockiego. Początkowo miała odbyć się w Muzeum Wielkopolskim w Poznaniu (obecnie Muzeum Narodowe w Poznaniu), nie doszła jednak do skutku ze względu na odmowę dra Nikodema Pajzderskiego, wówczas kustosza muzeum. Ostatecznie wystawę Konstantego Laszczki i Władysława Jarockiego otwarto w Sali Białej Bazaru 25 lutego 1923 r. Prezentacji krakowskich artystów towarzyszyły dwa skromneJ kilku stronicowe katalogi/ do których słowo wstępne napisał znany historyk sztuki z lwowskiego uniwersytetu, prof. dr Władysław Kozicki 21 . Laszczka (1865-1956)/ jeden z czołowych przedstawicieli symbolizmu i secesji w rzeźbie i ceramice, który po raz pierwszy wystawiał poza Krakowem,
Ryc. 3. Konstanty Laszczka, Popiersie kobiece, biały marmur, ok. 1895 (?) r. Rzeźba zakupiona przez Muzeum Wielkopolskie w Poznaniu od autora z wystawy w Bazarze w 1923 r. Ze zb. MNE
Jarosław Mulczyńskipokazał jedenaście rzeźb, wśród nich Błędny ognik, Zamyślona, Popiersie kobiety i Portret dziecka w białym marmurze kararyjskim, projekt do Orfeusza w brązie, Matka Boska Królowa Koro11;y Polskiej (polichromowana) i Maska (głowa kobieca) w terakocie oraz Wieczny Zyd w drewnie. Tak opisał wystawiane prace krakowskiego rzeźbiarza Władysław Kozicki we wstępie do katalogu wystawy: IIDzieła jego są utworami wysokiej kultury duchowej i artystycznej. Artysta działa nie afektem i krzykiem, nie rozmachem i brawurą, ale przeciwnie, z wielkim spokojem/ opanowaniem idoskonałem sharmonizowaniem [!] uczuć/ a zarazem pogłębieniem ich w kierunku subtelności. Z rzeźb Laszczki przemawia artysta o duszy wytwornej, czułej na najbardziej dyskretne i - zdawałoby się - nieuchwytne drgnienie psychiczne. W parze z tem idzie ogromna precyzja, delikatność i szlachetność w traktowaniu materiału, czy nim jest marmur, drzewo, czy bronz [!]1I22. Drugi z artystów, Władysław Jarocki (1879-1965)/ uczeń Leona Wyczółkowskiego i Józefa Mehoffera w krakowskiej ASB zaprezentował 30 obrazów i jeden rysunek. Dominowały prace olejneJ których inspiracją były Huculszczyzna, Podhale, Małopolska i Pomorze i związane z tymi regionami portret y/ sceny rodzajowe i krajobrazy: Huculi, Zimowy dzień w Karpatach, Orka na Ukrainie, Kościół w Poroninie/ Stary gazda, Baca, Widok na Bramę Floriańską, Wawel, Przy sieciach, Dzieci rybaków i Stary rybak. Władysław Kozicki pisał w katalogu: lIPosągowa monumentalność postaci J arockiego jest pierwszą i główną przyczyną, dla której ze sztuki jego biją na widzów fale spokoju, siły i tężyzny. Wszakże nie okazuje on nam bohaterów [. . .]. Przeciwnie, są to biedni synowie ziemi, zwyczajni zjadacze chleba, prości chłopi. [...] Wyrażają się w nich i przez nich jakieś wielkie niezniszczalne siły życia [...] po prostu elementy przyrody [.. .]. Jarocki zdaje się mówić swemi obrazami: jak wieczne są góry, rzeki, lasy i morze [...] tak i ci chłopi byli i będą zawsze ll23 . Wystawę można było zwiedzać codziennie od godziny 10 do 18. Kilka dni po jej otwarciu IIKurier PoznańskiII napisał, że IIbudzi ogromne zainteresowanie ll24 . Muzeum Wielkopolskie zakupiło od autorów do swoich zbiorów dwa obiekty: obraz Pogrzeb huculski Władysława Jarockiego (za 8 mln marek) i rzeźbę Popiersie kobiece Konstantego Laszczki (za 10 mln marek)25.
W latach 20. XX wieku w Bazarze odbyły się wystawy indywidualne Wincentego Wodzinowskiego (1866-1940)/ Marii Prawdzic-Szczawińskiej i Leokadii Ostrowskiej. Przeniesiona z warszawskiej Zachęty wystawa Wodzinowskiego w Białej Sali Bazaru, na której artysta zaprezentował 50 obrazów/ została otwarta w sobotę w samo południe 14 listopada 1925 r. 26 . Podobnie jak Laszczka i Jarocki, był on również uczniem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie studiował w latach 1881-93 m.in. u Floriana Cynka, Władysława Łuszczkiewicza, Leopolda L6fflera i na końcu u Jana Matejki.
Nie poszedł jednak w ślady mistrza Jana, obierając własną drogę malarstwa rodzajowego związanego z folklorem wiejskim oraz malarstwa symbolicznego i portretoweg0 27 . Obok nich powstawały dzieła o tematyce historycznej i symbolicznej, z których największym było sporych rozmiarów płótno Dzień zaduszny w katedrze na Wawelu (inny tytuł to Msza królewska na Wawelu). Wodzinowski ukończył ten obraz w 1925 roku po 20 latach pracy. Ukończenie dzieła stało się okazją do zorganizowania wystaw indywidualnychw krakowskim Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych, warszawskiej Zachęcie i w Bazarze 28 . W katalogu towarzyszącym poznańskiej ekspozycji/ poza tekstem Ludwika Stasiaka poświęconym twórczości artysty, zamieszczone zostały listy i recenzje wybitnych postaci ówczesnego życia artystycznego. Jednym z nich był Jacek Malczewski, który po otrzymaniu od Wodzinowskiego zdjęcia jeszcze nieukończonego obrazu Dzień zaduszny w katedrze na Wawelu napisał z Lus.ławic 14 maja 1925 r.: IIZyczę W Panu osiągnięcia swojego zamiaru i przeprowadzenia tak kolosalnego dzieła. Generacja współczesna nam nie zdobyła się oprócz Pana jedynego na taki czyn pracy wytężonej i woli nieugiętej. Sumienie artysty własne wyraża Pan z całą szczerością i jasno.
