ZABUDOWA WEWNĘTRZNA RYNKU POZNAŃSKIEGO W WIEKU XVI

Kronika Miasta Poznania 2003 Nr2 ; W cieniu wieży ratuszowej

WITOLD MAISEL

W XIX wieku najwybitniejszymi i najbardziej zasłużonymi dla poznania dziejów naszego miasta byli Józef Łukaszewicz i archiwista Adolf W arschauer, w XX wieku - archiwista Marian Mika i Witold Maisel. W roku jubileuszu miasta nie może w "Kronice Miasta Poznania" zabraknąć chociażby wzmianki o dorobku prof. Maisla. Witold Maisel (1914-1993) zawodowym naukowcem stał się bardzo późno. Gdy w 1957 roku został aspirantem przy katedrze historii państwa i prawa polskiego Uniwersytetu Poznańskiego, miał 43 lata i 25 lat urzędniczej pracy w poznańskim magistracie i innych urzędach za sobą. Ten biurokrata opublikował już wówczas kilkanaście artykułów i dorobił się opinii tęgiego znawcy poznańskich archiwaliów. Dwa lata później doktoryzował się na podstawie pracy Sądownictwo miasta Poznania do schyłku XVI wieku, wydanej drukiem w 1961 roku, i błyskawicznie habilitował w 1963 roku rozprawą Poznańskie prawo karne do końca XVI wieku. Dalsze naukowe awanse były tylko kwestią czasu. Docent, a od 1970 roku prof. Maisel pracował jednak gorączkowo, by udostępnić innym poznane źródła do dziejów Poznania i Wielkopolski. W prestiżowej serii Starodawnego prawa polskiego pomniki opublikował najpierw Ortyle sądów wyższych miast wielkopolskich (1959), później Poznańską księgę prawa magdeburskiego i miśnieńskiego (1964), a następnie trzy tomy Wilkierzy poznańskich (1966-69) z umieszczonym w aneksie kapitalnym wykazem statutów bractw kupieckich i cechów rzemieślniczych. Jego artykułów o Poznaniu nie sposób wyliczyć, wspomnijmy tylko o wykazie władz miasta z XVI wieku, o naj starszym czternastowiecznym kopiariuszu dokumentów miasta czy o próbie uchwycenia daty dziennej przywileju lokacyjnego Poznania. Profesor nie chciał być jednak zakwalifikowany wyłącznie jako znawca Poznania i Wielkopolski. W 1982 roku, tuż przed emeryturą, opublikował Archeologię prawną Polski, ajako emeryt wydał w 1989 Archeologię prawną Europy, otwierając zupełnie nowe perspektywy przed historykami prawa. Od historii Poznania jednak nie uciekł - na jubileusz 740-lecia miasta przygotował wydanie Przywilejów miasta Poznania XIII-XVIII wieku. Tej książki już nie zobaczył. Nie zobaczył też dedykowanego mu tomu "Kroniki Miasta Poznania" o przestępczości.

Prezentowany artykuł pochodzi jeszcze z "urzędniczego" okresu życia Profesora, wówczas pracownika umysłowego Zjednoczenia Budownictwa nr l. Opublikowany został w tomie "Przeglądu Zachodniego", którym w 1953 roku uczeni z kręgu Instytutu Za

chodniego czcili jubileusz 700-lecia miasta. "Kronika Miasta Poznania" była wówczas zawieszona, a naprędce zorganizowany jubileusz obchodzono w ramach "Roku Odrodzenia". Źródłowe opracowanie prof Maisla mimo upływu lat nic nie straciło na wartości. Redakcja uzupełniła tylko aktualne sygnatury akt i uporządkowała przypisy. [Red.]

R ynek poznański do ostatnich czasów zachował tak liczne ślady dawnej swojej zabudowy wewnętrznej, jak żaden inny rynek w Polsce. Wymienić tu należy w pierwszym rzędzie ratusz, dalej domki budnicze wyposażone we wsparty na kolumienkach podcień, fundamenty sukiennic oraz fragmenty ich przyziemia ze sklepieniami i jedną kolumną podcienia, dalej fundamenty arsenału z partią nakrytego sklepieniem przyziemia, jatki rzeźnickie, odwach, wreszcie rozebrany w r. 1890, ale znany z fotografii budynek wagi miejskiej. Te, tak liczne i tak w pewnym sensie kompletne ślady zabudowy wewnętrznej spowodowały władze konserwatorskie do powzięcia decyzji, by przywrócić

Ryc. 1. Rynek, widok od północy, ok. 1618 r.. fragment widoku Poznania z dzieła Brauna i Hogenberga. Ze zb. Muzeum Narodowego w Poznaniu (dalej: MNP).

Witold Maisei

Ryc. 2. Rynek, widok od południa, ok. 1704 r., fragment ryciny z dzieła Stragona albo stołeczne miasto Poznań. Ze zb. Biblioteki Kórnickiej (dalej: BK)wewnętrznej partii rynku poznańskiego jej dawny wygląd. Śmiała ta, a zarazem niezwykle cenna decyzja nakłada na nas obowiązek dokładnego zbadania nie tylko ruin wymienionych obiektów, lecz także wszelkich dostępnych przekazów źródłowych, ikonograficznych i kartograficznych. Praca niniejsza oparta jest na badaniach źródeł archiwalnych miasta Poznania zgromadzonych w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Poznaniu. Źródła te zawierają dość znaczną ilość przekazów rozrzuconych po rachunkach i księgach miejskich. O istnieniu zabudowy wewnętrznej rynku poznańskiego w przeszłości świadczą, po pierwsze, dane natury etymologicznej. Źródła poznańskie z XVI wieku używają na określenie rynku klasycznego terminu "forum", a najczęściej "circulus"l, któremu w tekstach niemieckich odpowiada termin "Ring", "Stadtring"2. Zarówno "circulus" jak i "Ring" wskazują na plac otaczający jakiś obiekt lub zespół obiektów. Tę wewnętrzną partię rynku określają źródła łacińskim terminem "teatrum"3. W tekstach polskich używa się nazwy" tret"4.

Usytuowanie całego szeregu obiektów użyteczności publicznej w środkowej partii placu spowodowało, że rynek poznański nie stanowi jednego wnętrza urbanistycznego, lecz składa się on z czterech takich wnętrz. W każdym z nich skupiał się handel artykułami jednej branży lub pokrewnych grup towarów i każdy z nich otrzymał nazwę od tych towarów, przy czym na określenie poszczególnych partii rynku źródła używają terminu" targ", "forum", "Markt" . I tak po stronie północnej rynku, pomiędzy ratuszem a wagą, znajdował się rynek solny, forum salis, Salzmarke. Odbywała się tu sprzedaż hurtowa soli (na sprzedaż detaliczną mieli przywilej budni cy 6). Sól sprzedawano na rynku solnym z wozów. Wynika to z postanowienia statutu porządkowego z roku 1462 7 , które zakazuje pozostawiania wozów na rynku solnym po zakończeniu targu, pod karąjednego fertona. Po stronie wschodniej, przed domkami budniczymi, znajdował się rynek śledziowy, forum alecinum, forum allecum 8 . Zdaje się, że tutaj też, przy studni ratuszowej, sprzedawali rybacy świeże ryby (ryby solone i wędzone sprzedawali budni cy 9) i że to miejsce określano jako rynek rybny, forum piscium. Ze wzglę

Ryc. 3. Rynek, fragment planu miasta 1. Rzepeckiego z 1728 r.

Witold Maiseidu na sprzedaż ryb i śledzi przed frontem bud śledziowych przebiegał rynsztok dość znacznej szerokości, gdyż przerzucony był nad nim mostek dla pieszych 10 . Nie udało się ustalić, czy zachodnia i południowa strona rynku miały odrębne nazwy. W każdym razie po stronie zachodniej odbywała się sprzedaż czapek i powrozów. Może też tutaj znajdowała się wzmiankowana w statucie cechu krawców z r. 1553 tandeta 11. Rynkijednobranżowe wytworzyły się także na terenie teatrum. Tak np. uliczka pomiędzy południową stroną ratusza a ścianami szczytowymi domków budniczych, kamienicy cechu szewskiego i sukiennic zwała się rynkiem różanym, forum rosaceum 12 . W w. XVII i XVIII nazywa się ona wieńczarskim targiem 13 , forum sertaceum 14 . Dzisiaj nosi nazwę ulicy Wiankowej. Sprzedawano tu kwiaty i wieńce do r. 1939. Ta sama uliczka, we wschodniej swojej części, zamkniętej od północy ścianami wagi i postrzygalni, a od południa szczytowymi ścianami smatruzu ijatek rzeźnickich, nazywała się garncarskim targiem 15, forum figulneum 16, forum ollarium 17. Powierzchnia rynku była wybrukowana. Rachunki miejskie, zachowane od r. 1493, wykazują co tydzień wypłaty brukarzom 18. Rynek był stale oczyszczany. Utrzymywanie czystości należało do obowiązków kata. Kilka razy do roku powtarzają się w rachunkach miejskich wydatki zatytułowane "Tortori a mundacione civitatis 19 , albo" Tortori a mundacione circuli"20. Kat wykonywał te obowiązki przy pomocy swojej czeladzi, a także chłopów ze wsi miejskich, którzy otrzymali przywilej na wywożenie błota (lutum) z rynku. Chłopi używali zapewne tego błota jako nawozu, a za korzystanie z przywileju uiszczali na rzecz miasta opł atę 21. Wodę sprowadzano na rynek drewnianymi rurami wodociągowymi prowadzonymi pod ziemią. Wodociągi te dostarczały wody do studni rynkowych. Przy studniach umieszczano kadzie, czy koryta, długie na dwa łokcie, które służyły do przechowywania ryb. Po łacinie zwały się one "linter". Oprócz wielkiej kadzi publicznej, przeznaczonej zapewne do użytku przekupniów, ustawiano też od polowy XVI w., na podstawie przywilejów nadanych przez radę miejską, także koryta dla prywatnego użytku osób szczególnie zasłużonych 22 . W r. 1582 zastrzeżono osiem koryt przy studni ratuszowej dla użytku rajców 23 . Oprócz studni, znajdującej się przed ratuszem, akta miejskie z XVI w. wymieniają również studnie w pozostałych trzech rogach rynku 24 . Studnie ozdobione były posążkami zwierząt. Rachunki miejskie wymieniają posążki lwa oraz jelenia. Posążki te były polichromowane 25 . Oprócz studni publicznych były też na rynku dwie studnie prywatne. W r. 1554 otrzymał Jan Grodzicki prawo wybudowania do swego użytku studni przed domem. Studnia ta miała być też ozdobiona posążkiem 26 . Być może, że znana nam studnia z posążkiem bamberki stanowi dalekie echo tamtej studni. Studnia bowiem z bamberką, przed przeniesieniem pod ścianę ratusza, znajdowała się naprzeciw kamienicy Grodzickich (narożnik Rynku i ul. Woźnej). W r. 1570 otrzymał również Jan Taut prawo wybudowania studni przed swą kamienicą na rynku (dziś nr 83)27. Niezbędny, przy dużym zmasowaniu ludzi, ustęp publiczny znajdował SIę nie na samym rynku, lecz w jego pobliżu, mianowicie przy ul. Woźnej28.

Dla wykonywania publicznej kary chłosty wybudowano w r. 1535 kamienny pręgierz u wylotu różanego targu. Nie udało się stwierdzić, czy przedtem istniał pręgierz w bardziej prymitywnej postaci, np. drewnianego słupa. Niektórzyautorzy niemieccy domyślają się w posążku rycerza, wieńczącym kolumnę pręgierza, figury Rolanda, tj. figury dzierżącej znak targowy, którym w tym wypadku byłby miecz. Hipoteza tajest bezpodstawna, ponieważ napis wykuty na przedniej i tylnej krawędzi cokołu posążka - executor iusticie, wskazuje na to, że posążek przedstawia kata, a poza tym nie wiadomo, czy pierwotnie posążek trzymał w ręce miecz, czy też topór lub rózgę, jak to jest we Wrocławiu i w Sibinie (Hermannstadt) w Siedmiogrodzie 29 . Topór zaś i rózga nie należały do znaków targowych. Przy ewentualnej próbie wykrycia znaku targowego w Poznaniu trzeba by sięgnąć do dwuznacznych wzmianek z r. 1428 30 i 1452 31 . Wymieniony w nich krzyż oznaczać może skrzyżowanie ulic (na terenie wewnętrznej części rynku) bądź też krzyż (targowy). Krzyż ten mógł stać w miejscu, gdzie dziś figura Św. Jana N epomucena. Było to miejsce u wyjazdu na rynek od strony bramy Wrocławskiej, przez którą przybywała do miasta największa ilość przyjezdnych, a więc miejsce naj odpowiedniejsze na ustawienie znaku targowego, informującego o posiadaniu przez miasto przywileju na odbywanie targów i jarmarków. Znane były w Poznaniu inne znaki targowe, takie, jak wiecheć słomiany i znak zwany banera, prawdopodobnie chorągiew. W myśl postanowień wilkierza porządkowego nie wolno było przekupniom kupować towarów przed zdjęciem

Ryc. 4. Rynek wrocławski, widok z narożnika południowo-zachodniego, rycina wg rys. F. B. Wernera, [w:] o. Czerner, Wrocław na dawnej rycinie, Wrocław 1989

Witold Maisei

Ryc. 5. Sukiennice we Wrocławiu, rekonstrukcja wg Steina, [w:] Dzieje Wrocławia do roku 1807, Warszawa 1958

Ryc. 6. Sukiennice, kościół Mariacki i dom "Komisje" w Krakowie w XIX w.

