W DOLINIE BOGDANKI

Kronika Miasta Poznania 2002 Nr3 ; Wśród zwierząt i roślin

SŁAWOMIR JANYSZEK, MAGDALENA SZCZEPANIAK-JANYSZEK, WŁADYSŁAW DANIELEWICZ, DOROTA WROŃSKA-PILAREK

G OlęCińSki klin zieleni obejmuje dolinę Bogdanki, która jest w rzeczywistości polodowcową rynną wyścielaną osadami torfowymi i zajętą przez ciąg jezior i sztucznych zbiorników wodnych, oraz zalesioną wierzchowinę morenową usytuowaną pomiędzy nią i rynną Jeziora Kierskiego. Wierzchołek klina stanowi park Sołacki. N ad brzegami Bogdanki rozciągają się dobrze zachowane olsy i łęgijesionowo-olszowe oraz kompleksy łąk. Najcenniejsze przyrodniczo fragmenty tego obszaru chronione są od początku lat 90. ubiegłego stulecia w formie pięciu użytków ekologicznych: N ad Jeziorem, Krzyżanka, Strzeszyn, Psarskie i Bogdanka. Klin golęciński zaprojektowany został, podobnie jak pozostałe cztery kliny zieleni miejskiej, na początku lat 30. XX wieku. Prace nad jego tworzeniem rozpoczęto od objęcia ochroną roślinności szuwarowej i wodnej jezior Kierskiego i Strzeszyńskiego. Obszar położony pomiędzy Jeziorem Kierskim i rynną Bogdanki, dziś niemal w całości zadrzewiony, był wówczas użytkowany rolniczo. Planowano stopniowe wykupywanie gruntów z rąk prywatnych właścicieli, a w dalszej kolejności - systematyczne ich zalesianie. Projektów tych z różnych względów, głównie finansowych, nie zrealizowano. Zalesienia wspomnianych terenów dokonane zostały dopiero podczas II wojny światowej przez niemieckie władze okupacyjne. Natomiast w latach powojennych zmiany w krajobrazie tej części miasta polegały przede wszystkim na rozbudowie ośrodków i miejsc rekreacyjnych na brzegach jezior oraz rozbudowie i modernizacji dróg. Największym zbiornikiem wodnym tego terenu jest głębokie i rozległe Jezioro Kierskie leżące w zlewni rzeki Samicy, płynącej stąd na północ i uchodzącej do Warty w Obrzycku. Pozostałe jeziora położone są w zlewni Bogdanki, rzeki, która płynie w kierunku południowo-wschodnim i także wpada do Warty, ale w re

Ryc. 1. Wiele rzadkich gatunków porostów, grzybów, mszaków i owadów żyje na suchej murawie w pobliżu ul. Lutyckiej. Można tu spotkać m.in. chronionego pająka tygrzyka paskowanego (Argiope bruennichi), fot. A. Kepeljonie Ostrowa Tumskiego w Poznaniu. Tak więc na obszarze golędńskiego klina zieleni przebiega lokalny dział wodny. Na terenie klina przeważają lasy. W większości są one stosunkowo młode i tworzone przez drzewostany porolne, czyli pierwsze pokolenie lasu posadzonego na dawnych polach i łąkach. Obecnie mają one ok. 60 lat. Te nasadzenia występują na całej powierzchni pomiędzy ulicami Słupską i Koszalińską. Drzewostanami porolnymi nie są jedynie nieduże fragmenty starych, blisko stuletnich sośnin stanowiących pozostałości niewielkich, rozrzuconych pomiędzy dawnymi polami kęp lasu, a także podmokłe lasy łęgowe nad brzegami wód. Lasy porolne mają charakterystyczną fizjonomię i skład gatunkowy ze względu na odmienne od typowych gleb leśnych właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne ziem w przeszłości użytkowanych rolniczo. Z tego też powodu drzewostan pierwszego pokolenia takiego lasu traktowany jest przez leśników jako przedplon. Zadaniem tego przedplonu jest przede wszystkim odtworzenie na zalesionej powierzchni specyficznych cech siedliska leśnego. Większość drzewostanów porolnych na uboższych siedliskach tworzy sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) z domieszką brzozy brodawkowatej (Betula pendula), dość często spotyka się także wydzielenia litej brzeziny. W miejscach żyźniejszych rosną drzewostany mieszane, zbudowane z klonów (Acer sp. div.) i lipy drobnolistnej (Tilia