To jako kolega stary i odchodzący już [Malczewski zmarł w 1929 roku - przyp. J.M.] wyrażam Drogiemu Panu i mam sobie za miły obowiązek, a niech Pan będzie pewny, że piszę to szczerze z przekonania [... ]11 29 . Zachowana prawdopodobnie jedyna reprodukcja tego obrazu w poznańskim katalogu przedstawia symboliczną wizję w Dzień Zaduszny, kiedy do katedry na Wawelu zeszły się dusze polskich świętych, królów, bohaterów, poetów i pisarzy. Przed ołtarzem klęczy personifikacja Polonii zakuta w kajdany z rękoma wzniesionymi ku górze. Z prawej strony nadchodzi długi orszak zjaw, na czele którego podąża patron Polski św. Stanisław wznoszący błagalnie ręce w kierunku ołtarza, za nim Bolesław Śmiały i kolejni królowie/ począwszy od księcia Mieszka I i Bolesława Chrobrego, aż do ostatniego króla Polski, który IIkaja się, klęcząc z ukrytą w dłoniach głowąll / jak pisał Władysław Prokesch w monografii o artyście. IIWszyscy oni zdają się modlić, aby czas pokuty narodu raz się już skończył, aby wreszcie nadszedł dzień Zmartwych ws tania ll30 .
Ryc. 4. Okładka katalogu wystawy Wincentego Wodzinowskiego w Bazarze w 1925 r.
Jarosław Mulczyński
Ryc. 5. Wincenty Wodzinowski, Dzień zaduszny w katedrze na Wawelu, ol. pl., 1925 r., reprodukcja z katalogu
Dzieło Wodzinowskiego, ze względu na swoje rozmiary i tematykę symboliczno-historyczną/ wywierało na publiczności całego kraju duże wrażenie. Nic więc dziwnego, że już w roku jego ukończenia - jak donosił na łamach czasopisma IIŚwiat ll Stefan Krzywoszewski - zamierzano nim ozdobić jedną z sal ówczesnego gmachu Sejmu 31 . Obraz rzeczywiście trafił po wystawie do budynku sejmowego przy ul. Wiejskiej w Warszawie i znalazł się obok takich dzieł, jak Konstytucja 3 Maja Jana Matejki, Rok Boży Zofii Stryjeńskiej, Betlejem polskie Michała Borucińskiego, kilku portretów Piłsudskiego i marszałków Sejmu 32 . Poza tym monumentalnym dziełem Wodzinowski wystawił w Bazarze głównie portret y/ m.in. Portret Ojca, Portret Bronisławy Finkelsteinowej, Portret Córki, Portret dr. Klęska i Autoportret oraz prace o tematyce rodzajowej związane z wiejskim folklorem - Mleczarka z chłopem, Trzy dziewczyny wiejskieJ Msza weteranów, Na ostatni spoczynek, Przy lampie, Młoda para i Wesele 33 .
Na początku grudnia 1927 roku otwarto w Bazarze wystawę obrazów i rysunków Marii Prawdzic-Szczawińskiej, o której wiemy jedynie z krótkiej recenzji Władysława Lama w IIDzienniku PoznańskimIl : IIWystawa składa się z kilku portretów, krajobrazów oraz rysunków węglowych. Zbiór niewielki - jeszcze wrażenie to podkreśla wielkość Sali [zapewne Sala Biała - przyp. J.M.], która zresztą wcale nie ma korzystnych warunków świetlnych. [...] Portrety malowane konwencjonalnie, przeważnie robią wrażenie powiększeń z zdjęć fotograficznych. Krajobrazy o tyle szczęśliwszeJ że tu i ówdzie zaznacza się w nich obserwacja żywej natury. Próby wprowadzenia postaci symbolicznych zawodzą. [...] Rysunki węglowe głów to stud j a nie wychodzące poza poziom prac akademickich z domieszką maniery i pretensji do dzieła skończonego [...]. Pani Prawdzic-Szczawnicka [sic!] powinna stanowczo poświęcić więcej uwagi studiom czysto malarskim i zagadnieniom malarskim ll34 .