[w:] Krakówjego dzieje i sztuka, Warszawa 1965

Ryc. 7. Plan sytuac ny odwachu i przyległych zabudowań w 1879 r., łYs. geometra Kable. Ze zb. MKZ.

c*'i h"idfi<Jll '».ola 11

._Ąjtu"y. j"T"gwłir.1 . l/ij M»lll» 1>1-«>* l IV

"l,l.",-M

P25

wiechcia 32 . Według dekretu rady miejskiej z 1570 r. nie wolno było budnikom zakupywać smoły przed zdjęciem banery33. Według programu zabudowy wewnętrznej partii rynku zawartego w przywileju Przemyśla II z 1280 r. 34, miały się tam znajdować następujące obiekty handl owe: hala targowa, jatki rzeźnickie, jatki chlebowe, budy kramarzy, szewców i kuśnierzy, może także winiarnie lub składnice win. Hala targowa była przeznaczona dla kupców. Przywilej lokacyjny z r. 1253 stwierdza to wyraźnie w słowach "in domo quam in ipsa civitate pro mercatoribus aedificabimus" . Jest to ten sam obiekt, który przywilej Przemyśla II określa nazwą "kameraus". Obydwa przywileje rezerwują w nim dwa kramy dla wójta. Program ten w ciągu trzech wieków nie tylko zrealizowano, ale także rozszerzono. W wyniku tego procesu budynki zajmujące środkową część rynku były w XVI w. rozmieszczone następująco: w północnej części teatrum znajdowały się, idąc od wschodu, gmach ratusza, budynek wagi i dalej postrzygalni. Rozciągającą się na południe od tych obiektów pozostałą część teatrum zajmowały, znowu zaczynając od strony wschodniej, budy śledziowe (domki budnicze), jatki szewskie, sukiennice, smatruz, jatki rzeźnickie. Obiekty te usytuowane były wszystkie na osiach północ-południe, równolegle względem siebie. Między postrzygalnią i jatkami rzeźnickimi znajdowały się jatki chlebowe. Skupienie gmachów użyteczności publicznej wszelkiego rodzaju (siedziba władz, magazyny żywności, broni, towarów) na centralnie położonym rynku spowodowane było nie tylko względem na wygodę mieszkańców miasta i wygodę przyjezdnych,

Witold Maiseilecz co najmniej w tym samym stopniu wywołane było chęcią usunięcia tych obiektów z pola obstrzału nieprzyjacielskiego w czasie ew. oblężenia. Przy zasięgu trzynastowiecznej broni odsunięcie tych obiektów od murów obronnych na centralny plac miasta było zabezpieczeniem zupełnie wystarczającym. Komunikacja wewnątrz teatrum odbywała się po długich osiach tych obiektów, bądź w ich wnętrzu, bądź też w uliczkach między nimi. W kierunku wschód-zachód komunikacja odbywała się po osi targu różanego i garncarskiego, a ponadto przejściem prowadzącym w poprzek hal, jatek i bud. Przejście to zaczynało się w jatkach rzeźnickich, a kończyło między ósmym i dziewiątym domkiem budniczym. U wylotu jego na rynek śledziowy znajdował się wspomniany już mostek nad rynsztokiem. Przejście to określają źródła bądź to jako uliczk ę 35, bądź jako ścieżkę. To drugie określenie jest bodajże właściwsze, gdyż przejście to miało (w r. 1728) zaledwie jeden krok szerokości 36 .

Ratusz Zarówno ze względu na swe znaczenie w życiu miasta, jak i ze względu na efektowną szatę architektoniczną i dużą kubaturę, przodujące stanowisko wśród budowli rynkowych zajmował ratusz (praetorium). Był on siedzibą władz miejskich: rady miejskiej z burmistrzem, ławy z wójtem, kolegium starszych cechowych. W piwnicach ratusza mieściło się więzienie karne 37 , a w części nowszej piwnic, wybudowanej przez J. B. Quadro, znajdował się od r. 1629 wyszynk piwa 38 . W ratuszu mieścił się skarbiec miejski, zbrojownia, biblioteka i archiwum. W wieży ratuszowej było drugie więzienie, służące jako środek przymusu w stosunku do opornych dłużników 39 . Jest rzeczą charakterystyczną, że jeszcze w końcu XIV w. sąd królewski i zebrania rady państwowej odbywały się nie w zamku, lecz w ratuszu 40 . W r. 1536 wybuchł w mieście wielki pożar, który m.in. strawił wieżę ratuszową. Odbudowa jej nastąpiła w l.1540 i 1541, a roboty wykończeniowe w r. 1542. Zużyto przy tym 63.000 cegieł, co daje pogląd na rozmiary robót. Dach wieży pokryto miedzią. Roboty blacharsko-dekarskie wykonywał Sebastian z Wrocławia, którego miasto zdołało nakłonić do pozostania w Poznaniu przez oddanie mu młyna na Jeżycach. Na szczycie wieży wybudowano kamienną sterczynę (pinaculum) ozdobioną pozłacanymi kulami (globos). Ściany wieży ozdobiono polichromią, której autorem był malarz Jakub. Nazwisko murarza nie jest znane. Rachunki określają go tylko nazwą zawodową "murator" , bez dodania imienia lub nazwiska. Konstrukcję drewnianą wieży wykonywał cieśla Jan 41 , zapewne ten sam, którego rada miejska wysłała w r. 1539 na Dolny Śląsk do Oleśnicy dla obejrzenia tamtejszej wi eży 42. Odbudowana wieża przyczyniała jednak ojcom miasta wiele kłopotu. W związku z tym w r. 1550 sprowadzono Wawrzyńca Giinthera, architekta miejskiego z Wrocławia, w charakterze rzeczoznawcy. Kłopoty i zabiegi rajców poznańskich skończyły się z chwilą zawarcia kontraktu z Janem Baptystą Quadro, który rozbudował w l. 1550 do 1552 ratusz w kierunku zachodnim, podpierając w ten prosty sposób zagrożoną wieżę. W latach 1552-1560 dokonał Quadro stylowego ujednolicenia obydwu części ratusza, nadając całości szatę renesansową.

Ratusz ozdobiono wtedy polichromią. Na ścianach izby radzieckiej wymalowano różne sentencje 43 . W r. 1588 odbywają się znowu większe roboty malarskie we wnętrzu ratusza 44 . Polichromię zewnętrzną odrestaurowano w r. 1616 45 . Sklepienia sal wsparte były na sześciu kolumnach 46 . Wybudowano też ukryte schodki 47 . Dach pokryto dachówką przerabianą czy też zdobioną ołowiem 48 . W r. 1588 sensację wywołała naprawa postrzelanej z rusznic kuli na szczycie wieży ratuszowej, dokonana przez Bawarczyka Stefana Alexiusa, który dotarł do niej nie z rusztowania, lecz po przystawionej drabinie 49 .

Waga Rozebrany przez zaborców w r. 1890 znany z licznych zdjęć fotograficznych budynek wagi wzniesiono według J. Łukaszewicza (Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania, t. II, s. 78) w r. 1470, według Fr. Schwartza ewentualnie w l. 1442-1453 5 °. Jak się zdaje, początków jego szukać należy znacznie wcześniej, a mianowicie w połowie XIII wieku. Pierwotny budynek wagi wybudowano w związku z lokacją miasta na prawie magdeburskim. Służył on wtedy, do czasu ukończenia budowy ratusza, jako siedziba władz miejskich. Wskazuje na to fakt, że jeszcze w XVIII w. nazywano wagę starym ratuszem 51 . Źródła poznańskie określają budynek wagi nazwą waga, później giełda. W tekstach łacińskich występują nazwy: libra, libripendium, statera 52 , pondera 53 , trutina 54 , ponderatorium 55 . Po niemiecku: Wage, Gilde. Zasadniczym celem, dla którego wzniesiono budynek, było uzyskanie pomieszczenia dla wielkiej wagi. Ważono na niej towary w dużych ilościach. Waga mieściła się w kondygnacji parterowej budynku. Towary wnosili do wagi i umieszczali na szalach potrażnicy, czyli tragarze miejscy, a ważenie odbywało się pod nadzorem "pana ważnika"56, który miał też w wadze mieszkanie. W sali na pierwszym piętrze odbywały się co niedziela ćwiczenia szkoły szermierczej dla młodzieży rzemieślniczej57. W czasie wielkich powodzi, w l.155l i 1585, tutaj odbywały się nabożeństwa przeniesione z f ary 58. Być może, że w wadze mieściła się też siedziba cechu kupieckiego 59 . Budynek wagi wyposażony był w piaskowcowy portal 60 i takież obramowania okienne. Fr. Schwartz datuje je na w. XVI 61 . Cztery największe, z sali pierwszego piętra, miały rozmiary 4x2 metry, a ponad nimi wmurowane były, po stronie zewnętrznej muru, belki piaskowcowe dwa metry długie i 0,23 m wysokie, zaopatrzone w łacińskie napisy: Qui virtutem habet ys nullius rei ad vivendum indige(t).

Oportet bona civitate de virtute esse solicita.

Frustra sunt foris arma nisi consil(ium) sit dom(i).

Felix civitas que tempore pacis cigitat bell(um).

Przy południowej ścianie tejże sali wbudowany był piaskowcowy kominek, który dziś znajduje się w ratuszu poznańskim, w sali na pierwszym piętrze. Fragmenty pozostałej kamieniarki umieszczono w r. 1890 w ówczesnym muzeum prowincjonalnym w Poznaniu. W latach 1533-1534 nastąpiła dość znaczna przebudowa wagi 62 . W r. 1561 dokonał Quadro rozbudowy wagi przez dobudowanie lokali handlowych dokoła

Witold Maiseibudynku, "testudinum circa libram"63. Określenie "testudo" oznacza zarówno sklepienia, jak i lokal handlowy. Do odszukania właściwego znaczenia tego terminu dla niniejszego wypadku pomocny będzie zwrot "testudines seu insitas" użyty w r. 1535 w jednej z ksiąg rady miejskiej64. Bardzo znaczne ilości materiałów budowlanych, a mianowicie 6l.000 cegieł, 6.000 cegieł sklepiennych, 8 pieców wapna i 500 płytek posadzkowych 65 , a zwłaszcza wydatki na kopanie fundamentów 66 , pozwalają stwierdzić, że Quadro nie ograniczył się do przebudowania kondygnacji parterowej wagi, lecz rozbudował budynek dla uzyskania pomieszczeń na lokale handlowe, których do tego czasu w wadze nie było. Nie jest też wykluczone, że nadbudował drugą kondygnację lub dobudował skrzydło gmachu. Udział Quadry w tych robotach jest całkowicie pewny, ponieważ wśród notatek o wypłaceniu wynagrodzenia murarzom zatrudnionym na tej budowie znajdują się również zapiski o wypłatach wynagrodzenia kwartalnego na rzecz Quad ry 67. W dziesięć lat później przeprowadza Quadro remont wagi 68 . W r. 1571 budynek otynkowan0 69 . Kilkanaście lat wcześniej nadano jasną szatę zewnętrzną gmachowi ratusza. Tak renesans rozjaśniał ponure ceglane oblicze naszych miast gotyckich.

Postrzygalnia Zwana także postrzygalnicą, po łacinie pannitonsorium, tonsorium, rassoria, tonstrina 70 , officina pannitonsure 71, po niemiecku - Schergaden, Tuchschererwerkstatt, Tuchschererei. Jedyny obiekt przemysłowy wśród licznych obiektów handlowych tworzących zabudowę wewnętrzną rynku. Tutaj dokonywano postrzygania sukna, które stanowiło najważniejszy i najbardziej dochodowy przedmiot handlu i przemysłu poznańskiego. W XVI w. znajdowała się postrzygalnia w północno-zachodniej partii teatrum: na zachód od wagi i na północ od jatek rzeźnickich. Zdaje się, że była wysunięta na zachód od linii jatek 72 . Postrzygalnia nie była obiektem dużym. Oprócz ubikacji przemysłowych, zajmujących przyziemie, wyposażona była w mieszkanie dla postrzygacza i w piwni cę 73. W r. 1536 pastwą płomieni padła również postrzygalnia, "domus pannitonsorii"74. Do czasu wybudowania nowego gmachu użytkowano na ten cel jakiś inny budynek. Jeszcze w r. 1561 wydaje miasto 22 grzywny i 22 grosze na remont tego domu, "ab instauratione domus quam pannitonsorium habitat"75. W dwa lata później wybudowano nową lub odbudowano starą postrzygałnię. Robotami kierował Quadro 76. Rachunki z 1563 r. zawierają następujące pozycje dotyczące budowy postrzygalni: 5.000 cegieł i dwa piece wapna 77 , 22.000 cegieł i piec cementu (łącznie dla postrzygalni i smatruzu) 78, robocizna dla murarzy i dniówk arzy 79 oraz 600 płytek posadzkowych (łącznie dla postrzygalni i smatruzu)80. Tak mała ilość cegły pozwala się domyślać, że raczej odbudowano wypalony budynek.

