KOLEGIATA WSZYSTKICH ŚWIĘTYCH

Kronika Miasta Poznania 2003 Nr3 ; Stara i nowa Fara

KS. JÓZEF NOWACKI

K rótko przed r. 1421 założył pleban parafii św. Marii Magdaleny nowy cmentarz na przedmieściu Gąski za murami miasta w okolicy dzisiejszego gimnazjum im. Dąbrówki, na terenie opustoszałym, jak sądził niczyjej jurysdykcji. Tymczasem okolica, jak i całe Garbary aż do mostu chwaliszewskiego należały do parafii świętomarcińskiej. Cmentarz poświęcony został przez biskupa Andrzeja Łaskarza Gosławskiego, a więc dopiero po jego powrocie z soboru w Konstancji (1418), gdzie był przyjął sakrę biskupią. O jurysdykcję parafialną na tle tego cmentarza toczyły się dłuższe spory, nawet w Kurii Rzymskiej. Uśmierzono je 19 111421 wyrokiem polubownym. Kościołowi św. Marii Magdaleny przyznano ten cmentarz, zastrzeżono jednak plebanowi św. Marcina rocznie 15 gr. SI. z akcydensu pogrzebowego, nadto połowę ofiar, składanych w kościele, gdyby go w przyszłości wybudowano l. Niebawem wystawiono na "Nowym Cmentarzu" kościół Wszystkich Świętych, a w nim założono przed I. 1432 altari ę 2 Najśw. Maryi Panny i św. Agnieszki, której patronat altarzysta i zarazem patron Tomasz przelał 1435 na kolegium wikariuszy katedralnych 3 . Założono tam również "altare peregrinorum S. Salvatoris" z altarią-kapelanią i szpitalem - hospicjum dla obcych podróżnych (przed 1427)4 oraz dom księży ubogich, emerytów, darowany przez tkacza Jana ijego żonę. Dom przeszedł na własność bace. art. Jana Alanda, który przekazał go 1460 księżom Mikołajowi z Kościana, plebanowi bydgoskiemu, i Janowi z Poznania 5 . Przebywający w hospicjum tym księża (nie świeccy) wyjęci zostali wyrokiem oficjalskim z I. 1459 spod władzy plebana świętomarcińskiego 6 . W latach 1422-1426 powstał więc na Nowym Cmentarzu na Gąskach nowy, nieparafialny kościół Wszystkich Świętych z altarią, hospicjum dla podróżnych

J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, T. II, Poznań 1964, ss. 618-620 i 653.

ks. Józef Nowacki

Ryc. 1. Elewacja boczna i fasada kościółka Wszystkich Świętych, rys. z ok. 1837 r. Ze zb. Archiwum Archidie c ezj alnego w Poznaniu.

i kapelanią Zbawiciela i niebawem dom księży emerytów. Gracjalista Piotr przyozdobił 1459 świątynię w witraże, dzieło malarza Augustyna z Piasków pod Poznaniem 7 . Ze wspomnianych wyżej dwóch altarii, pierwsza była pod wezwaniem Matki Boskiej i Wszystkich Świętych, fundacją prywatną, patronem w r. 1509 mieszczanka Łucja, a 1511 altarzysta Piotr Osiel z Kościana, który przelał swe prawa na Mikołaja Ruczla z Kościana 8 ; altarzystami byli m.in. kantor krakowski Mikołaj Spicymir 1460 9 , kanclerz gnieźnieński (późniejszy prymas) Jan Łaski 1494 10 , a 1509/10 Jakub Zebald (Zevaldi, Zebelth) 11. Druga altaria Zwiastowania

NMP i św. Jana Ewangelisty, wspomniana już 1434, była patronatu rady miejskiej Poznania l2 . W Liber beneficiorum z r. 1510 wspomniano tu ogółem pięć altarii 13 . Doszły więc po r. 1439 trzy dalsze altarie. Trzecia z rzędu tyt. Wniebowzięcia NMP, św. Jana Chrzc. i Ewang., Mateusza, Macieja, Bartłomieja, Mikołaja, Marcina, Katarzyny, Barbary, Doroty, Agnieszki, Otylii, Anny i Jadwigi, erygowana 3 VII 1478 przez biskupa Andrzeja Bnińskiego, była patronatu rodzin Kryzan, Helt i Janik l4 . Nie znane są dokumenty erekcyjne obu pozostałych altarii, czwartej z rzędu pod wezwaniem św. Trójcy i Wniebowzięcia NMP, którą na prośbę rady miejskiej jako patrona zamieniono 12 VII 1499 w beneficjum manuale i przeznaczono dla kaznodziei niemieckiego l5 , i piąta patronatu bractwa kuśni erzy l6. Altarzysta ołtarza Zbawiciela nazwany jest 1469 proboszczem (praepositus) hospicjum i zapewne też kościoła Wszystkich Świętych 17 . Oprócz wspomnianego hospicjum dla podróżnych wspomniano jeszcze od r. 1455 nowy szpital dla ubogich obok szkoły parafialnej, odbudowany 1531 r. IS W związku z oddaniem kościoła św. Stanisława, wybudowanego przez biskupa Jana Lubrańskiego dla konfraternii "księży ubogich" (emerytów)19, w r. 1571 nowemu kolegium jezuitów, przeniesiona została jego prepozytura wraz z mansjonariami i altanami oraz fundacjami bractw i hospicjów ubogich księży i scholarów i szpitala św. Gertrudy do kościoła Wszystkich Świętych 20 . W związku z tym w zamian za utracone domostwa ustąpił magistrat miejski w r. 1572 na rzecz wspomnianych bractw i księży trzy wykusze murów i inne nieruchomości