W 1929 roku otwarto w lIsali hotelu BazarII (zapewne w Sali Białej) wystawę pasteli Leokadii Ostrowskiej. Poza krótką wzmianką w czasopiśmie IISztuki Piękne ll nie zachowały się żadne informacje na temat tej prezentacjP5. Wiadomo jedynie, że artystka wystawiała już kilka lat wcześniej, w grudniu 1924 rokuJ w holu Bazaru. Zaprezentowała wówczas cykl kwiatów w technice pastelowej. Recenzent ekspozycję skwitował krótko: IICÓŻ o nich powiedzieć? Hm! Kwiat y/ jak kwiat y ll36. W 1928 roku akcjonariusze spółki domagali się powieszenia w holu Bazaru portretów jego założycieli: Macieja, Seweryna i Józefa Mielżyńskich oraz Karola Marcinkawskiego. Zamiar ten zrealizowano w 1930 roku 37 . Również w 1928 roku akcjonariusze Bazaru, obok Związku Towarzystw Uczestników Powstania Wielkopolskiego/ przyczynili się do ufundowania metalowej tablicy pamiątkowej z okazji lO-rocznicy powstania wielkopolskieg0 38 . Tablicę wmurowano 27 grudnia 1928 r. na zaokrąglonym narożniku budynku Bazaru u zbiegu Al. Marcinkowskiego i ul. Paderewskiego. Uroczystość odsłonięcia poprzedziła poranna
Ryc. 6. Maria Prawdzic-Szczawińska, Zima, z cyklu Pory roku, obraz prezentowany na wystawie indywidualnej artystki w Bazarze w 1927 r., reprodukcja z gazety
Jarosław Mulczyński
msza św. w kościele farnym, po której odbyła się defilada wojskowa i przemarsz stowarzyszeń ze sztandarami na pl. Wolności. Projekt tablicy wykonał znany ceramik Stanisław Jagmin, kierownik Wydziału Ceramiki w Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Poznaniu. Pod profilowym portretem Paderewskiego znajdował się napis: IIWielkiemu Synowi Polski w X rocznicę Powstania Wielkopolskiego - Związek Towarzystw Uczestników Powstania Wielkopolskiego 1918/19.1918/19 -1928 11 . Tablicę ukryto w 1939 roku i po zakończeniu II wojny światowej przekazano władzom miejskim, lecz zaginęła w czasach stalinowskich. Została odtworzona na 60. rocznicę wybuchu powstania w 1978 roku przez poznańską rzeźbiarkę Irenę Wach i wmurowana w tym samym miejscu 18 grudnia 1978 r. 39 . Po wojnie w Bazarze pojawiły się kolejne tablice pamiątkowe: w holu hotelu w 1967 roku z okazji 125-rocznicy powstania Bazaru (proj. J. Sobociński) oraz na zewnętrznej ścianie od strony ul. Paderewskiego upamiętniająca inicjatywę Karola Marcinkawskiego wzniesienia Bazaru w latach 1838-42/ w 1981 roku poświęcona Hipolitowi Cegielskiemu, który otworzył w 1846 roku w Bazarze skład żelaza (proj. J. Petruk) i w 2003 roku upamiętniająca powołanie Zjednoczenia Bractw Strzeleckich Zachodnich Ziem Polskich w sali hotelu Bazar w 1922 roku (sygn. W. W . t 11 ) 40 II. la r .
Na parterze Bazaru w pobliżu restauracji hotelowej znajdowała się Sala Malinowa, o znacznie mniejszych rozmiarach niż Sala Biała. Zachowała się drobna informacja prasowa o jednej zorganizowanej w niej wystawie obrazów Wacława Lipińskiego Warszawa podczas wojny i po wojnie widziana okiem karykaturzysty. Jej otwarcie odbyło się 13 lipca 1933 r. 41 Kolejna ekspozycja sztuki odbyła się w Sali Białej Bazaru dopiero w 1937 roku 42 . Była to jubileuszowa wystawa Wojciecha Kossaka z okazji 60rocznicy pracy artystycznej, która wcześniej pokazywana była w Warszawie, Krakowie
Ryc. 7. Tablica pamiątkowa poświęcona ID-rocznicy powstania wielkopolskiego, 1928 r.; pierwotna tablica wg projektu Stanisława Jagmina zaginęła w czasach stalinowskich, odtworzona w 1978 r. przez Irenę Woch, fot. I Mitzner. Ze zb. Urzędu Miasta Poznania.
Ryc. 8. Jerzy Sobociński, tablica pamiątkowa z okazji 125-rocznicy powstania Bazaru, 1967 r.
(znajdowała się w holu hotelu Bazar), fot. I Mitzner. Ze zb. Urzędu Miasta Poznania.
i Lwowie. Protektorat nad wystawą w Poznaniu objęli: prymas Polski ks. kardynał August Hlond, wojewoda poznański Artur Maruszewski, dowódca OK VII gen. dyw. Edmund Knoll-Kownacki i prezydent Poznania płk Erwin Więckawski. Wystawie towarzyszył katalog wydany w Krakowie i zawierający przemówienie Mariana Dąbrowskiego, prezesa krakowskiego TPSB wygłoszone podczas otwarcia wystawy Kossaka w Pałacu Sztuki w Krakowie 25 października 1936 r. 43 . Jak donosił sprawozdawca IIDziennika Poznańskiego ll , podczas otwarcia w niedzielę 14 lutego 1937 r. w samo południe lIsale Bazaru napełniły się nieprzeliczonymi tłumami ll44 . W zastępstwie chorego wojewody Maruszewskiego przybył wicewojewoda Stanisław Walicki, ponadto prezydent Więckowski i gen. Knoll-Kownacki. Uroczystość zgromadziła również wielu przedstawicieli duchowieństwa oraz świata artystycznego i literackiego Poznania. Obecny był także