Budy śledziowe (domki budnicze) Budnikami zwali się przekupnie handlujący, zgodnie z przywilejem, śledziami, a także solą (sprzedaż detaliczna), rybami solonymi i wędzonymi, powrozami i innymi wyrobami z łyka, smolnicami (vasa picis), łagwiami drewnianymi (la

Ryc. 8. Domki budnicze i uliczka Kurza Noga (w XIX w. Kurzegasse) w 1947 r Ze zb. MKZ.

gena lignea), pochodniami (pinum), smołą twardą, szybami (vitra), świecami (lumina), płótnem surowym, niebielonym. Poza tym w r. 1561 przyznano im prawo posiadania zatwierdzonych przez władze miejskie miar, którymi wyłącznie wolno było się posługiwać przekupniom rynkowym. Budnicy byli zrzeszeni w cechu budników (Bractwo budnicze, Praternitas Allecariorum). Towary sprzedawali z bud stojących na rynku, i stąd ich nazwa. Budy śledziowe skupione były na wschodniej stronie teatrum. Stały one w jednym rzędzie, zwrócone frontem na wschód. Jak i całe teatrum, były własnością miasta. W r. 1418 oddało miasto 17 bud śledziowych na własność użytkującym je budnikom, rezerwując sobie pobieranie rocznego czynszu 81 . Budy były drewniane bądź murowane. Sprzedaż odbywała się przez okno, jak się zdaje, umieszczone w drzwiach. Budy śledziowe określano różnymi nazwami: buda, buda śledziowa, taberna 82, stallum 83, instita, penestica 84. Na początku XVI w. kilku budników zaopatrzyło swoje budy w murowane ganki, wsparte na kolumnach. Rada miejska podchwyciła tę myśl i dążąc do upiększenia miasta, a zarazem do zwiększenia bezpieczeństwa pożarowego, wydała w r. 1534 starszym cechu budników generalne pozwolenie dla wszystkich budników na wymurowanie wspartego na kolumnach ganku, który wtedy tak właśnie nazywano, a dziś określamy nazwą podcień. Ojcowie miasta zastrzegli przy tym, że nowo wznoszone kolumny ganku nie mogą się wysuwać poza linię regulacyjną, utworzoną przez istniejące już kolumny. Budnikom korzystającym

Witold Maisei

Ryc. 9. Domki budnicze, fragment konsoli z maszkaronem, ok. 1560 r., fot. K. Jabłoński. Ze zb. MKZ.

Ryc. 10. Kolumna z domków budniczych z gmerkiem z ok. 1534 r., fot. K. Kucharska. Ze zb. MKZz tego przywileju przyznano ulgi podatkowe 85 . Chyba nadmiernej ostrożności należy przypisać fakt, że w roku następnym właściciel skrajnej budy od strony południowej, Jan Reszka Wieleżyński, uzyskał jeszcze osobne pozwolenie na budowę kol umny 86. Kolumienka ta dotrwała do naszych czasów. Głowica jej, rozłupana w r. 1945 przez walące się mury wyższych kondygnacji, ozdobiona była tarczą herbową oraz posiadała wyciosaną gotyckimi cyframi datę 1535 87 . O tym, że i inni budnicy skorzystali z przywileju, świadczy fakt odnalezienia przez prof. Zb. Zielińskiego w gruzach domków budniczych jedenastu kolumienek. Autorowi wiadomo ponadto z wypowiedzi starszych budowniczych poznańskich, że przy okazji robót budowlanych, wykonywanych w domkach jeszcze przed pierwszą wojną światową, usunięto z nich kilka kolumienek. Jedna para kolumienek znajduje się do tej pory w stanie niezmienionym od XVI w. w domku najbliższym gmachowi ratusza. W XVII w. spotykamy nazwę "poddaszek" na określenie podcienia w domkach budniczych 88 . Budnicy nie poprzestawali na budowie podcienia, lecz poszli dalej i nad parterową częścią handlową wybudowali wyższe kondygnacje, przeznaczone na cele mieszkaniowe. Już w r. 1466 zapisano w księdze rady miejskiej zwrot "de domo sive buda sua"89. W r. 1552 Jan Kamiński

IHBB

Ryc. 11. Bramka zamykająca od południa uliczkę między domkami budników i sukiennicami, fot. z czelWca 1956 r. Ze zb. MKZuzyskuje przywilej na połączenie gankiem (ponad jatkami szewskimi?) swojej budy z będącą jego własnością sukiennicą - na okres życia swego i swej żony90. W r. 1617, w związku z protestem cechu szewskiego, rada miejska potwierdza mieszkańcom bud śledziowych prawo posiadania okien od strony zachodniej91. Kontrakt sprzedaży budy z r. 1631 wymienia wyraźnie partię dolną i kondygnacje górne 92 . Takie obiekty, składające się z właściwej budy handlowej na parterze i z części mieszkalnej na wyższych kondygnacjach, nazywano tradycyjnie budamC 3 . Dziś nazywamy je domkami budniczymi.

Domki te, chociaż niewielkie kubaturowo, wcale nie były prymitywne pod względem wyposażenia i detali architektonicznych. Świadczy o tym nie tylko efektowny podcień kolumnowy. Świadczą o tym piaskowcowe, profilowane obramowania okienne; świadczą o tym piaskowcowe wsporniki tkwiące w murach grodziżarowych, wnęki i arkadki w ścianach, wnęki okienne, których dolna kra

Witold Maiseiwędź stanowiła zarazem ławkę podokienną. Jedynie belki stropowe wykazują skromne profilowanie. Wszystkie domki były podpiwniczone, a piwnice nakryte sklepieniami kolebkowymi. Największą wartość przedstawiał domek nr 23, gdyż wnętrza jego, nie zniszczone przez pożar, wyposażone były we wszystkie niemal wyżej wspomniane szczegóły architektoniczne 94 . Byłoby rzeczą interesującą sprawdzenie, czy domki budnicze są oryginalnym wytworem środowiska poznańskiego, czy też miały one odpowiedniki także w innych miastach Polski.

Jatki szewskie Jatki szewskie, łac. mac ella sutorum, stalla sutorum 95 . W myśl przywileju Władysława Jagiełły z r. 1386 mieli szewcy zajmować górną kondygnację sukiennic lub jatek chlebowych. Nie wiadomo, czy skorzystali z tego przywileju i nie wiadomo też, kiedy i w jakich warunkach uzyskali od rady miejskiej przydział parceli pod budowę jatek znajdujących się pomiędzy budami śledziowymi a sukiennicami. Jatek jednakże nie wybudowali i w r. 1539 parcela figuruje jako niezabudowana (deserta). W związku z tym postanowiły wadze miejskie, opierając się na dekrecie Zygmunta Starego o parcelach opuszczonych, odebrać ją szewcom. Cech szewski wniósł prośbę o pozostawienie go w posiadaniu parceli.

Ryc. 12. Ściana wschodnia kamienicy pisarza miejskiego, w miejscu styku z południową ścianą szczytową domków budniczych zamurowane wnęki, fot. z sierpnia 1950 r., W. Maisel. Ze zb. MKZ.

Władze miejskie oddały sprawę do arbitrażu doktorowi obojga praw Walentemu ze Starogardu, który zadecydował pozostawienie cechu w posiadaniu parceli wraz z domem znajdującym się na północnym krańcu. Parcelę zmniejsza się jednakże na krańcu południowym o przestrzeń zajętą pod kamienicę wybudowaną niedawno przez miasto. Cech zobowiązuje się do tolerowania istnienia piwnicy tego domu pod jatkami. Dla uzyskania łatwiejszego dostępu do jatek ustanawia się przejście publiczne przez dom zamieszkany przez Marcina Balwierza, znajdujący się na północnej stronie parceli. Zobowiązano również cech do utrzymania na terenie jatek przejścia poprzecznego dla pieszych, ciągnącego się od jatek rzeźnickich, poprzez sukiennice do bud śledziowych i nie tarasowania go żadnymi budowami. Rada miejska ze swej strony ma przydzielić cechowi 10.000 cegieł ijeden piec wapna w celu umożliwienia cechowi wybudowaniajatek 96 . Miasto dotrzymało tego zobowiązania, gdyż rachunki miejskie notują w następnym roku wydanie 4.000 cegieł dla cechu szewskiego 97 . Wolno wobec tego przypuszczać, że w roku tym, względnie następnym, wybudowano murowane jatki szewskie. Poszczególne stoiska ciągnęły się w dwóch rzędach wzdłuż długich ścian hali, pozostawiając w środku przejście dla kupujących. Nie wiadomo, czy w jatkach odbywała się tylko sprzedaż obuwia, czy też mieściły się tam również warsztaty (to ostatnie wydaje się prawdopodobniej sze). Nie wiadomo też, czy jatki posiadały drugą kondygnację: mieszkalną.

Sukiennice N azwa łacińska - pannicidium, niemiecka - Tuchkammern. W r. 1386 wydał Władysław Jagiełło przywilej98 na wybudowanie w Poznaniu murowanych sukiennic. Miasto skorzystało z tego przywileju i wybudowało gmach o znacznych rozmiarach. Wskazywałoby na to postanowienie statutu bractwa sukienniczego z r. 1468: "Jeśli kto w kramnicach sukiennych pozostawi próżny wóz przez tydzień, zapłaci kary trzy grosze "99. W początku XVI w. budynek sukiennic był opuszczony i zrujnowany i wskutek tego wśród spraw, które należy przedłożyć królowi do rozpatrzenia, wymieniono w r. 1535 również sprawę odbudowy sukiennic 10o . Interwencja odniosła pożądany efekt i Zygmunt Stary dał Poznaniowi przywilej na budowę sukiennic murowanych 101. Przywilej bardzo szczegółowo sformułował organizację i zasady finansowania tej budowy. Każdy mianowicie sukiennik zobowiązany był wymurować swoją część gmachu w sposób wskazany przez radę miejską (a więc według jednego projektu budowlanego), albo ugodzić się w tej sprawie z radą miejską, przez co rozumieć zalewne należy oddanie budowy w ręce rady miejskiej z tym zastrzeżeniem, że taki sukiennik zobowiązany był pokryć odpowiednią część kosztów budowy. W stosunku do sukienników, którzy w ciągu roku i sześciu niedziel nie zastosują się do powyższego zarządzenia, król przewidział sankcje w postaci upoważnienia rady miejskiej do wymurowania części sukiennic należącej do opieszałych z funduszów miejskich i do zajęcia kramów sukiennych, będących własnością opornych sukienników, i pobierania z nich dochodów tak długo, dopóki nie zostaną zapłacone koszty budowy. Jest rzeczą charakterystyczną, że najbogatszych kupców musiały władze miejskie zmuszać

Witold Maisei

Ryc. 13. Ruiny sukiennic, fot. z 1945 r. Ze zb. MKZ.

' TL "" .. «.uprzy pomocy takich sankcji do wzniesienia gmachu przeznaczonego do ich użytku. Zdaje się, że w roku tym doszło do wybudowania gmachu sukiennic, bo w cztery lata później mówią źródła o ścianie sukiennic przylegającej do ściany jatek szewskich 102, a w r. 1541 zanotowano wypłatę murarzowi za roboty w sukiennicach 103. Jednakże jeszcze w r. 1544 roboty nie zostały zakończone 104. W jedenaście lat później rada miejska nakazała opuścić sukiennice tym wszystkim, którzy w nich zamieszkali, a właścicielom poszczególnych sukiennic poleciła wybrukować odcinek ulicy przylegający do ich kramów i wybudować przed nimi ganek 105 , a więc podcień, wsparty na kolumnach piaskowcowych, jak o tym świadczy kolumna odnaleziona w r. 1950 na stronie

Ryc. 14. Sklepienia dawnych sukiennic, fot. z 1945 r. Ze zb. MKZ.

Ryc. 15. Głowica kolumny z sukiennic odkryta w 1948 r., fot. R S. Ulatowski.

Ze zb. MKZ.

wschodniej sukiennic. Zarządzenie to nie zostało należycie wykonane, gdyż w r. 1558 zmuszona była rada miejska je ponowić 106. W następnym roku wydaje rada miejska zarządzenie dotyczące podcieni (Vorlaube), "obstacula Forliebi dicta"107, nakazując pokrycie ich gontem. Szczegółowe przepisy budowy podcieni mieli podać zainteresowanym wójt i jeden z rajców. W r. 1563 zanotowano w rachunkach miejskich wydatek na 35.200 cegieł 108 i 8.000 dachówek 109 na budowę sukiennic i smatruza. Ilości te, jak na dwa obiekty o znacznej kubaturze, są stosunkowo małe. Dowodzi to wykorzystania przy budowie bardzo znacznych partii murów już istniejących. W budynku sukiennic roboty polegały może na rozbudowie gmachu, albo na nadaniu mu szaty renesansowej. Robotami kierował niewątpliwie J. B. Quadro. W tym samym bowiem zeszycie rachunków miejskich zanotowano aż trzy razy wypłaty wynagrodzenia na jego rzecz z tytułu pełnienia obowiązków architekta miejskiego. Sukiennice tworzyły długą halę, nakrytą (w ostatniej fazie) sklepieniem klasztornym. Ostatnie przęsło tego sklepienia zburzono w czasie akcji odgruzowania miasta w r. 1951. Wzdłuż każdej z długich ścian hali znajdował się wsparty na kolumnach podcień murowany. We wnętrzu hali, wzdłuż ścian, stały kramy sukienne. W poprzek sukiennic przechodziło przejście dla pieszych zamykane dwiema bramkami 110 . Sukiennice były podpiwniczone. Piwnice nakryte sklepieniami murowanymi ll1 . W r. 1569 rada miejska pozwoliła Maciejowi Matowi, właścicielowi skrajnej sukiennicy od strony południowej na wymurowanie schodów (może przy południowej ścianie szczytowej sukiennic) dla użytku publicznego, prowadzących na wyższe kondygnacje gmachu, w których mieściły się mieszkania i ewentualnie także magazyny właścicieli stoisk znajdujących się na kondygnacji parterowejl12. Dach podcienia pokryty był gontami (szkudłami)113, a dach

Witold Maisel

Ryc. 16. Kolumna wspierająca sklepienie sukiennic, fot. z 1950 r. Ze zb. MKZ.

ef j Hr I J--f.) n...l.... ....*

Ryc. 17. Sukiennice, inwentaryzacja fragmentu ścian z kolumną.