Ryc. 2. Kościół Wszystkich Świętych, rys. K. W. Kielisińskiego.

Ze zb. Biblioteki Kórnickiej.

ks. Józef Nowackiw pobliżu kościoła Wszystkich Świętych 21 . Wreszcie dla wzmożenia fundacji bractwa Księży Ubogich inkorporował mu biskup Łukasz Kościelecki 17 VI1582 kościół prepozyturalny i parafialny, niegdyś kolegiacki Św. Jakuba w Głuszynie 22 . Tym sposobem wzrosła poważnie dotacja konfraternii kapłanów, której celom zresztą służyć miała erygowana 17 XI 1529 prepozytura i mansjonarie u św. Stanisława. Inkorporację beneficjum głuszyńskiego zatwierdził 30 VI1603 biskup Wawrzyniec Goślickf 3 . Wreszcie przywilejem z 9 111604 erygował kolegiatę Wszystkich Świętych z kapitułą dwóch prałatów, proboszcza i kustosza, oraz 8 kanoników 24 . Do kolegiaty wcielił przeniesione z kościoła św. Stanisława 4 altarie, nadto konfraternię Księży Ubogich oraz 3 szpitale: św. Ducha, Księży Ubogich i scholarów, oraz dwie altarie z kaplicy św. Gertrudy i jedną ze Wschowy, z której erygowano kustodię. W tenorze dokumentu przedstawiono nieściśle rzecz tak, jakoby istniała już kolegiata św. Stanisława z prepozytura i 8 kanonikatami. Lecz w rzeczywistości były to według przywilejów fundacyjnych tylko mansjonarie, z czasem zwane kanonikatami. Kościół Wszystkich Świętych wyjęty został spod władzy proboszcza kolegiaty św. Marii Magdaleny. Nie potrącono w dokumencie zupełnie o kościół i beneficjum głuszyńskie. Nie określono bliżej praw i obowiązków nowego kolegium prałatów i kanoników oraz altarzystów, poprzestając widocznie na stanie prawnym, jaki obowiązywał poprzednio w kościele św. Stanisława. Z pierwszej swej fundacji z r. 1529 miało kolegium głównie obowiązki oficjum mansjonarskiego ku czci Najśw. Maryi Panny25. Głównym podmiotem i zarazem celem wszystkich dotyczących fundacji kościoła św. Stanisława była konfraternia Księży Ubogich, czyli emerytów. Całość fundacji nowej kolegiaty Wszystkich Świętych wraz z inkorporacją kościoła i probostwa głuszyńskiego miała cele wybitnie charytatywne. W r. 1614 utworzono prebendę kaznodziei niemieckieg0 26 . Nie zachowała się niestety żadna wizytacja kościoła Wszystkich Świętych z pierwszej połowy XVII wieku. Podczas najazdu szwedzkiego 1655 r. kościół ten został doszczętnie zburzony. Dopiero w początkach XVIII wieku wybudowano w miejscu jego kaplicę kosztem mieszczanki Barbary Kiellerowej, a staraniem jezuity Krosnowskiego. Lecz kapituła i altarzyści oraz konfraternia kapłanów, znalazłszy się bez własnego przybytku, przeniesieni zostali do kolegiaty św. Marii Magdal eny 27. Konfraternia kapłanów-emerytów utrzymała jednak w swych rękach różne przysługujące jej fundacje 28 . Kolegiata Wszystkich Świętych przestała istnieć. Inkorporację probostwa głuszyńskiego do prepozytury św. Marii Magdaleny uzyskał od biskupa Krzysztofa Szembeka, jakkolwiek bez indultu papieskiego, w r. 1720 proboszcz kolegiacki Wojciech Waśniewicz, kanonik gnieźnieński i poznański, lecz z obowiązkiem pewnych świadczeń na rzecz wspomnianej konfraternii 29 .