sam Wojciech Kossak, który osobiście oprowadzał najważniejszych gości po ekspozycji. Zaprezentował na niej ponad 90 prac (połowę z nich stanowiły obrazy olejneJ pozostałe to studia i szkice) z różnych okresów twórczości. W Sali Białej znalazły się najbardziej popularne obrazy: Wspomnienie z lat dziecinnych (1891)/ Krwawa niedziela w Petersburgu (1905)/ Portret gen. Carton de Viart (1923)/ Z obrony Lwowa (1931) i tryptyk Wizja Wojska Polskiego (1936). PozostałeJ nie mniej sławne obrazy i szkice umieszczone zostały w bocznych salach, m.in. Bitwa pod Montmirail (1907)/ Duch pruski. Wywłaszczenie, Moje córki (Maria Jasnorzewska i Magdalena Samozwaniec) (1910)/ Portret Pana Prezydenta R.P, Szkic do portretu hr. Baworowskiej (1912)/ Bitwa pod Raszynem (1913)/ Portret E. Młynarskiego (1920)/ Zaślubiny Polski z morzem 10. II. 1920/ Hr. Kwilecki w Dobrojewie (1926)/ Portret
Jarosław Mulczyński
Edwarda hr. Krasińskiego, ordynata (1931)/ Portret pani Marty Karwickiej (1931) i Dzień Święta kawalerii w Krakowie (1934). Wystawa Wojciecha Kossaka była dużym wydarzeniem w życiu artystycznym miasta. Cieszyła się ogromnym zainteresowaniem zarówno średniego i starszego pokolenia, jak i młodzieży szkolnej, która tłumnie zwiedzała ją ze swoimi nauczycielami. W wyznaczonych dniach udzielał wyjaśnień i po wystawie oprowadzał Hilary Majkowski, znany krytyk i publicysta 45 . W prasie codziennej i czasopismach wydawanych w Poznaniu zamie-szczane były liczne publikacje na temat twórczości krakowskiego artysty46/ a sam Wojciech Kossak wygłosił w ramach Czwartku Literackiego 25 lutego 1937 r. w pałacu Działyńskich odczyt Moje przeżycia z Wilhelmem 11 47 . Tego samego dnia wpisał się do Księgi Pamiątkowej Bazaru: IIKochany stary Bazar należy bezsprzecznie do tych ognisk w naszej porozbiorowej historii/ gdzie ziemiaństwo wielkopolskie tak samo jak ze wszystkich dzielnic Rzeczypospolitej czuło się poza trującymi gazami zachodnich i wschodnich sąsiadów ll48 . Ostatnim bodaj wydarzeniem artystycznym przed wybuchem II wojny światowej było otwarcie 2 maja 1939 r. w Bazarze stałej wystawy mebli artystycznych Wytwórni Edmunda Węcławskiego. Poświęcenia nowego lokalu dokonał ks. proboszcz Witold Paulus, a okolicznościowe przemówienia wygłosili przedstawiciele Zrzeszenia Kupców Chrześcijańskich oraz dyrektor Bazaru Edward Kujaciński 49 .
Podczas walk o Poznań w styczniu i lutym 1945 roku budynek Bazaru został zniszczony w 90%50. Jednak już w następnym rokuJ w trakcie trwającej odbudowy/ siedzibę obrało sobie w nim na wiele lat Stowarzyszenie Miłośników Fotografii w Poznaniu, opuszczając Bazar dopiero w 1991 roku 51.
Ryc. 9. Strona tytułowa katalogu wystawy jubileuszowej Wojciecha Kossaka w Bazarze w 1937 r.
Krótko po stanie wojennym, w 1983 roku powstała w Bazarze (od ul. Paderewskiego) Galeria Dzieł Sztuki Współczesnej IIBazart ll52 , która była jedną z pierwszych po II wojnie światowej prywatnych galerii w Poznaniu 53 . Rodziła się w trudnych warunkach gospodarki socjalistycznej, niemalejących represji i obostrzeń politycznych oraz ciągle jeszcze scentralizowanej formy zarządzania w sferze sztuki i kultury. I tylko dzięki poparciu ówczesnego prezydenta miasta Poznania Andrzeja Wituskiego, przychylnie nastawionego do różnych inicjatyw w dziedzinie sztuki i kultury, galeria mogła powstać. Była przedsięwzięciem rodzinnym osób o artystycznych rodowodach związanych z poznańską sztuką. Do założycieli galerii należeli: Marek Owsian, Teresa Simińska-Usarewicz, Jolanta Usarewicz-Owsian i Anna Śmiełowska. Od początku istnienia galeria Bazart łączyła funkcje komercyjno-handlowe z wystawienniczymi, co odzwierciedlał układ pomieszczenia podzielonego na dwie przestrzenie o łącznej powierzchni użytkowej 74 m 2 . Na czasowe prezentacje sztuki przeznaczona była część od frontu, do której wchodziło się wprost z ulicy, w głębi znajdowała się część handlowa i zaplecze biurowe. W galerii prezentowano rozmaite dyscypliny plastyczne: malarstwo, grafikę, rysunek, małe formy rzeźbiarskie oraz wzornictwo użytkowe. W ciągu pięcioletniej działalności zorganizowano ponad 60 wystaw indywidualnych, w których brali udział przeważnie artyści poznańscy. Wyjątek stanowiła pierwsza zbiorowa wystawa otwarta 10 czerwca 1983 r., inaugurująca działalność Bazartu, w której wzięli udział jej pomysłodawcy i założyciele. W kolejnych prezentacjach brali udział m.in. Andrzej Okińczyc - Malarstwo (sześciokrotnie), Józef Kopczyński - Rzeźba (maj 1984)/ Maciej Łubowski - Malarstwo (dwukrotnie), Janusz