Ze zb. MKZ.

Ryc. 18. Odkryty strop sukiennic. Ze zb. MKZ.

hali pokryto w r. 1563 dachówk ą l14. Spis kramów sukiennych w r. 1522 wymienia 26 kramów l15 .

Smatruz Zarówno teksty polskie, jak i łacińskie używają tego samego określenia: smatruz. Czasem pojawia się pierwotna forma niemiecka: Smaterhaus l16 . Wyjątkowo, w końcu XVI i na początku XVII w., pisarz miejski użył kilkakrotnie nazwy "teatrum" 117. Może to być nieporozumienie takie samo, jak określenie smatruzu terminem libripendium l18 , który notorycznie oznacza budynek wagi. Ale może to być też spóźnione echo sytuacji z drugiej połowy XIII w., kiedy to, według przywileju Przemyśla II z 1280 r. 119 , na rynku poznańskim miała się znajdować, oprócz jatek i bud, tylko jedna główna hala targowa, określona w przywileju jako "theatrum quod theutonico Kameraus nuncupatur". Biorąc powyższe pod uwagę można dopatrywać się tej hali targowej w budynku późniejszego smatruza. Po pierwsze dlatego, że sprawa budowy gmachu sukiennic stała się aktualna dopiero w r. 1386 12 °, a innego gmachu, który mógłby służyć na ten cel, na rynku nie było, i po drugie dlatego, że istniejący do dziś fragment ściany zachodniej budynku, który obecnie nazywamy arsenałem, a który w w. XVI i XVII zwany był smatruzem, wykazuje wątek bardzo stary - warstwy cegły na przemian z warstwami kamieni polnych, z grubsza tylko obrobionych. Smatruz - ar

Witold Maisei

senał jest prawdopodobnie naj starszym, obok wagi, budynkiem na teatrum rynku poznańskiego. Według Glogera 121 i Brucknera l22 nazwa "smatruz" oznacza górną kondygnację sukiennic dla "iglarek, czapniczek, kaletniczek, paśniczek, które tam przy handlu swoje rozprawy wiodły, prawdziwy sejm niewieści, przezwany też od gadania (niem. schmettern) ,,123. Definicja ta do stosunków poznańskich niezupełnie się nadaje. Smatruz bowiem poznański miał dwojakie przeznaczenie. Był on, po pierwsze, miejscem sprzedaży detalicznej płótna. Dowodzi tego zapisane w jednej z ksiąg rady miejskief 24 rozstrzygnięcie sporu między kupcami a handlarkami ze smatruzu, nazywanymi smatruziankami 125. Rada miejska orzekła, że "przerzeczone panie na smatruzie bęndącze, the telko rzeczy przedawacz maią które właśnie smatruzewi nadliezą: iako na ymię proste plotna polski robothy, także głogowskie albo sliąskie...". Po drugie, smatruz był magazynem zboża i owoców, jak to wynika z zapisków zawartych w rachunkach miejskich 126 . To dwojakie, tak bardzo zarazem zróżnicowane przeznaczenie użytkowe budynku wydaje się wskazywać na istnienie dwóch kondygnacji. W krańcowym przypadku można by przyjąć istnienie jednej tylko kondygnacji podzielonej na dwie części. Przeciwko temu przemawia jednak zanotowany w rachunkach z 1563 r. wydatek na pokrycie kosztów robocizny dla dniówkarzy za wywożenieziemi ze smatruzu 127, jako czynności wstępnej dla położenia posadzki, o czym również mowa w tychże rachunkach 128 . Wynika z tego zarazem, że smatruz był obiektem budowanym od fundamentów, a nie tylko górną kondygnacją sukiennic. Wobec zajęcia całej powierzchni teatrum przez znane nam budynki, jedynym miejscem, gdzie mógł się znajdować smatruz, jest miejsce, na którym później widzimy arsenał. Jest rzeczą wysoce prawdopodobną, że wojska szwedzkie albo brandenburskie, okupujące kolejno Poznań w latach 1655-57, potrzebując pomieszczeń dla wielkich ilości broni i sprzętu wojennego, zamieniły budynek smatruzu w arsenał. W księgach miejskich do tego czasu ustawicznie napotykamy wzmianki o smatruzie, podczas gdy "cekaus" wymieniony jest dopiero w drugiej połowie XVII w. 129 Przytoczone wyżej zapiski o 35.200 cegłach i 8.000 dachówek zawierają cyfry łączne dla smatruzu i sukiennic, być może ze względu na wspólny plac budowy. Ale te same rachunki zawierają też pozycje wydatków na budowę samego tylko . . 19 000 . ł 130 d k ,,131 smatruzu, np.: cztery pIece wapna I . cegle oraz wy ate na "rosty (rusztowanie?). Zupełnie niewątpliwym jest udział Quadry w budowie smatruzu. W rachunkach mianowicie z r. 1563 132 , bezpośrednio pod pozycją dotyczącą wypłaty trzech rat wynagrodzenia "Muratori Joanni Baptistae Italo... 25 fi, 58 fi, 30 fi" zanotowano wynagrodzenie dla jego pomocników zatrudnionych przy bu

Witold Maiseidowie smatruzu, postrzygalni i innych obiektów: "Coadiutoribus vero aut sociis illius 133 ... ratione laboris circa pannitonsoria, smatrus et alibi 24 fi."

Jatki rzeźnickie Jatki rzeźnickie określane są w tekstach łacińskich jako "macella carnium", w niemieckich jako "Fleischbanke". Należą do naj starszych obiektów na rynku. Wymienia je już przywilej Przemyśla II z r. 1280. Znajdowały się na zachodniej stronie teatrum. W 1535 r. instrukcja udzielona przez radę miejską posłom wysłanym do króla zawiera w punkcie 5. prośbę o wyrażenie zgody na zburzenie starych jatek drewnianych i wybudowanie nowych, murowanych, przy czym wszyscy zainteresowani winni uczestniczyć w kosztach bud owy 134. Przywilej Zygmunta Starego z tego roku 135 wyraża zgodę na propozycję rady miejskiej, uzasadniając ją względem na niebezpieczeństwo pożaru zagrażające ze strony jatek całemu miastu. Wielki pożar z r. 1536 ominął jednakjatki rzeźnickie. W dwa miesiące po pożarze rada miejska zatwierdza istnienie starych jatek na rynku 136 i wyraża zgodę na wybudowanie nowych jatek w liczbie czterdziestu, na narożniku ul. Wrocławskiej i Koziej137. W r. 1537 następuje budowa murowanych jatek rzeźnickich na rynku. Rada miejska wydaje na ten cel 24.000 cegieł i 500 dachówek 138 . Wizja z r. 1539 139 przedstawia nam budynek murowany, składający się

Ryc. 21. Jatki rzeźnicze, widok wnętrza od strony północnej, fot. z lipca 1945 r.

Ze zb. MKZ.

z dwóch hal, z których każda zawierała po 18 jatek. Wizja podaje również wymiary jatek. Długość ich wynosiła 1517 łokci, szerokość jednej hali - 943 łokcie, drugiej - 574 łokcie. Każda hala nakryta była oddzielnym dachem. W źródłach z XVII w. czytamy, że jatki rzeźnickie dzielą się na murowane i drewniane 140 . Podział ten rozumieć należy zapewne w ten sposób, że jatki murowane to jatki rynkowe, a jatki drewniane to jatki nowe, przy ul. Wrocławskiej. Jatki rzeźnickie na rynku, choć w zmienionej postaci architektonicznej, czynne były na tym miejscu do r. 1939.

Jatki chlebowe Jatki chlebowe, "macella pistorum", wspomniane są już w przywileju Przemyśla II z r. 1280 141 . Władysław Jagiełło wydał w r. 1386 przywilej na wybudowanie jatek chlebowych murowanych 142. Chcąc znaleźć miejsce, w którym znajdowały się jatki chlebowe w XVI w., trzeba wziąć pod uwagę zapisane w r. 1588 określenia: ".. .idąc mimo uliczkę która iest miedzy wagą a jatkami..." (mowa o jatkach chlebowych)143, oraz "...widział gdy ten to sługa... z jatek chlebowych wychodził a Stanisław Fayth stoiał na przeciwko postrzygalnicy... ,,144. Gdy dodamy do tego wyjątek z opisu jatek rzeźnickich z r. 1539, którym mówi się o dwóch krótkich ścianach jatek, że znajdują się ku jatkom chlebowym, "versus mac ella pistorum"145, to możemy jatki chlebowe zlokalizować albo na garncarskim targu, między wagą a jatkami rzeźnickimi, albo też między wagą a postrzygalnią. Jatki chlebowe nie stanowiły tylko zbioru ław chlebowych, lecz były budynkiem zaopatrzonym w dwa otwory wejściowe 146 , prawdopodobnie murowanym, na co wskazywałoby określenie "testudo ", użyte w r. 1582 w stosunku do jatek. W roku tym władze miejskie dokonały rejestracji czynnych ław chlebowych. Spis 147 (niekompletny) zawiera dane o osiemnastu ławach, z których kilka znajduje się na rynku, poza jatkami. Właściciele przedłożyli tytuły prawne do ław, sięgające w niektórych wypadkach początku XV w. (r. 1416,1437).

Kamienica pisarza miejskiego Wśród obiektów użyteczności publicznej, zapełniających partię wewnętrzną rynku, znajdujemy też wyjątkowo obiekty o innym przeznaczeniu. Takim obiektem jest kamienica pisarza miejskiego znajdująca się na południowym krańcu parceli należącej pierwotnie do jatek szewskich. Kamienicę tę wybudowała rada miejska w r. 1539 lub krótko przedtem, przy czym wyposażono ją w szczególnie bogatą szatę architektoniczną. Świadczy o tym określenie takie, jak: "domus aedificata... pro commodo civitatis singularique ornamento"148. W r. 1539 dom ten otrzymuje polichromię, a w następnym roku malarz Jakub przyozdabia jego 149 wnętrza . W r. 1541 król przydziela ten dom zasłużonemu pisarzowi miejskiemu, Błażejowi Winklerowi, na własność, dom bowiem wybudowało miasto na parceli królewskief50. Wl.1560 i 1566 rada miejska przydziela temuż Błażejowi Winklerowi dom między sukiennicami a budą Reszki Wieleżyńskiego 151 , a więc albo ten sam dom, albo dom zwany Kurzanoga.

Witold Maisei

Kamienica Czapli W r. 1571 buduje rajca miejski Michał Czapla "...kownathky z yzby kamyeniczky iego podlie sukienycz ku sliedziewemu pliaczu stoyączy równo z gankyem, przes zacznie sławnego pana Mathusz Matha tesz raycze y towarzisza naszego zbudowanym, nad skliepem yego własnym..."152. Wobec tego, że Math zajmował skrajną, południową sukienni cę l53, przypuszczać należy, że kamienica Czapli wysunięta była ku południowi - przed kamieniczkę pisarza miejskiego.

Kamienica Kurzanoga Wierzbowski 154, zapisując treść nadania królewskiego na rzecz Błażeja Winkiera z r. 1541, opisuje sytuację domku w następujący sposób: "domuncula lapidea in circulo civitatis inter acialem budam alecum Ioannis Reska et e regione domus Kurzanoga ołim Stanislai Hełt, civis posnaniensis". Wobec braku bliższych danych trudno tę kamieniczkę dokładnie zlokalizować. Nie jest wykluczone, że Czapla wybudował swoją kamienicę w trzydzieści lat później, na miejscu kamienicy St. Helta. Nazwa Kurzanoga wskazuje na osobliwość konstrukcyjną budynku, może podobną do tej, jaką się odznacza wawelska Kurza Stopka. Być może, że Kurzanoga stała na przejściu prowadzącym do sukiennic lub jatek szewskich i stąd konieczność użycia takiego właśnie rozwiązania konstrukcyjnego. Pozostałością po tej kamieniczce jest obecnie nazwa uliczki Kurzanoga.

Kamienica cechu szewskiego Jatki szewskie zamknięte były od północy kamienicą zwróconą frontem do rynku różanego. W r. 1539 mieszkał w niej Marcin Balwierz l55 . W myśl arbitrażu z tego roku przez kamienicę przeprowadzono przejście publiczne do jatek. W r. 1564 Grodziccy złożyli przed radą miejską protest "o iakiesz zaslonienie światła albo okien stroni własnego domu bracztwa naszego 156 tu na rinku Poznańskim podle budi Piotra mlinarza stoiącego ,,157. Kamienica ta istnieje do dziś, oczywiście znacznie już przebudowana.