(...) Obok tego kościoła [Wszystkich Świętych] na gruncie nowego cmentarza stanęły w połowie XV wieku dwie instytucje: a) Hospicjum Księży (Domus presbyterorum et clericorum). Dom ten wraz z altarią u Wszystkich Świętych założył szereg lat przed 1449 tkacz Jan z żoną Eufemią i przelał własność jego na plebana w Panience Macieja, po którego zgonie przejąć go miał bakałarz Jan Alandi, a po nim ich syn Mikołaj, jeżeliby został kapłanem. W I. 1460 był jedynym pozostałym przy życiu jego właścicielem Jan Alandi, wikariusz katedralny, i przelał, jak już zmarły pleban Maciej, prawa własności na księży Mikołaja z Kościana, plebana bydgoskiego, i Jana z Poznania. Dom służył jako przytułek dla księży, pozostających widocznie bez posady.

W I. 1455 mieszkało tam 9 księży. Po przewlekłym procesie zawyrokował 1459 oficjał wyjęcie ich (nie świeckich mieszkańców) spod władzy plebana Św. Marcina, od obowiązku uczestnictwa w procesjach parafialnych i składania świętopietrza. W źródłach brak nam dalszych wiadomości o tej instytucji. Może włączona została do konfraternii ubogich księży przy kościele św. Gertrudy, która miała 1517 patronat altarii w kościele Bożego Ciała w Kościanie 30 .

b) Szpital Zbawiciela. Pierwszą o nim i jego altarii Najśw. Zbawiciela w kościele Wszystkich Świętych wiadomość spostrzegliśmy pod I. 1467 i 1468: Capellania peregrinorum ante Posnanian - Hospitale novum peregrinorum - Hospitale et altare peregrinorum S. Salvatoris in N ovo Coemeterio. Szpital służyć więc miał opiece nad obcymi przybyszami, był hospicjum, 1467 pod władzą altarzysty Macieja. Fundator i erekcja szpitala i altarii nie są nam znani. Altarzysta Maciej dochodził 1468 na spadkobiercach zm. plebana kórnickiego Macieja z Buku dwóch grzywien czynszu, nabytego dla hospicjum w r. 1427, nadto reszty należności za sprzedany łan roli przed 10 laty po zgonie Jana, ojca Kasprowego (fundatora?) oraz o jego legat, mianowicie 16 kóp dachówek na budowę szpitala, a 1469 czynszu z domu Łukaszowej na Winiarach, który pobierali jego poprzednicy Maciej pleban kórnicki i inni. Początki tej fundacji sięgają więc I. 1427. Nie zauważyliśmy dalszych dotyczących materiałów. Przypuszczalnie fundacja upadła niebawem, straciwszy swe fundusze 31 .

PRZYPISY:

1 AC 1421 k. 37v.

2 AC 1432 k. 118.

3 AC 1435 k. 211v.

4 AC 1468 k. 50 (tu wzmianki o dotacji z r. 1427) 83; AE II 202 (1467 - altaria i kapelania, "peregrinorum"). 5 AC 1445 k. 80,1451 k. 82v, 1460 k. 90.

6 AC 1459 k. 67.

7 AC 1459 k. 65v 70.

s AC 1509 k. 71; 1511 k. 71v 73. 9 AC 1460 k. 107v.

10 AC 1494 k. 10Ov.

11 AC 1509 k. 71; Liber benef 217.

12 AC 1457 k. 114v (tu wzmianki o dokumentach dotacyjnych z lat 1434, 1439, 1442 i 1453), AC 1500/05VG k. 83,1516 k 160; AE VI 24. 13 Str. 217.

14 AC 1548 k. 278vnn (tu wzmianka o przywileju erekcyjnym i obiaty dokumentów z r. 1506, 1536 i 1545); AC 1484 k 118v, 1512 k 219v, 1520 k 22v, 1528 k. 107v 122; AE VI 126v.

ks. Józef Nowacki

15 AC 1500j05VG k. 9v.

16 AC 1481 k. 43; AE III 21 v (1481), V 125 (1514).

17 AC 1469 k. 16v 17v 28.

18 AC 1455 k. 12,1456 k. 2v 88,1468 k. 198,1531 k. 46n. - Zapewne jest to kaplica i szpital św. Walentego, przy którym przed 1570 fundowano prepozyturę (por. AC 1570 k. 28v: fundacja mszy św. ku czci Pięciu Ran Chrystusa Pana - AC 1592 k. 250, AC 1595 k. 358v). 19 Por. w rozdz.: Prepozytury.

20 AE XVI 244v.

21 AE XII 177-183.

22 AE XIV 44.

23 AV 30 s. 1026.

24 AE XVI 244v-249.

25 Por. niżej w rozdz.: Prepozytury.

26 AE XXIII 54.

27 AV 30 s. 989.

28 Ibid. - Niesłusznie kwestionowano tu prawo konfratemii do owych fundacji.

29 Ibid. 990. - Por. pod kolegiatą św. Marii Magdaleny.

30 AC 1449 k. 100v, 1451 182v, 1455 39v, 145967,1460 10,1517 237v.

31 AE II 201v; AC 1467 k. 198, 1468 50 83 99 198, 1469 3 8 16v 17v 28 ("proboszcz" u św. Zbawiciela Maciej).