Marciniak - Malarstwo (trzykrotnie), Jacek Rybczyński - Grafika i rzeźby (luty 1986)/ Jerzy Piotrawicz - Malarstwo (listopad 1987) i Andrzej Kurzawski - Malarstwo (październik 1988). W 1988 roku z powodu remontu budynku Bazaru galeria Bazart została zamknięta. Jej brak stał się szybko odczuwalny, Bazart był bowiem w ubogich i dość siermiężnych latach 80. XX wieku zjawiskiem wyjątkowym. Przyczyniło się do tego położenie galerii w samym centrum miasta, pomiędzy głównym placem miejskim (pl. Wolności) a Starym Rynkiem, co sprzyjało wstępowaniu do galerii i spotkaniom w gronie zaprzyjaźnionych osób. Nie bez znaczenia, poza interesującymi wystawami/ była również oferta handlowa (zwłaszcza w czasach, gdy towary w skle
Ryc. 10. Logo Galerii Dzieł Sztuki Współczesnej Bazart
Jarosław Mulczyński
Ryc. 11. Część ekspozycyjna Galerii Dzieł Sztuki Współczesnej Bazart, 1985 r., fot. M. Owsianpach IIzdobywało sięII) złożona z różnych przedmiotów użytkowych, bibelotów, mebli czy ubrań z artystycznym piętnem. W 1990 roku Bazar został zwrócony właścicielom, którzy podjęli trwający od 1988 roku generalny remont gmachu. 21 listopada 1991 r. pomieszczenia od strony Al. Marcinkawskiego zajął salon firmy Rosenthal (później przeniósł się na ul. Paderewskiego, gdzie znajduje się do dzisiaj), której generalnym przedstawicielem w Polsce jest Marian Andrzej Kareński-Tschurl, konsul honorowy Republiki Federalnej Niemiec w Poznaniu. Obecnie firma, posiadająca ponad 20 autoryzowanych placówek w kraju, zarządzana jest przez jego córkę Celinę Kareńską. W Bazarze mieści się najstarszy z salonów Rosenthala w Polsce. W jego ofercie, poza kolekcjami porcelany, szkła i akcesoriów wyposażenia wnętrz marki Rosenthal, znajdują się także kolekcje porcelany Książęcej Manufaktury Furstenberg, Miśnieńskiej Manufaktury Porcelany, francuskiej manufaktury Bernardaud, kryształy i biżuteria francuskiej firmy Lalique, srebra flensburskiej manufaktury Robbe & Berking, designerskie akcesoria włoskiej firmy Alessi i lampy zapachowe marki Berger. W 2006 roku w poznańskim salonie Rosenthal pojawiły się kolekcje biżuterii Armaniego, porcelana zdobiona kryształami Swarovskiego oraz porcelana i szkło takich marek, jak: Cacharel, Kenzo, Valentino, Blumarine, Oskar de la Renta i Missoni.
Niemal od początku poznański salon Rosenthal współpracuje z Muzeum Sztuk Użytkowych - Oddziałem Muzeum Narodowego w Poznaniu, organizując w siedzibie muzeum wystavyy. Do tej pory odbyło się osiem prezentacji, m.in. w 1992 roku Mit Kunst leben. Zyć ze sztuką. Porcelana Rosenthala, w 1996 roku S?ynna porcelana miśnieńska. Firma 11Meissen" dzisiaj, w 1997 roku Sztuka i Designe (Zyć ze sztuką). Ze zbiorów Rosenthal A.G., w 1999 roku Passione. Porcelana z manufaktury w Filrstenbergu, w 2006 roku Tańczące figurki z kolekcji Alaina Bernarda i w 2007 roku Lalique. W czerwcu 1999 roku w piwnicach Bazaru (wejście od strony ul. Paderewskiego - Pasaż Niebieski) rozpoczęła działalność Poznańska Galeria Nowa założona przez Katarzynę Branieck ą 54. Galeria zajmowała się promocją i sprzedażą obrazów/ rysunków, grafik i rzeźb. W ciągu swojej ośmioletniej działalności w Bazarze zorganizowała prawie 90 wystaw indywidualnych i zbiorowych, z których kilkanaście odbyło się we współpracy z Muzeum Archeologicznym w Poznaniu/ Muzeum Narodowym w Poznaniu, Galerią Miejską Arsenał w Poznaniu i Miejskim Biurem Wystaw Artystycznych w Lesznie. Poznańska Galeria Nowa prezentowała sztukę artystów ze środowiska poznańskiego, m.in. malarstwo Bogdana Wojtasiaka (czerwiec 1999)/ grafikę Andrzeja Załeckiego (maj 2000)/ instalacje Zbigniewa Taszyckiego (czerwiec 2000)/ grafikę komputerową Mariusza Krzysztofa Kozakiewicza (wrzesień 2002) oraz grafikę i frotagge Nony Olejniczak i malarstwo Lecha Ratajczyka (lipiec 2003). Pokolenie młodych reprezento
Ryc. 12. Wystawa indywidualna malarstwa Marka Sapetto w Poznańskiej Galerii Nowej w Bazarze, 2005 r., fot. E Nawrocki
Jarosław Mulczyński