Budy rynkowe Handel detaliczny odbywał się nie tylko w opisanych wyżej obiektach, lecz także w budach rozrzuconych po całym rynku, a także przy kamienicach otaczających rynek 158 oraz po ulicach I59 . W czasie jarmarków budy zajmowały znaczne połacie placu rynkowego. Budy te były bądź drewniane 160, bądź muro161 b ł l . d . f d h 162 N . k ' wane , przy czym murowane y y so I nIe, na un amentac . Ie tore posiadały u wejścia rodzaj ganku czy al tany l63. Budy te jeszcze w XV w. nazywano magułami 164, W w. XVI już stale budami lub budkami. Także w tekstach łacińskich najczęściej występuje nazwa "buda", d .. t b ,,165 l b ,,166 rza zIeJ " a erna u "camera . Budy, w których sprzedawano towary jednogatunkowe, grupowano razem.

I tak pod ścianami ratusza znajdowały się budki ratuszne, zwane też maślanymi, w których sprzedawano nabiał i warzywa 167. Sprzedawczynie z tych bud nazywano maślarkami l68 . Pomiędzy budami ratuszowymi znajdujemy wyjątkowo budy z innymi towarami, jak mydło, nici itp. drobiazgi l69 , a w r. 1625 nawet bu

dę z prochem strzelniczym l7o . Budy stały także przy głównym wejściu do ratusza. W r. 1623 znajdujemy tam budę z wyrobami żelaznymi i budę kotlarza (aerisfusorf 71 . Krótko przed r. 1568 wybudowała rada miejska budy powroźnicze dla członków cechu powroźników l72 . W r. 1583 rada miejska 173 pozwoliła cechowi czapników na wybudowanie 17 bud drewnianych koło jatek rzeźniczych, naprzeciwko kamienicy Jana Żabińskiego (dzisiejsza kamienica 77)174. Jest to ten rząd bud, który uwidocznił rysownik po zachodniej stronie rynku na sztychu B . H b 175 rauna I ogen erga . Nie wiadomo, czy wzmiankowane w r. 1561 winiarnie 176 znajdowały się na terenie wewnętrznej części rynku. Nie wiadomo również, którym kramarzom zwrócił magistrat koszty budowy portali 177, czy dotyczy to kramów żelaznych, bogatych lub jedwabnych i gdzie się one w XVI w. znajdowały. Jeśli sytuacja z r. 1728 była pod tym względem identyczna z sytuacją w XVI w., to kramy jedwabne znajdowałyby się pomiędzy sukiennicami i smatruzem 178. Sprzedaż kwiatów i wieńców odbywała się zapewne ze straganów, koszy lub płacht, bo o budach kwiatowych akta nie wspominają. Podobnie ma się rzecz ze skórami, sprzedawanymi koło jatek rzeźnickich przez garb arzy l79, oraz ze świeżymi rybami, które sprzedawano "z ribnich stołów"180. Zasada gromadzenia bud z towarami pokrewnymi w jednym miejscu obowiązywała, zdaje się, również w czasie jarmarków. W r. 1591 rada miejska potwierdza cechowi kuśni erzy 181 prawo zajmowania w czasie jarmarków południowej części rynku, między wylotami ulic: Wrocławskiej i Wodnej. Na zakończenie stwierdzić należy, że już w okresie lokacji miasta na prawie magdeburskim istnieje wśród mieszkańców Poznania całkowicie wykształcony i ustalony społeczny podział pracy, którego materialnym wyrazem były budynki zajmujące wewnętrzną część rynku. Ze względu na dużą ilość pozostałości tych obiektów, zachowanych w Poznaniu, warto się pokusić o rekonstrukcję teatrum poznańskiego.

PRZYPISY:

1 ".. .institam seu budam butyraceam in circulo fori Civitatis..." Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej: APP), Akta miasta Poznania (dalej: AmP), sygn. 143, s. 452v. 2 "...eyn halbir hoff am Rynge..." A. Warschauer, Stadtbuch von Posen (dalej: WSP), 1892, II, s. 39.

3 "...pannicidia, in medio fori, seu theatro, sita..." APP, AmP, 118, s. 165.

4 "... budę swą własną sliedziewą, która stoi w rynku na treczie poznańskim z iedny strony podlie budy bracztwa budniczego, a z drugi strony podlie uccziwego Jana Białasa..." APP, AmP, 126, s. 52l. 5 WSP II, s. 514.

6 APP, AmP, 110, s. 36-37.

7 "Itern omnes currus salis, fmito foro, de planicie ipsius fori conduci debent, et si quis currus aliqua die, preter diem fori, in ipsa planicie repertus fuerit, recipi et toUi debet et nisi fertone exemtus a civitate restituatur". APP, AmP, 11895, s. 29. Przedruk: J. Łukaszewicz, Obraz histor.-statyst. m. Poznania (dalej: ŁO), 1838,1, s. 2ll. 8 K. Kaczmarczyk, Akta radzieckie poznańskie (dalej: ARP), 1925, III, s. 305.

9 APP, AmP, 110, s. 36-37.

Witold Maisei

10 ".. .domini dispensatores... dederunt... Blasio Vinciero, notario suo, aream seu locum Civitatis proprium ad budam mercimonialem pro quibuslibet nundinis versus Bedelicam plateam eundo, sitam.. ." APP, AmP, 117, s. 92. 11 Statut zawiera m.in. zakaz sprzedawania "na thendeczye". APP, AmP, 117, s. 209.

12 ".. .budam ad praetorium in foro Rosaceo, ex opposito... lapideae Praternitatis Sutorum posn. sitam..." APP, AmP, I 34, s. 944. "... budam cis praetorium in foro Rosaceo, ex opposito pannicidiorum, sitam..." APP, AmP, I 34, s. 622v.

13 "Uliczka albo Winczarski Targ jest wszerz kroków 10". (r. 1728). Kronika M. Poznania (dalej: KMP), 1950, s. 241. 14 "...buda in foro Sertaceo..." APP, AmP, I 43, s. 522v.

15 "Kamiennikowi co krathe u okna u skliepu na Garnczarskiem Targu wprawował gr.

16". APP, AmP, 1829, s. 14.

16 ".. .budam in foro figulneo, penes praetorium posn. sitam..." APP, AmP, 135, s. 1826.

17 "...budam butyraceam in foro oflario, ex opposito tonstrinae civilis sitam..." APP, AmP, I 43, s. 22v.

18 "Bruckariis in Circulo circa budas 1/2 m 3 gr", oraz "Bruckario de licostratu in Circulo 3 fr." APP, AmP, I 743, s. 47v. 19 APP, AmP, I 757, s. llv; I 759, s. 5v, 14v.

20 APP, AmP, I 757, s. 11; I 765, s. 5 i 16v.

21 APP, AmP, I 769, s. 1-3.

22 J. Grodzickiemu rajcy: "propter benemerita. .. concesserunt conceduntque eidem presentibus in acie canalis, versus pretorium posn., in foro civilis, penes linter domini Joannis Rakwicz, linter un um ad conservandas pisces pro persona illius, ex aqua superflua de canali maioie, decidente extruere sine tarnen damno et incommodo Reipublice civilis". APP, AmP, I 22, s. 474, 562, 562v, 687, 687v, 688. "...linter... penes linter magnum publicum.. ." APP, AmP, 111, s. 62v; I 28, s. 198v; I 29, s. 205v. 23 "Constitutio super usu lintrium pro spectabili Consulatu Posn. .. .Ideo cum personae quaedam privatae apud nos urgerent, ut eis lintrium usum pro servandis piscibus circa cisternam civilem ante praetorium denuo exaedificatam concederemus... statuimus. .. ut octo Untres, qui nunc sunt adaptati circa cisternam praeotorii, pro usu et commoditate servandorum piscium, non privatis personis sed cuilibet in Magistratu Consulari quotannis existentibus... serviant..." APP, AmP, 111, s. 57. 24 "Concessio fodiendi putei J oanni Thaudt". APP, AmP, I 23, s. 427v; 111, s. 62v; I 22, s. 474-688; I 28, s. 198v; I 29, s. 205v; A. Brosig, Materiały do historii sztuki wielkopolskiej, s. 35-36. 25 A. Brosig, Materiały do historii sztuki wielkopolskiej, s. 35-36.

26 "Domino Grodziczki statua concessa. Domini Consules... permiserunt et concesserunt eidem statuam constituendi vel erigendi, iuxta cistam canalium, in circulo et ex opposito domus eiusdem domini Ioannis Grodziczky, sita(m). Ita ut suo sumptu proprio eandem statuam constituat et aquam ad domum suam ducat, aquaque eadem utatur prout sibi magis commodum et opportunum visum fuerit, sine cuiusvis contradictione". APP, AmP, 117, s. 290.

27 APP, AmP, 123, s. 427v.

28 APP, AmP, I 772, s. 8v.

29 Rieh. Schroeder, Die Stellung der Rolandssaulen in der Rechtsgeschichte (Beringuier, Die Rolande Deutschlands. Berlin 1890, s. 3,191,195). 30 "...ir kawffkamer an dem creweze keigin der cromen..." WSP II, s. 166, nr 475.

31 ".. .vendiderunt et resignaverunt macelam carnis, tercia a cruce ad manum sinistram, eundo de platea Wratislaviensi..." WSP II, s. 272, nr 360. 32 "Item nullus penesticus audeat res vendibiles emere ante depositionem mitre straminee, sub pena trium grossorum". APP, AmP, 11895, s. 24. 33 Decretum contra Budniky... Praternitas Alecariorum non debent picem duram emere diebus fori, antequam signum, quod banera vocatur , deponatur..." APP, AmP, I 24, s. 78v.

34 "Hec sunt utilitates, que quamquam in ejusdem civitatis ambitu, nunc et in posterum, edificari vel exocogitari poterit, sepedicta perpetuo possideat pacifice et quiete. In theatro quod theutonico Kameraus/nuncupatur, et apothecas institorum, sutorum et pellificum, et mac ella carnificum, et pistorum, et vini cellaria... Due camere mercatorum superius nominate, sculteto pertineant civitatis". Cytuję za Wuttkem, "SHidtebuch des Landes Posen", s. 142/3. W Kod. Dypl. Wielko I, nr 494 (dalej: KD W), ten tekst odczytano nieco odmiennie: zamiast" Kameraus" - "Cameras" , lecz wtedy traci sens określenie "theutonico". 35 "... plateola inter budas allecinas". APP, AmP, I 7, s. 12v; 117, s. 92.

36 KMP, 1950, s. 242 i 243.

37 Mateusz z Grabowa zeznał: "Iż przedtym dwakroć tu pod ratuszem dla kradziestwa siedział..." APP, AmP, I 639, s. 200v. 38 "...z mieiski piwnice która pod ratuszem iest y w który piwa rożne pr(z)ywoźne szynkować będą..." APP, AmP, I 43, s. 734. 39 "Item a mundatione carceris sub campana siti gr. 2". APP, AmP, I 789, s. 23v; "...sal szo lange yn der schult kammer gefangin sitczen..." ARP II, nr 1691.

40 "Veniens ad Judicium regale ...in prethorio, anno domini 1386, Ostrosz judeus, in Poznania..." J. Lekszycki: Die altesten grosspolnischen Grodbiicher, I, 4, nr 22; "Item domini seniores celebrarunt convencionem in pretorio poznaniensi..." Lekszycki o. c. I, 242, nr 2199. 41 APP, AmP, 1759, s. 14v-24; wyjątek: (s. 23v) "Item exposuimus Joanni carpentario racione aedificiorum turris pretorii fi. 160". APP, AmP, 1761, s. 1-21 v; wyjątki: s. l: "Item emimus 8 florenos ungaricos ad deaurandam globos ad turrim pretorii -12. fi". s. 3v: "Sebastiano Cuperdecker turrim cooperienti fi. 6". s. 10v: "muratori a scissione lapidum ad pinaculum turris pretorii fi. 2. gr. 12". s. 21 v: "Jacobo pictori turrim pingenti exposuimus fi. 12". APP, AmP, I 763, s. 2, 3v; s. 4v: "pro sulfure ad compaginandum pavimentum pinacli turris pretorii gr. 20". s. 4v: "serifici ferramenta ad pinaculum turris pretorii paranti fi. 3, gr. 18". 42 APP, AmP, I 39, s. 148.

43 "Pictori numeravimus, qui scribebat textus authoritatum in hypocausto consulum gr. 20". APP, AmP, I 776, s. 4v. "a pictura kraynczu in atrio pretorii fi. l, gr. 6". APP, AmP, I 781, s. 6v.

44 "Pictori a pictura atry praetorialis solvimus fi. 4". APP, AmP, 1815, s. 30.

45 "Praetory pictura renovata. Sub eodem magistratu praetorium externa tenusfacie renovatum, picturaque illius antiqua, elegantiori nitore, restituta". APP, AmP, 111, s. 206v. 46 "Item exposuimus pro 6 lapidibus quadratis, quos Luce, comiti a Gorca, tenebamur ad columnas pretorii, a sua magnificencia mutuo actepte. Item a vectura eorundem fi. 33 gr. 16 d. 9". APP, AmP, I 776, s. 18v. 47 "Item muratoribus dedimus, qui circa occultum gradum in pretorio laborabant fi. 1.

gr. 6". APP, AmP, I 776, s. 18v. 48 "Eadem pro 100 te guli s plumbo depictis, ad praetorium emptis, dedimus gr. 24".