cordata), a niekiedy nasadzenia dębowe budowane głównie przez dąb bezszypułkowy (Quercus petraea). Niestety, w nasadzeniach golęcińskich spotykamy także wiele gatunków obcego pochodzenia. W podszycie bardzo często występuje agresywnie rozprzestrzeniająca się czeremcha amerykańska (Padus serotina), a w warstwie drzew częstą domieszkę stanowią dąb czerwony (Quercus rubra) i robinia grochodrzew (Robinia pseudacacia). Obecnie w lasach porolnych klina golęcińskiego, pod drzewami posadzonymi przy zakładaniu zalesień rośnie zazwyczaj druga warstwa drzewostanu. Tworzące ją rośliny bądź to obsiały się tam same, bądź też zostały sztucznie wprowadzone przez leśników pod osłoną posadzonych wcześniej drzew "przedplonowych" . To właśnie z tych roślin zostanie w przyszłości, po usunięciu dojrzałych drzew górnej, starszej warstwy, ukształtowany docelowy drzewostan o zgodnym z siedliskiem składzie gatunkowym. Runo lasów porolnych jest stosunkowo ubogie, o ile bowiem drzewa i krzewy są sadzone sztucznie, o tyle leśne gatunki runa muszą samoistnie "powrócić" do odtworzonego lasu na drodze naturalnego obsiewu. Proces ten bywa powolny, a ponadto wiele typowo leśnych gatunków źle rośnie na zubożałych glebach. Nie spotkamy więc tutaj zbyt wielu kwitnących wiosennych geofitów i gatunków rzadkich, pospolite są natomiast rośliny dobrze czujące się w zróżnicowanych warunkach siedliskowych, np. biało kwitnący na przełomie kwietnia i maja czosnaczek pospolity (Alliaria petiolata) z rodziny krzyżowych (Brassicaceae), różowo kwitnący bodziszek cuchnący (Geranium robertianum) o czerwonawo nabieglych, charakterystycznie pachnących, pierzastodzielnych liściach, a także niemal wszystkie spotykane tutaj rośliny baldaszkowate (Apiaceae) o kwiatostanach w kształcie parasolek, takich jakie widujemy u powszechnie znanego kopru czy marchwi. Dobrze zachowane fragmenty lasów golęcińskiego klina zieleni to pozostałości dawnych pasów wysokiej zieleni otaczających zbiorniki wodne i porastających dolinę Bogdanki w bezpośrednim sąsiedztwie koryta rzeki. Na mokrych, torfowych i murszowych glebach podtapianych przez rzekę nie prowadzono w przeszłości gospodarki łąkarskiej ani upraw, dlatego też lasy łęgowe i bagienne lasy olszowe przetrwały na tym terenie w dobrym stanie, a ich flora zawiera większość spotykanych w Poznaniu gatunków charakterystycznych dla tego typu zbiorowisk roślinnych. Na obrzeżach wilgotnej doliny zachowały się także niewielkie partie lasów gradowych, jednak są one na ogół znacznie bardziej zniekształcone. Na obszarze klina stwierdzono występowanie ponad 500 gatunków roślin naczyniowych, ok. 100 gatunków mchów i porostów oraz 300 gatunków grzybów. Występują tu także 34 gatunki z krajowej i regionalnej listy roślin ginących i zagrożonych, np. dwa chronione porosty Hypogymnia tubulosa i Pseudeverniafuifurace a, a pośród roślin zielnych: kosaciec syberyjski (Iris sibirica), pełnik europejski (Trollius europaeus), turówka wonna (Hierochloe odorata) oraz używana w ziołolecznictwie marzanka wonna (Galium o dora tum), roślina występująca bardzo licznie na Pomorzu Zachodnim, ale w centralnej Wielkopolsce, a szczególnie w Poznaniu, bardzo rzadko spotykana. Także wśród roślin drzewiastych znajdziemy kilka gatunków, których występowanie nie jest częste, jak np. róża węgierska