wane było wystawami Krzysztofa Musiała - obrazy z cyklu Algebrabur (sierpień-wrzesień 2005) i Tomasza Mazura - Malarstwo (październik 2005). Do znaczących prezentacji należy zaliczyć wystawy organizowane w muzeach, m.in. Milana Knizaka (2001)/ Jacka Sienickiego (grudzień 2001)/ Ignacego Witza (luty 2002)/ Tadeusza Brzozowskiego i Barbary Gawdzik-Brzozowskiej (maj 2002)/ Jana Dobkowskiego (październik 2002)/ Tadeusza Dominika (kwiecień - maj 2003)/ Teresy Pągowskiej (lipiec 2003)/ Andrzeja Zwierzchowskiego (maj 2004)/ Wiesława Szamborskiego (czerwiec-lipiec 2005 i kwiecień 2006) i Marka Sapetto (maj 2006) oraz Krzysztofa Wróblewskiego (lipiec 2006). Poznańska Galeria Nowa zakończyła działalność w pomieszczeniach Bazaru w 2007 roku i przeniosła się do nowej siedziby przy ul. Paderewskiego 11 lokal 8. W 2001 roku salon firmowy otworzyła w Bazarze od strony Al. Marcinkawskiego firma YES Biżuteria posiadająca sieć sklepów jubilerskich w całym kraju. W nowej siedzibie (poprzednio przy ul. Św. Marcin) firma YES kontynuowała ożywioną działalność wystawienniczą. Wyjątkowy charakter powołanej w 1998 roku galerii YES polega na promocji polskiej sztuki złotniczej. Do tej pory ogółem zorganizowano prawie 50 wystaw. Pieczę nad galerią sprawuje Magda Kwiatkiewicz, współwłaścicielka firmy, a prowadzi ją Bożena Gzella-Leder. Pierwszą wystawą w nowej siedzibie była prezentacja Harolda O'Connora zatytułowana Pomiędzy naturą i sztuką, którą otwarto 21 września 2001 r. Później prezentowano prace Ewy Rudowskiej (marzec-kwiecień 2003)/ Sławomira Fijałkawskiego Interakcje (październik-listopad 2003)/ Andrzeja Bossa (maj-czerwiec 2006) i Jarosława Westermarka (sierpień-wrzesień 2007). Z prezentacji zbiorowych cenną była wystawa pokonkursowa Ogólnopolskiego Konkursu Sztuki Złotniczej IIĆwierć ll (grudzień 2007-styczeń 2008)55. Od 2004 roku galeria YES współpracuje z Muzeum Sztuk Użytkowych w Poznaniu. W ramach tej współpracy zorganizowano do tej pory sześć wystaw, m.in. IIAu + Ag + Stalli. Biżuteria Jacka Byczewskiego (październik-listopad 2004) oraz dwie części Współczesnej polskiej sztuki złotniczej, z których pierwsza obejmowała prace ponad 30 artystów
Ryc. 13. Wystawa indywidualna Andrzeja Bossa w Galerii YES w Bazarze, 2006 r., fot. B. Gzellaz lat 1995-2005 (czerwiec-lipiec 2005)/ a druga - najnowsze dokonania ponad 50 artystów w latach 2004-05 (październik-listopad 2006)56. Ostatnim wspólnym przedsięwzięciem jest wystawa historyczna Biżuteria od biedermeieru do art deco, na której zgromadzono ponad 300 obiektów pochodzących ze zbiorów Muzeum Sztuk Użytkowych, Muzeum Mazowieckiego w Płocku i Muzeum Miedzi w Legnicy (styczeń-maj 2008). Niezwykłym wydarzeniem artystycznym w powojennej historii Bazaru była wystawa indywidualna poznańskiego artysty Andrzeja Okińczyca Relief y/ która została otwarta w niedzielę w samo południe 26 maja 2002 r. w Sali Białej. Jej surowy stan zafascynował Andrzeja Okińczyca, kiedy oglądał ją wraz z Krzysztofem Twardowskim, nieżyjącym już prezesem Spółki Akcyjnej IIBazar Poznań
Ryc. 14. Wystawa Andrzeja Okińczyca Reliefy w Sali Białej Bazaru, 2002 r., fot. J. Gulczyński
Jarosław Mulczyński
Ryc. 15. Antyki Galeria Mokra w Bazarze, 2007 r., fot. J. Wochski ll , prywatnie wujem artysty. Artysta zwrócił uwagę na ogromną przestrzeń (ponad 200 m 2 i 9 m wysokości) i ceglane mury pozbawione tynków. Na potrzeby aranżacyjne wystawy okna przesłonięte zostały czarną folią, a na betonowej podłodze położono wykładzinę. Treścią ekspozycji były obrazy-reliefy wykonane w technice własnej o wymiarach ok. 170x200 cm przedstawiające fragmenty łąk, lasów, stawów, liści itd. Kilkanaście takich obrazów-reliefów rozmieszczonych zostało w przestrzeni Sali Białej na ekranach, a część postawiono wprost na podłodze. Niezwykły charakter jedynej w tym miejscu po wojnie ekspozycji podkreślały trwające wokoło prace remontowe. Obecnie, poza galeriami Rosenthal i YES, funkcjonują jeszcze w pomieszczeniach piwnicznych (wejście od ul. Paderewskiego - Pasaż Niebieski) Galeria Sztuki Współczesnej, prowadzona od 1991 roku przez Januarego Cechmanowicza, i Antyki Galeria Mokra przeniesiona z ul. Wronieckiej w czerwcu 2005 roku przez jej właścicielkę Joannę Wach. Pierwsza w swojej ofercie posiada współczesne prace malarskieJ grafiki i rzeźby m.in. Romana Banaszewskiego, Barbary Gawdzik-Brzozowskiej, Władysława Jackiewicza, Waldemara Marszałka, Wiesława Napierały, Tomka Sętowskiego, Ireneusza Walczaka i Andrzeja Wiśniewskiego. Druga oferuje sztukę dawną, specjalizując się w malarstwie polskim XIX wieku do okresu Młodej Polski.
PRZYPISY:
1 E Zygarłowski, Marian Jaroczyński. Przyczynek do dziejów sztuki Wielkopolski, Poznań 1938, s. 13-14.
2 M. Warkoczewska, Malarstwo i grafika epoki romantyzmu w Wielkopolsce. Dzieje i funkcje, Warszawa-Poznań 1984, s. 254. 3 W Karolczak, Jak mieszkali poznaniacy w dobie Wiosny Ludów, "Kronika Miasta Poznania" (dalej: KMP) 1/2008, s. 122. 4 D.K. [Królikowski], Salony literackie w Poznaniu, "Dziennik Poznański", nr 296 z 23 XII 1928 r. (dod. "Literatura i Sztuka").