APP, AmP, I 777, s. 7.

49 "Item Stephano Allexio, bavariens, qui globum supra turri praetorialis, vulgari sermone bania dictum, ictibus bombardarum corruptam, reparavit, ad quem magna cum admiratione hominorum, non eo modo quemadmodum muratorum mos est, sed per scalas, ascensum sibi fecerat, dedimus fi. 7". APP, AmP, I 815, s. 14v-15. 50 "Vom alten Stadtwagegebaude in Posen" (Zeitschrift der Historischen Gesellschaft in Posen, 1891, s. 108-110). 51 Na mapie Poznania }. Rzepeckiego z r. 1728 oznaczono w legendzie wagę pod nr 78 jako "Praetorium antiquum nunc libraria" . (Miinch, Geneza rozplanowania miast wielkopolskich, tabl. LIII). W opisie Poznania J. Rzepeckiego z 1728 r. użyto określenia: "Waga Miejska albo Stary Ratusz". KMP, 1950, s. 241.

Witold Maisei

52 "Visio libripendii seu staterae civilis publicae". APP, AmP, I 467, s. 746.

53 ARP III, s. 318.

54 ".. .arendamus libram seu trutinam civitatis nostre..." ARP I, nr 850.

55 ".. .concessimus... usumfructum alterius pannitonstrinae in circulo posn., penes ponderatorium, e regione praetorii sitae..." APP, AmP, I 44, s. 740v. 56 APP, AmP, I 27, s. 355.

57 "Testimonium parte Wargowski". APP, AmP, I 372, s. 120.

58 LO II, s. 279 i 301.

59 LO II, s. 78.

6°ŁOII, s. 78 i 381.

61 "Vom alten Stadtwagegebaude in Po sen" (Zeitschrift der Historischen Gesellschaft in Posen, 1891, s. 108-110). 62 .

J. w.

63 APP, AmP, I 777, s. 7v.

64 APP, AmP, I 39, s. 15.

65 APP, AmP, I 777, s. 7v.

66 j. w. "Kopaczewi a fossura fundamenti ad testudines circa libram fl. 1 gr. 18".

67 APP, AmP, I 778, s. 14.

68 APP, AmP, I 789, s. 14.

69 "Pro cemento lapideo ad libram dealbandam empto, dedimus gr. 15". APP, AmP, I 789, s. 16.

70 "Budam acialem in foro Figulneo, ex opposito Tonstrinae civilis". APP, AmP, I 43, s. 307v. 71 "Famato Andrea pannitonsore, pannitonsure officinam nostram in circulo sitam... largimur..." APP, AmP, 113, s. 197 -197v. 72 ".. .macella carnium... in foro et circulo civitatis posnaniensis, inter libripendy et pannitonsoris domos, instituta..." APP, AmP, I 7, s. 51-51v. ".. .duas budas. .. sub macellis muratis carnium, ex opposito la terali pannitonsory civilis sitas, versus platheam Wratislaviensiam prospicientes..." APP, AmP, I 35, s. 1759. 73 APP, AmP, 135, s. 792v; 144, s. 740v.

74 APP, AmP, I 7, s. 48v.

75 APP, AmP, I 777, s. 7v.

76 "Muratori Joanni Baptiste Italo... 25fl. 58fl. 30fl. Coadiutoribus vero aut socys ilius... racione laboris circapannitonsoria, smatrus et alibi fl. 24". APP, AmP, 1779, s. 6. 77 APP, AmP, I 780, s. Iv.

78 APP, AmP, I 780, s. 3.

79 APP, AmP, I 780, s. lv-2.

80 APP, AmP, I 780, s. 17v.

81 "Plebiscitum Alecariorum" zawiera trans sumpt przywileju z roku 1417 albo 1418, w którym rajcy stwierdzają co następuje: "racione meliorationis et augmentacionis civitatis nostrae censum et utilitatem redditum, vendimus et resignavimus septemdecim institas wulgariter bud, ad tempora perpetua, in civitate nostra posnaniensi, in circulo, penes insitas sutorum sitas, quelibet deperse sex ulnas in se habere debet et fenestram cum hostio fenestrae ante easdem sex ulnas appenso, versus canale, alias oczocht, honestis viris budnikom et budniczkom in eisdem morantibus, cum ipsorum omnibus utilitatibus et provenientibus". Oprócz tran sumptu zawiera postanowienia nowe, jak: "ut omnes et singuli, in prefatis suis institis commorantes, hebeant iustas integras, medias, quartasque mensurarum, videlicet czwarthky, pulczwarthky, wierthelie, półwiertelie, signo nostro civili consignatas..." APP, AmP, 110, s. 36-37v. 82 Decretum regium in causa inter Lucam Razek et fraternitatem alecariorum occasione tabernae seu budae allecinae, in foro civitatis Posnaniensis sitae". Wierzbowski, Matricularum Regni Summaria, t. IVj3, nr 22368. 83 "Ex stalli s halecorum..." APP, AmP, I 827, s. 8v.

84 ".. .occasione occupationis penestice seu budae allecine..." APP, AmP, 113, s. 13v-14.

"...super institam seu budam allecum..." APP, AmP, 113, s. 6-7.

85 "Pragmatica sanctio Budnikom data super construendum budis. De unanimi consensu et voluntate domini advocati, scabinorum juratorum et tocius communitatis civitatis posnaniensis, domini proconsui et consules volentes circulum civitatis edificys et structuris murorum, nedum exornari verum et pro mauris voraginis ignis defensa et incendy securitate refici et muniri. Quo incole civitatis alacriores et proniores ad edificia erigenda et construenda reddantuf. . . . . .(wyraz nie czy teiny) senioribus iuratis fraternitatis tabernarii allecinorum, alias budnikow, ex eadem decreto et laudo omnium prefatorum, pro hodierno die congregatorum, annunciaverunt, dederunt et contulerunt, presentium tenore annunciant, dant conferuntque hanc pragmaticam sanctionem, ut quilibet tabernariorum allecinorum, alias budnikow, aut quius alter tabernam allecinam habens, poterit liberę ex muro lateribus et cemento, suam tabernam allecinam pergula seu proostium, alias vorlebe, vel erker, supra columnas, artuato modo, ad instar aliarum, iam edificatarum, dummodo columne huiusmodi, atque pergule, in planiciem ulterius non protendantur, verum ad lineam rectam constructans, iam pergulis coequentur, citra cuiusuis contradictionem, construere et edificare. Racione quorum impresarum pro eiusmodi edificiis fiendarum, vel factarum, quelibet taberna allecina commodo construenda, vel iam constructa, eviternis temporibus in futurum, pro quolibet anni quartuali non plus quam duodecim grossos census perpetui et terrestris civitati posnaniensi solvit et pendet. Actum sabbato proximo ante festum sancti Mathei Apostoli, Anno Domini 1534". APP, AmP, I 6, s. 407v. 86 "Domino Ioanni Reschka basis extruendum conceditur" rajcy pozn. "admiserunt, concesserunt... domino Joanni Reschka Wieleschinsky, praeconsuli posn., basim seu statuam, extruere ex muro in buda eius alecina, in circulo posn., in acie versus forum piscium, a pretorio vergentem. Ita ut versus celarium suum extruere et testudinem engere possit. Et in ea extruere, edificare in altum quemadmodum visum fuerit". APP, AmP, I 7, s. 21-21v. 87 W. Maisei, Odbudowa zabytków (KMP, 1950, s. 83-84).

88 "Budnicorum ius na poddaszki" ... "super adhibenda, constituendaque, clausura tam osty, quam fenestrae, cuiuslibet institate, seu budae, idque sub appenso tecto, vulgo pod daszkiem, prout nunc est a compluribus adhibita, et ab alys postea facienda..." APP, AmP, 144, s. 650v-651 v.

89 ".. .de domo sive buda sua aciali, ex opposito pretorii nostri, sita..." ARP I, nr 1060.

90 J oanni Camienski productio pinaculi concessa. Preconsul et consules civitatis posn.

testatum facimus per presentes universis, quia nos perspectam habentes, famati Ioannis Camyensky, civis et scabini posn., sedulam propensionem, quam in tractandis Reipublicae nostre negocys, a non paucis iam annis, fideliter adhibet, futurisque temporibus adhibere non detrectat. Dignum esse, iudicavimus, liberalitate aliqua illum nobis maiorem in modum devincere. Porro quum vir iste probus ac honestus, non aliam meritorum suorum gratitudinem apud nos postulasset, nisi ut potestas adaptandi transitus ex buda sua allecina ad pannicidium, eciam ipsius, ei permittatur. Ideo postulacioni huic, alioquin racionabili et cuius effectu nemo hominum aggravari potest, nos subscribendes eidem Ioannis Camyensky permisimus, ac presencium literarum tenore, permittimus producere ex muro bude illius allecine ad parietem pannicidy prefati, pinaculum ligneum, per quod transitus, tarn ei, quam eciam domesticis ipsius hinc inde semper pateat, citra nostram, ac cuiusvis hominum, contradictionem et revitenciam. Ea tarnen libertas, una cum pinaculo prefato, non diucius quam ad eiusdem Ioannis Camyensky, Annaeque, uxoris iullius, vitam durabit, morte seu decessu illorum statim et funditus collapsura. Harum quibus sigillum nostrum est a ppensum testimonio literarum" . APP, AmP, I 9, s. 71. 91 "Decretum ex libello inter sutores et halecarios ratione fenestrarum ac luminis. .. .budarum seu institarum inhabitatores ...in continua, fenestrarum, in parientibus illorum extructarum possessione, quibus actores (tj. szewcy przyp. autora) structuris suis lumen adimere intendunt, per decursum octuaginta et amplius annorum extitisse, ac in usu, pacifice et quieto, luminis... fuisse..." APP, AmP, I 35, s. 386v. 92 ".. .zaprzedał budę śledziewą w rynku poznańskim stoiącą, między budami... tak na dole, iako y górnych gmachach bendącem..." APP, AmP, I 44, s. 517-517v.

Witold Maisei

93 ARP I, nr 1060.

94 W. Maisel, Odbudowa zabytków (KMP, 1948, s. 349-350; r. 1949, s. 102, 333-334; r. 1950, s. 83-84, 205, 297). 95 "...in theatro, iuxta institas, seu stalla sutorum, consistentis..." APP, AmP, I 373, s.296. 96 "Sutorum macella, N os, consules civitatis posnaniensis, significamus tenore presencium, universis et singulis, quibus expedit, quia orta controversia inter ordinem nostrum consularem, ab una, et fraternitatem sutorum artificy, parte ab altera, occasione aree, a memoria hominum deserte, in circulo pozn., inter budas allecum, ab una, et institas pannicidarum, parte ab altera, vicinaliter sitae. Affirmantibus ipsis senioribus fraternitatis suo, tociusque fraternitatis sui artificy nominibus, easdem areas esse eorum et a praedecessoribus olim, foelicis memorie, spectabilibus dominis consulibus, eis esse datas pro erigendum et construendum maccallis itaque eorum esse proprias... Habentes vero clare descriptum locum macellorum, eis ipsis pertinentem, privilegio Serenissimi WLADISLAI, REGIS quondam Polonie, qui civitatis commoda augere cupiens, pannorum cameras murandi, ac in parte superiori, sutorum ciementer concessit. ...Eis ipsis locum, ab eodem serenissimo rege deputatum, monstravimus. Qui quidem, cum eis ipsis nee convenire, nee etiam placere visus esset, freti quoque donacione Serenissimi prineipis et domini Sigismundi, .. .regis Poloniae.. . nostre civitati graciose concessa, qua continetur omnes areas queeunque post publicam denunciacionem faetam in decursu anni et diei aedificaretur, earum ius et proprietas ad neminem, quam ad consulatum devolvenda esset. Cum vero annis plurimis antelapsis denunciacio eius donacionis regie esset facta, ipsique sutores easdem areas aedificare non curarent pro commodo et ornamento civitatis, proprietas si quam habebant, non eis, sed nostro ordini consulari competebat... Eam controversiam, inter nos et eos ipsos, ortam, speetabili et clarissimo domino Valentino de Stargardia, iuris utriusque et mediane doctori, de reipublica nostra optime merito, diseucienda inter nos et eos ipsos, commisimus. Qui quidem, arbitraliter facto in eum compromisso, eam inter nos et eos ipsos tulit sentenciam. Inicio eisdem areis ademit spaey tantum, quantum domus aedificata et extrueta est, cum curia et celario, a consulatu, pro commodo civitatis, singularique ornamento, ita ut domus ea sit deineeps in potestate consulatus, ysdem limitibus distineta et limitata, perpetuo. Calariumque in ea curia sub eadem maccella sutorum vergens, ita maneat quemadmodum iam est extruetum et deduetum hoc tarnen adiecto quoties opus fuerit. Sentinam vel cloacam, ibidem sitam, purgare non per maccella, sed per domum eandem purgabitur, tocies quocies opus fuerit. Reliquum vero arearum quiequid est, ipsa fraternitas, una cum domo, in parte altera, versus pretorium sito habebit, tenebitque, paeifice et quiete. Atque ut eo commod(i)us ea maccella pro usu suo ad calceos ibi vendendos, atque et civitatis ornamento, extruant, ex sua singulari benignitate consulatus ipsi fraternitati decem millia laterum et unam fornacem cementi gratuito dare, censumque huius anni preteriti terrestrem, marcas decem singulis annis pretorio dari solitum, eis ipsis ex sua libertate consulatus dabit et largietur. Parietem quoque vicinalem, a pannicidarum cameris versus eorum parietem vergentem, liberum eis ipsis, sine impensarum solucione tribuent. Itidem parietem quoque transversum, e postico domus eiusdem, versus eadem maccella, liberum, sine omni impensa habituri sunt. Utque commodior eis sit ingressus et egressus ad maccella per domum eandem, versus pretorium sitam, quam Martinus Barbitonsor pro nunc inhabitat, valvas hosty patentes facient. Portuleque in medio budarum allecinarum et pannicidarum cameras Site, in modum crucis, per institorum et laniorum maccella vergente, etiam per eorum maccella manebunt liberę, nullisque aedifficys obstruete. Ut per easdem portulas liberum ingressum et egressum ad sua maccella habebant, sine cuiusvis impedimento..." APP, AmP, I 7, s. 116a. 97 APP, AmP, I 761, s. 18v.