5 M. Warkoczewska, Winnogóra - wielkopolska "Siedziba Wodza legionów", [w:] Jan Henryk Dąbrowski (1755-1818). Bohater narodowy, pod red. W Molika, Poznań [2005], s.
44. Wjazd Jana Henryka Dąbrowskiego do Poznania w 1806 r. został zamówiony przez gen.
Dąbrowskiego do pałacu w Winnogórze, następnie znajdował się w depozycie w Kasynie Polskim w Bazarze i w 1891 r. podarowany został przez Bogusławę z Dąbrowskich Mańkowską do Muzeum im. Mielżyńskich w Poznaniu. Później jako depozyt znalazł się w Muzeum Wielkopolskim, a od 1936 r. w Muzeum Miejskim w Poznaniu. Obecnie znajduje się w zb. Muzeum Narodowego w Poznaniu. Zob. Malarstwo polskie 1766-1945. Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu, opr. D. Suchocka, Muzeum Narodowe w Poznaniu 2005, s. 65. 6 A.M. Skałkowski, Bazar Poznański. Zarys stuletnich dziejów (1838-1938), Poznań 1938, s. 95-96. 7 Ibidem, s. 99.
8 Ibidem, s. 96.
9 W Jakóbczyk, W poznańskim Bazarze 1838-1939, Poznań 1986, ss. 46-47,68-69.
10 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 113-117; M. i L. Trzeciakowscy, W dziewiętnastowiecznym Poznaniu, Poznań 1987, s. 434-435.
11 Na temat działalności W Kurnatowskiego zob. A. Brosig, Dzieje sztuki litograficznej w Poznaniu, KMB 4/1936, s. 424-435; M. Warkoczewska, Malarstwo i grafika..., ss. 34-38, 109-119; Wielkopolski Słownik Biograficzny, Warszawa-Poznań 1983.
12 Ogłoszenie ukazało się na łamach "Gazety W Xięstwa Poznańskiego" w 1841 r.
(nr 152, s. 928), gdy W Kurnatowski otworzył pierwszy zakład w domu Macieja hr. Mielżyńskiego przy Wilhelmsstr. 17 (obecnie Al. Marcinkowskiego), za: A. Brosig, op. cit., s. 425; A.M. Skałkowski, op. cit., s. 39-40. 13 M. Warkoczewska, Malarstwo i grafika..., s. 112-119.
14 A. Brosig, op. cit., s. 33.
15 M. Warkoczewska, Zycie artystyczne w Poznaniu w XIX wieku, [w:] Dzieje Poznania 1793-1918, I II, pod red. J. Topolskiego i L. Trzeciakowskiego, Warszawa-Poznań 1994, s. 680; A. Łuczak, Zbiory cenne - bezcenne - utracone, [w:] Ziemiaństwo wielkopolskie. W kręgu arystokracji, red. naukowa A. K wilecki, Poznań 2004, s. 184. 16 Z Sali odczytowej. Odczyt p. Cezarego Jellenty o Cyprianie Norwidzie, "Dziennik Poznański", nr 242, z 20 X 1907 r. 17 Cezary Jellenta, "Kurier Poznański" z 8 X 1907 r.; Cezary Jellenta, "Wielkopolanin" z 9 X 1907 r. 18 W Jakóbczyk, op. cit., s. 136.
19 Cyt. za: S. Karwowski, Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, I III, Poznań 1931, s. 347-348. 20 Ibidem, s. 348.
21 Katalog wystawy rzeźb pro! Konstantego Laszczki, Poznań, Biała Sala w Bazarze, luty-marzec 1923, "Konstant y Laszczka" - W Kozicki, Poznań; Katalog wystawy obrazów pro! Wład. Jarockiego, Poznań, Biała Sala w Bazarze, luty-marzec 1923, "Twórczość Władysława Jarockiego" - W Kozicki, Poznań; W J akóbczyk, op. cit., s. 184. 22 Katalog wystawy rzeźb pro! Konstantego Laszczki, op. cit.
Jarosław Mulczyński
23 Katalog wystawy obrazów pro! Wład. jarockiego, op. cit.
24 Wystawa jarockiego i Laszczki, "Kurier Poznański", nr 47 z 28 II 1923 r., s. 6.
25 Sprawozdanie Dyrekcji za rok 1923, [w:] Rocznik 1. Muzeum Wielkopolskie w Poznaniu za rok 1923, pod red. M. Gumowskiego, Katowice 1925, s. 58. 26 Katalog wystawy obrazów Pro! W Wodzinowskiego otwartej w Białej Sali Bazaru w Poznaniu - Aleje Marcinkowskiego, listopad-grudzień 1925, "O Wincentym Wodzinowskim" - L. Stasiak, Poznań.
27 Więcej na temat tego artysty zob. W Prokesch, Wincenty Wodzinowski, Kraków 1911; B. Pranke, Nurt chłopomanii w twórczości Stanisława Rad?-iejowskiego, Ludwika Stasiaka, Włodzimierza Tetmajera, Wincentego Wodzinowskiego i Kacpra Zelechowskiego, Warszawa 2003, s. 25-29. 28 B. Pranke, op. cit., ss. 11, 100-103.
29 J. Malczewski, List do Wincentego Wodzinowskiego - Lusławice, 14 maja 1925, tamże, s. 7.
30 W Prokesch, op. cit., s. 15-16.
31 S. Krzywoszewski, Z wystawy w Zachęcie Szt. P w Warszawie. Dzieła Wincent. Wodzinowskiego, "Swiat" z 10 X 1925 r. 32 Obraz zachował się zapewne do 1939 r. i w czasie II wojny światowej najprawdopodobniej spłonął wraz z całym wyposażeniem wnętrza. Zob. B. Wierzbicka, Gmachy i wnętrza sejmowe w Polsce, Warszawa 1998, s. 159-160; taż, Sejm i Senat. Architektura i wnętrza, Warszawa 1997, s. 21.
33 "Dzień Zaduszny w Katedrze na Wawelu".. .,,,Kurier Poznański" z 13 XI 1925 r.
34 W Lam, Wystawa obrazów p. Marji Prawdzic-Szczawnickiej w Hotelu Bazar, "Dziennik Poznański" z 11 XII 1927 r.
35 Kronika artystyczna, "Sztuki Piękne", R. VI, styczeń 1930, s. 23.
36 Ditto, R. I, 1924/25, nr 3, s. 145.
37 A.M. Skałkowski, op. cit., s. 240.
38 Ibidem.
39 Dwie tablice, które odsłonięte będą w dniu 27 grudnia 1928 r., "Wielkopolska Ilustracja", nr 13 z 27 XII 1928 r., s. 20; Uroczystość 27 grudnia w Poznaniu, tamże, nr 14 z 6 I 1929 r., s. 2; Miejsca pamięci powstania wielkopolskiego, oprac. r Anders, Poznań 2003, s. 119-120.
40 J. Mulczyński, Historia pisana na murach. Tablice pamiątkowe w Poznaniu po 1945 roku, KMB 2/2001, ss. 269, 271; Z. Wojtkowiak, Napisy pamiątkowe miasta Poznania. Nowożytne tablice zewnętrzne - połowa XIX wieku - początek XXI wieku, Poznań 2004, s. 94. 41 Warszawa w Poznaniu, "Kurier Poznański" z 13 VII 1933 r.
42 Na przełomie stycznia i lutego 1937 r. odbyła się jeszcze wystawa łowiectwa wielkopolskiego zorganizowana z okazji 30-lecia Wielkopolskiego Związku Myśliwych. Zob. Trofea łowiectwa wielkopolskiego, "Ilustracja Polska", R. X, nr 7 z 14 II 1937 r., s 164.
43 Wojciech Kossak. Wystawa jubileuszowa dla uczczenia 60-lecia pracy malarskiej Wojciecha Kossaka, luty-marzec 1937, Poznań - Hotel Bazar, katalog, Przemówienie redaktora Mariana Dąbrowskiego. . ., Kraków.
44 Wojciech Kossak w Bazarze, "Dziennik Poznański" z 16 II 1937 r.
45 M.in. jubileuszowa wystawa Wojciecha Kossaka, "Dziennik Poznański" z 24 II 1937 r.
46 J. Popovyska, Wojciech Kossak, artysta i pisarz, "Dziennik Poznański" z 17 II 1937 r.; J. Mroziński, Swięcimy jubileusz Wojciecha Kossaka (jubileuszowa wystawa zbiorowa w poznańskim "Bazarze"), "Kurier Poznański" z 21 111937 r.; W Dalbor, Malarz chwały wojska polskiego, "Dziennik Poznański" z 3 III 1937 r.
47 Wieczory Czwartkowe w Pałacu Działyńskich. Książka Pamiątkowa wydana z okazji setnego "Czwartku" w Pałacu Działyńskich w dniu 10 marca 1938 roku, opr. K. Piekarczyk i K. Pluciński, Poznań 1938, s. 75. 48 A.M. Kałkowski [Skałkowski], op. cit., s. 250-251 49 "Kurier Poznański", nr 200 z 2 V 1939 r., s. 18 (ogłoszenie); W Jakóbczyk, op. cit., s.149-150. 50 Miasto Stołeczne Poznań. Raport o stratach wojennych Poznania 1939-1945, pod red.
A. Saksona i A. Skarzyńskiego, Poznań 2008, s. 80.
51 Na temat dziejów Polskiego Towarzystwa Fotograficznego w Bazarze osobny tekst w tym tomie "Kroniki". 52 Więcej na temat galerii "Bazart" zob. J. Mulczyński, Galerie Poznania wczoraj, [w:] Galerie Poznania wczoraj i dziś, oprac. W Makowiecki i M. Pawłowski, Poznań 2004, s.220-222. 53 Poza galerią "Bazart" działały jeszcze w Poznaniu prywatna Galeria Autorska Marii i Ryszarda Kulmów oraz Studio "Domus" Andrzeja Kapeli. 54 Nazwa Poznańskiej Galerii Nowej nawiązuje do Galerii Nowej założonej przez Włodzimierza Branieckiego przy Teatrze Nowym w Poznaniu (działała w latach 1973-89), jak również do wcześniejszej nazwy ul. Paderewskiego, która nazywała się ul. Nową. 55 W jury konkursu zasiadali: prof. Irena Huml (PAN), Renata Sobczak-Jaskulska (Muzeum Sztuk Użytkowych - Oddział MNP), prof. Marek Owsian (ASP w Poznaniu), dr hab. Sławomir Fijałkowski (ASP w Łodzi), Piotr Cieciura (Wyższa Szkoła Sztuki i Projektowania w Łodzi) i Jan Suchodolski (Stowarzyszenie Twórców Form Złotniczych). 56 Wystawa powstała z inicjatywy Urzędu Marszałkowskiego we Wrocławiu i zorganizowana została przez Galerię Sztuki w Legnicy.
Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 2008 Nr2; Bazar dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.