98 "...concedimus indulgentes, ut pannieidia, seu pannorum cameras, murandi et pistorum specialiter et in parte superiori sutorum edificia construendi et locandi habent (sie) liberam et omnimodam facultatem..." KDW III, nr 1847. 99 J. Leitgeber, Z dziejów handlu i kupiectwa poznańskiego, s. 44/5.

100 "Articuli in presencia sacre maiestatis regiae proponendi nomine dominorum consulum civitatis posn. et communitatis tocius... Supplicetur... ut nullus pannum incidere audeat, nisi is, qui institam habeat, vel privatam, vel conductivam. Quoniam locus pannicidy desertus, reedificabitur ex ea concessione gracie". APP, AmP, I 39, s. 33v-34v. 101 "Sigismundus, dei gracia rex Polonie... universis et singulis civibus et incolis civitatis nostre posnaniensis, jus et proprietatem, aut interesse aliquod in cameris et institis pannicidy in eadem civitate, habentibus, manifestum facimus per presentes, quia nos volentes in eadem civitate bonum ordinem instituere et in vendendo per ulnas panno racionem aliarum civitatum nostrarum sequi, admisimus et concessimus eidem civitati nostre posnaniensi, ut domum pannicidy cum cameris et institis ad vendendum per ulnas et incidendum pannum aptis et idoneis, instaurare et de muro extruere non solum pro commode sed eciam pro ornamento eiusdem civitatis, possint et debeant. Quia vero aliqui eiusdem civitatis incole in huiusmodi domo cameras, aut obtinent hereditarie, aut aliquod ius et interesse in illis habent, sed ad instauracionem earundem camerarum sequiores, quam par est se exhibent, unde fit, quod ipsa domus cum cameris suis hactenus debito nostro extrui et in bono ordine collocari potuerit. Quare vobis omnibus et singulis, in eisdem cameris ius aliquod et interesse obtinentibus, districte precipiendo mandamus, quatenus quilibet vestrum, cameras suas ad formulam et modum prescriptum per consules posnanienses, muro extruat et edificet, aut cum eisdem consulibus amicabiliter conveniat et componat. Nam alioquin, ubi quispiam huiusmodi cameras infra unum annum et sex septimanas, ut premissum est, extruere et edificare neglexerit, aut cum consulibus non composuerit, extunc damus facultatem et plenam potestatem eisdem consulibus, ut ipsi tales cameras, sumptu et impendio publico erigere et construere, atque de eisdem, nomine proventus, capere possint et valeant tamdiu, donec ab huiusmodi interesse habentibus pro sumptu et impendio civitati prefate, satisfactum fuerit. Volumus autem, ut presentis deliberacionis nostre series ad omnium et singulorum interesse habentium noticiam per publicas proclamaciones deducatur". APP, AmP, D 463. 102 APP, AmP, I 7, s. 116a.

103 "Item muratori ad turrim pretorii et pannorum cameras fi. 4. gr. 17". APP, AmP, I 761, s. 16v.

104 "Non ignotum esse... quanto de decori civitatis nostre sunt pannicidia, in medio fori sita, que ad finem deducta non sunt. ...instituimus v. d. curent ut mandatum sacre regie maiestatis expediatur ad offitium nostrum civitatis, ut pannicidia icoepta pro honore, ornamentoque civitatis ad finem deducantur". APP, AmP, I 39, s. 303. 105 Pannicidiarum reparacio. Nos, consules civitatis posnaniensis, significamus, testumque facimus, universis, quibus expedit, quia reipublicae commodis consultum esse volentes, pannicidia in medio fori seu theatro sita, que non sine magno dedecore civitatis tocius deserta fuerunt, in quibus panni incisi, neque eciam venditi sunt huc usque, eo quod plerique ad inhabitandum et inquilinis locandum, insitas pannorum extruxerunt, unde facile ignis periculum pertimescendum, his qui suas merces ibidem adservare deberent, tum, quod eadem pannicidia non occlusa, sed more platee publice nocte, dieque, aperta essent. Eciam quod aptis eadificys, seu tecturis, quelibet instita cereret. N eque eciam stratas lapidibus plereque earundem institarum, ante sua ostia haberent. Quo itaque ad usum tandem communem utilitateque instite prefate pannorum deduci possint. Accersitis in presentiam ordinis nostri consularis, famatis senioribus fraternitatis pannicidorum, ac omnibus et singulis quicunque proprias institas habent et quocunque titulo possident, constituimus ac decrevimus inviolabiliter, et a modo et deinceps, hoc est; a die proximo dominico, ea ipsa pannicidia sint occlusa. Dispensatoribusque iniunximus ut claves, clausurasque, seu seracula, ad eadem pannicidia parare faciant, ac in manus seniorum pannicidarum dent, ut deinceps nocte, more institarum mercimoniarum, occlundantur. Et cum plerique possesorum eorundem pannicidarum nondum stratas lapidibus, neque eciam tecta, ante eadem pannicidia apta, extruxerunt, inquilinisque in eisdem pannicidys habent. Unanimi consilio habito, decrevimus et statuimus, ut infra hinc et festum sancti Bartolomei proximum, quisque ante suum pannicidium stratam, lapidibus aptam, ac tectum,

Witold Maisei

incidendo panno commodum, parent aedificentque. Tum ut omnibus inquilinis denuncient, ut infra hinc et festum sancti Bartolomei proxime futurum, habitaciones su as ac domicilia, inde afferant, neque deinceps cuique hominum prefata pannicidia ad inhabitandum collocent, sub pena decem marcarum..." APP, AmP, 118, s. 164v-165v. 106 APP,AmP, 119, s. 326v.

107 "Pannicidiorum preparacio. Spectabiles domini, proconsui et consules civitatis posnaniensis. Quo debite exequucioni constituciones et mandata de insidendis, vendendisque pannis in cameris, in theatro civitatis posnaniensis consistentibus, sine ulterioribus moris et dilationibus deducantur presentibus spectabilibus Andrea Liupszinski, Alberto, Joseph, Georgio et J oanne Helt, J acobo Wierzba, Alberto Laczina, Stanislao von Wath, Venceslao Institore, Margareta Skrobiroschka alysque possesoribus pannicidiorum protunc absentibus, demandaverunt, ac iniunxerunt, ut ipsi infra hinc et festum sancti Laurency proximum, tegulas, ligna, materiamque aptam ad extruenda obstacula, Forliebi dicta, habeant et sibi ordinent. Et quo sine mora ulteriori ea structura deducatur, delegerunt, designaveruntque ex gremio suo spect. J oannem Smuschewski, consulem et J arossium Brzeznicz advocatum, ut hy ipsi, prescribant modum et ordinem qua racione eeipse partes anteriores obstacula Forliebi dicta, extruantur. Et ne diucius sit mora in divendendis pannis ac longior prorogacic, debebunt et tenentur in octava post festum sancti Bartholomei proximum omnes et singuli pannicide, pannes suos in cameris eis dem publicis vendere sub poena marcarum duodecim pecunie eiusdem d. consulibus luendarum. Preterea, domini consules, demandaverunt dispensatoribus civilibus, ut ipsi infra tempus prescriptum hostia et seracula ad eadem pannicidia preparare curent, ut claudantur morę institarum mercimonialium". APP, AmP, I 20, s. 110v. 108 APP, AmP, I 780, s. 16.

109 APP, AmP, I 780, s. 6v.

110 ".. .pannicidium in teatro dviii inter heredem olim Jacobi Grodzicki pannicidii et pfortam in medio pannicidiorum existentem". APP, AmP, I 374, s. 525v. 111 "...sczedszi do szukienicz, widzieli ysz pod szukienniczą pana Patruuszewą y pod gankiem iest piwnicza pod iednim zasklepienim az do spoiny scziany, która iest miedzi gankiem przerzeczonym a szukienniczą bracztwa szukienniczego..." APP, AmP, I 378, s. 196v. 112 "Pannicidium Mattiae Math extruendi conceditur. Proconsui et consules civitatis Posnaniae significamus testatumque facimus universis, quibus interest, nunc et in futurum existentibus, quod cum famatus Matheus (f 131v) Math, pannicida, civis noster, pannicidium suum aciale in theatro dviii, a tergo institarum, e regione platee Wratislaviensis situm, structuris aedificiorum, tam in inferioribus, quam etiam superioribus partibus, muro erigere et extruere inciperet ut vero ad aedificia ipsa, et ad alia, si quae posthac per quempiam pannicidarum supra pannicidia sua, in eadem parte existentia, extructa fuerunt, transitus, aditusque liber existat, quo posthac quilibet tuto, libereque, uti poterit. Supplicavit nobis idem Matheus Math, ut eidem locum certum circa hoc ipsius pannicidium concederemus, in quo gradum publicum, per quem aditus ad aedificia vicinorum suorum pateat, muro erigeret, edificaretque. N os itaque supplicationi eius, tum et aliorum proborum virorum et de nobis optime meritorum, petitionibus annuentes, visa loci positione, quae propter indigentiam aedificiorum, per eundem Matheum Math erigi inceptorum et aliorum posthac aedificandorum, gradu publico opus habeat, consultum esse volentes illorum necessitati, concessimus praefato Matheo Math, ut gradum publicum super testudine, quae intrinsecus ante hostium et fenestram pannicidy illius consistit, muro erigat extruatque per quem aly pannicide liberum transitum, pro usu et commodo suo ad sua superiora pannicidiorum aedificia, per eos aliquando extruenda, perpetuis temporibus habeant, sine cuiusvis contradictione et renitentia. Ea tarnen lege et conditione ut si aliqui pannicide in eadem parte pannicidia sua habentes transitu per eundem gradum ad habitationes et aedificia sua opus habuerint, eoque gradu usi fuerint". APP, AmP, 110, s. 131-13Iv. 113 Relatio scabinorum ex parte pannicidarum". Ławnicy oświadczają, "Że przed nimi... Marcin Mięnta y łan Skrobirogk okazowali y swiarczeli się, że oni dach wszy tekszkudlami y łatami nad fortą w sukienniczach przy sukienniczy braczki swym własnym nakładem zbudowali, iako na swy własnosczi, który dach iest równo zbudowany z dachem drugim gich, przy sukienniczy będączym. W tymże dachu u sukiennicze pokazali gim deskę, która przes dach gmachu, asz do połowicze przechodzi, przes którą possessią y własnoscz swą tam bycz mienieli, ktemu się opowiadali, że tamże przed tym gankiem ukopali beli doł do słupa iako na swy własnosczi y na swym bruku". APP, AmP, I 377, s. 785v. 114 APP, AmP, I 780, s. 6v.

115 "Ordo camerarum pannicidarum, in circulo civitatis poznaniensis existencium, ex antiquis regestris extractus et pro meliori cognicione locorum et memoriam, descriptus". APP, AmP, 1361, s. 43. 116 "Ex Smaterhaus". APP, AmP, I 826, s. 2.

117 "stallum seu locum, in theatro civitatis posn., vulgo smatrusz dicto, ... vacantem, ex foro salis per gradus rursum eundo, in ordine ultimum a sinistris situm, ad venum, exponendum in eo telam, mercesque lineas, more et ad instar aliarum venditricum..." APP, AmP, I 34, s. 421 v.

118 "...colum in ordine institarum, in libripendio, smatrus dicto". APP, AmP, I 44, s. 904v-905. 119 Wuttke, Stadtebuch des Landes Posen, s. 142/3.

120 KDW III, nr 1847.

121 Gloger, Encyklopedia staropolska, IV, s. 256.

122 Briickner, Encyklopedia staropolska, II, s. 512.

123 PrzY wywodzeniu nazwy "smatruz" z niemieckiego czasownika "schmettern", właściwszym, zdaje się, będzie wziąć pod uwagę odgłosy, jakie wydają większe ilości zboża, warzyw, czy owoców zsypywanych na podłogę, aniżeli gwar powodowany przez handlar ki. 124 APP, AmP, 126, s. 158-159.

125 "Denunciatio smatruziankom ...którym na smatruzie mieisca są nadane..." APP, AmP, I 35, s. 1786v.

126 "a frumenti in smatrus purgacione". APP, AmP, I 805, s. 17.

"a portatione tritici in smatruss". APP, AmP, I 800, s. 16.

"a portatione silignis ex molendino novo ad smathrusz". APP, AmP, I 803, s. 19v.

"Od przerzucania żyta na smatrusie". APP, AmP, I 817, s. 18v.

127 "Item exposuimus diurnis, qui educebant terram ex smatrus fi. 1. gr. 8". APP, AmP, I 780, s. 18v.

128 "Item dedimus pro 600 astrichu parvi ad smatrus et pannitonsorium fi. 1. gr. 13.

d. 9". APP, AmP, I 780, s. 17v. 129 APP, AmP, I 51, s. 164; I 914, s. 29.

130 "Item ad structuram smatrusu 4 fornaces cementi et 19.000 laterum dedimus fi. 77.

gr. 18". APP, AmP, I 780, s. 6v. 131 "Item pro rosthi ad structuram smatrusu numeravimus gr. 18". APP, AmP, I 780, s. 12. 132 APP, AmP, I 779, s. 6.

133 tj. Quadry.

134 "Articuli in presencia sacre maiestatis regiae proponendi nomine dominorum consulum civitatis posn. et communitatis tocius. ... Conssulatus, pro decore et ornamento reipublicae, instituit mac ella lignea demollire et muro de integro extruere. Petendum mandatum a sacra regia maiestate ut omnes interesse habentes, sive seculares, sive spirituales, cum defalcacione impensarum ad id cause uciant..." APP, AmP, I 39, s. 33v-34. 135 "Sigismundus... rex Poloniae... universis et singulis, tam ecclesiasticis, quam secularis ordinis hominibus, mac ella laniorum in circulo posnaniensi possidentibus, fidelibus dilectis, graciam nostram regiam. Fideles, dilecti, consules et universi incole civitatis posnaniensis, pro ornamento et commodo civitatis mac ella laniorum de muro extruere et lignea, que incendium toti civitati minari videbantur , eycere et demoliri, communi sumptu

Witold Maisei

et impendio vellent. Nisi vester de jure vel consuetudine in aliquibus earundem macellarum censum et aliud interesse habentium, legittimus et cum equa compensacione assensus obstaret. Itaque huius rei negocium commisimus certis commissariis nostris, inter vos, ab una, et consules ac incolas civitatis posn. parte ab altera, audiendum, cognoscendum, ac fine debito, terminandum. Quare mandamus vobis omnibus ad mac ella aliquod interesse habentibus tum per commissarios nostros, huic negocie deputatos, in eorum presentiam vocati, sue (radix?) coram Ulis comparere curetis. Et quicquid ipsi in negocio hoc decreverint, firmiter observare curetis..." APP, AmP, D 462. 136 "Constitucio laniorum antiquorum... Nos itaque, praeconsul et consules civitatis posn., mac ella carnium, a veteribus nostris in foro et circulo civitatis posn., inter libripendy et pannitonsoris domos instituta, roboranda et conservanda duximus, presentibusque roboramus et confirmamus, e fundamentis perpetuo habenda et duranda, ad commodum et utilitatem omnium et singularum, civitatis posn. incolarum, presencium et futurorum" . APP, AmP, I 7, s. 51.

137 APP, AmP, I 7, s. 51v.

138 "Item ad mactella carnium dedimus 14 milia (laterum) et 500 tegulas lapideas dati fi. 20 gr. 11". "Item pro fabrica mactellorum 10 millia laterum fi. 12". APP, AmP, I 753, s. 8 i 24. 139 "Taxa macellorum in circulo civitatis poznaniensis per officium civile, feria sexta, in crastino festi sancti Stanislai, in mayo, millesimo quingentesimo trigesimo nono, facta. Duo parietes macellorum versus plateam arcis habent, in longitudine, mille quingentas et decim Septem ulnas. Duo parietes versus macella pistorum, unus maiora habet in longitudine novem centa quadraginta tres ulnas, paries minor anterior quingentas septuaginta quatuor ulnas. Tectum totum unius partis macellorum, computando tingos, lathy, clavos, quercus et laborem, taxatum ad quindecim marcas, preter tegulas. Similiter tectum alterius partis macellorum, computando, tignos, lathi, clavos, quercus, laborem, taxatum ad quindecim marcas, preter tegulas. Tegularum in omnibus macellis sunt quatuor millia et quatuor centa, quodlibet milI e per tres, cum medio, fertones. Macella in una parte sunt in numero decim octo. Similiter in altera parte decim octo". APP, AmP, I 365, s. 104v-l05. 140 APP, AmP, 11023, s. 6.

141 KDW I, nr 494.

142 KDW III, nr 1847.

143 APP, AmP, I 657, s. 3.

144 APP, AmP, I 657, s. 2v.

145 APP,AmP, 1365, s. 104v-l05.

146 "Burmistrz z radą miasta Poznania... postanowili... żeby żadne stragany, ani przekupki nie stawały, ani beły z chliebem... przed jadkami chlebowe mi na przeday z obu stron, lecz telko w samych jadkach bei chleb wykładany y przedawany" . APP, AmP, I 35, s. 376v. 147 "Coram... consulatu civitatis posn, constitutus personaliter...Stanislaus Russek, famulus civitatis huius, iuratus, .. .et... recognovit, quia ad instantiam instigatoris officy spect. consulatus posn., tanquam dominorum haereditoriorum theatri civilis, tres citationes literales contra et adversus universos et singulos, tam spirituales, quam saeculares, personas, specifice vero eos, qui se ius vel interesse aliquod. ad bancos seu stalla pistorum, quae sunt civitatis in testitudine theatri civilis existen(tes) ad exhibenda per eos et unumquemque eorum iura, si quae ad bancos prefatos... se se habere docuerint... U nam ad valvas librae civilis, alteram in valvis testudinis prefatae, in qua pistores panes vendunt..." APP, AmP, I 27, s. 445.

148 APP, AmP, I 7, s. 116a.

149 "Item a pictura domus notarii dedimus fi. 6". APP, AmP, I 757, s. 26. "Item dedimus Jacobo pictori in domo notarii pingenti, fi. 3. gr. 6". APP, AmP, I 759, s. 20.

150 "Blasio Winklero, civitatis Posnaniensis notario, domuncula lapidea in circulo civitatis, inter acialem budam alecum J oannis Reska et e regione domus Kurzanoga, olim Sta

nislai Helt, civis Posnaniensis, in area regia, non ita pridem per consulatus extructa, perpetuo donatur". 62, 223. Wierzbowski, Matricularum Regni Poloniae Summaria, t. IV/3, nr 20529. 151 "domus... in theatro iuxta institas seu stalla sutorum consistensis" APP, AmP, 1373, s. 296v. "domus in teatro dviii, inter pannicidia et heredibus olim Wierzyński Reszka, buda..." APP, AmP, I 374, s. 714.

152 "Aedificium domini Michaelis Czaplya. Bormistrz y rada myasta Poznania. Wszitkym w obecz y każdemu z ossobna, którym tho wiedziecz (s. 223) nadliezy, oznaymuyemy, ysz yakossmi po the czassi zacznie sławnemu panu Michałowi Czaply, rayczy y thowarziszewi naszemu, budowania kownathky z yzby iego podlie sukienycz ku sliedziewemu pliaczu stoyączy, równo z gankyem przes zacznie sławnego pana Mathusz Mama, tesz raycze y towarzisza naszego, zbudowanym, nad skliepem yego własnym, murem zbudowacz y przikrycz broniely, a to za pewnym obnyessienyem, yakoby to budowanye przez pana Michała zaczęthe Rzeczypospolity szkodliwe y nye na wlassnym yego grunczie stanowyone bydz myalo. Theda my wziąwszy thę rzecz przed syę ku uważanyu, zgodnimy glossy nassimy yestessmy tho znaliezly y uznały, ze tham (ze) strony thego budowanya, przes pana Michała zaczętego, krziwda any szkoda żadna myastu, any Rzeczypospolitey sie nie dzieye, ktemu ze mu tho budowanye wolno, yako na swym wlassnym grunczie, konczicz... w teyze kamyenycze ze staradawna szą swiathla, z ktorimy one ukupyel. Tho iest naprzodt do piwnycze, podle wrott sukiennych, okno z (f 223v) swiathlem, potym na górze, gdzie kownathka iest, poboczne swiathlo w kamyeniczy było, tho iest okno w boku do przędny iszby, także tesz y do kuchnie, drugie y dwie do zadny iszby y terasz u kownathky ssą..." APP, AmP, I 24, s. 222v-223v. 153 APP, AmP, 110, s. 131-131 v.

IM Wierzbowski, Matricularum Regni Poloniae Summaria, t. IV /3, nr 20529.

155 APP, AmP, I 7, s. 116a.

156 j-j cechu szewskiego.

157 APP, AmP, 122, s. 57.

158 "locum ad stallum venditorium, seu institam, penes lapideam acialem Węgrzynowska dictam, cuius ad praesens famatus Lucas Schtam, aurifaber, civis posn., est possessor, a parte dextra, qua ex circulo in platheam Judaicam itur, consistentem famato Martino Szmułderz, civi posn., dandum et concedendum duximus ad exponendum et vendendum in eadem labores artificy sui..." APP, AmP, I 34, s. 621. 159 "budam seu tabernam ligneam, ad parietem domus ipsius, ex circulo in platheam Bedellicam eundo, primam in ordine locatam". APP, AmP, I 35, s. 1304.

160 "concederunt budam seu tabernam ligneam, ad murum praetory, in foro rosaceo..." APP, AmP, 143, s. 272. 161 "Kosczelnemu pro mille laterum de budis novis 16sc". APP, AmP, I 743, s. 46v. "Muratori budas sub pretorio extruenti fi. 1. gr. 15". APP, AmP, I 774, s. 2. 162 "Gernatowi a fossura fundamentorum ad budas sub pretorio gr. 26". APP, AmP, I 774, s. 2.

163 "budam in foro figulneo, penes praetorium posn. sitam... una cum vestibulo ibidem consistentem, pro vendenda... tela aptam". APP, AmP, I 35, s. 1826v. 164 "...vendedit budam, seu magule..." WSP II, nr 218.

165 APP, AmP, 143, s. 272.

166 "...in cameris, seu vulgo budis dictis..." APP, AmP, I 23, s. 214-214v.

167 "budam butyraceam in circulo civitatis, ad praetorium sitam... ad venum in ea... legumina, lacticinia, aliasque res et merces..." APP, AmP, I 34, s. 611v. 168 APP, AmP, I 898, s. 3.

169 "budam in circulo fori posn., circa praetorium sitam, ad vendendum in ea fila..." APP,AmP, 143, s.169v-170.

170 ".. .budam cis praetorium... ad vendendum in ea pulverem tormentarium et alias merces..." APP, AmP, I 36, s. 508v-509.

Witold Maisei

171 "pro Joanne Boxdorfer, ferrimercatore, .. .budam civitatis propriam, prope ostium, seu gradum praetory, ad murum eiusdem, penes budam aerisfusorum, ex opposito cisternae, in circulo posn. sitam, pro vendendis ibidem... rebus et mercibus eius usitatis..." APP, AmP, I 36, s. 12-12v.

172 "Punariorum constitutio. Proconsui et consules... significamus... quod magistri eiusdem artificy, nunc et pro tempore existentes, in cameris, seu vulgo budis dictis, per nos eiusdem, non ita pridem, in theatro civili concessis et extructis semper et continue in una eademque camera merces su as vendere non debent, sed singulis quadrantibus, seu quartualibus anni per ordinem, in alia quaque camera, quilibet eorum per immutationem vendere debet..." APP, AmP, 123, s. 214. 173 "Concessio budarum in circulo pileatoribus. Proconsui et consules... significamus... quomodo nos... dedimus et concessimus locum circa mac ella antiqua laniorum, ubi cerdones cutes suas vendebant, ex opposito domus lapideae.. . Joannis Żabiński proconsulis posn., aliorumque civium domorum muratarum consistentem, Praternitati Pileatorum posnaniensium, pro construen( dis) inibi decemseptem. budis ligneis, seu cameris sie. prout iam extruetae habentur, ad usum conservandorum. vendendorumque publice pileorum..." APP, AmP, 111, s. 63. 174 M. Wicherkiewiczowa, Rynek poznański i jego patrycjat, s. 130.

175 Reprodukcja w dziele N. Pajzderskiego "Poznań".

176 "Bocziankowi mensatori pro tabellis ad celaria cauponum et pro rami ad szmatrus fi. 1. gr. 22." APP, AmP, I 777, s. 7. 177 "Item dedimus institoribus ratione sumptis, que fecerunt in structuram portarum ad institas fi. 16." APP, AmP, I 776, s. 19v. 178 KMP, 1950, s. 244.

179 APP, AmP, 111, s. 63.

180 APP, AmP, 1639, s. 254.

181 "Conservatur pelliones circa loca in theatro circuli". Kuśnierze "supplieaverunt nobis, quatenus eos, iuxta vet erem antiquitus servatam consuetudinem, in et circa loca, ut nundinarum tempore merces suas commode venum exhibere possent, conservaremus ea in parte circuli, qua meridiam versus vergit, videlicet ex adverso lapideam... Lazari Rakffiez, consulis nostri et Hieronimi Ridt, civis et mercatoris posn., huius quae platheam aquaticam, illius vero, quae Wratislaviensis Portas versum, sunt constitutae, per omnem intermedium ex adverso lapidaerum tractum". APP, AmP, I 30, s. 705v.