(Rosa zalana) i brzoza ciemna (Betula obscura). Najcenniejsze pod względem florystycznym zbiorowiska leśne to kompleksy olsu porzeczkowego (Ribo nigri-Alnetum) i łęgu jesionowo-olszowego położone w dolinie Bogdanki wokół Jeziora Strzeszyńskiego oraz na odcinku od ul. Lutyckiej do ujścia Bogdanki do jeziora Rusałka.

Zalesienia porolne, w których wiele drzew jest osłabionych, a na dnie lasu leży duża ilość rozkładających się drobnych gałęzi, są bardzo dobrym siedliskiem dla rozwoju licznych gatunków grzybów. Kilkanaście spośród nich figuruje na Polskiej Czerwonej Liście GrzYbów Wielkoowocnikowych. Rośnie tu także kilka gatunków grzybów chronionych, jak np. pojawiający się wczesną wiosną smardz jadalny (Morchella esculenta) i wyrastający jesienią na pniach obumierających drzew pomarańczowozłoty flagowiec olbrzymi (Meripilus giganteus). Jesienią w wielu miejscach spotkać można liczne populacje grzybów jadalnych, m.in. pieczarek: polnej (Agaricus campestris), szlachetnej (A bitorquis), dwuzarodnikowej (A bisporus) i zaroślowej (A sylvicola), podgrzybka złotawego (Xerocomus chrysenteron), opieńki miodowej (ArmilIariella mellea), pieprznika jadalnego, znanego szerzej pod nazwą kurki (Cantharellus cibarius), czy czubajki kani (Macrolepiota procera). W lasach nad jeziorami Strzeszyńskim i Kierskim licznie występują śmiertelnie trujący muchomor sromotnikowy (Amanita phalloides) oraz maślanka wiązkowa (Hypholoma fasciculare) i krowiak podwinięty (Paxillus involutus), których spożycie również grozi zatruciem. Wiosną nad Jeziorem Strzeszyńskim spotykać można rosnącą pod sosnami i stosunkowo rzadko spotykaną, trującą piestrzenicę kasztanowatą (Gyromitra esculenta), często myloną ze smardzem. Latem i jesienią w parku Sołackim i nad Rusałką pojawia się równie niebezpieczna pieczarka żółtawa (Agaricus xan th o derm a), zimą natomiast, najczęściej pomiędzy listopadem i marcem, na wielu stanowiskach w obrębie klina rośnie owocująca zimówka aksamitnotrzonowa (Plammulina velutipes). Owocniki tego gatunku rozwijają się nawet przy temperaturze -5°C, otoczone śniegiem i lodem! Obszar golęcińskiego klina zieleni to także tereny z niską roślinnością zielną, czyli łąki i murawy. Większość istniejących tutaj zbiorowisk łąkowych reprezentuje różne postaci tzw. łąk wilgotnych, związanych z zabagnionymi lub przynajmniej okresowo podtapianymi siedliskami nad brzegami wód. Brak koszenia sprawia, że dawne łąki zarastane są przez zbiorowiska wysokich ziołorośli, a w dalszych stadiach sukcesji - tak bowiem nazywa się zastępowanie jednego zbiorowiska roślinnego przez drugie - pojawiają się na nich różnego typu zarośla krzewiaste, które w przyszłości przekształcać się będą w lasy. Największą powierzchnię pokrywają żyzne, eutroficzne łąki z ostrożeniem warzywnym (w Wielkopolsce znanym jako czarcie żebro i chętnie stosowanym przy różnego rodzaju dolegliwościach) i rdestem wężownikiem (Cirsio-Polygonetum) oraz wkraczające na ich siedliska, po zaprzestaniu użytkowania, wilgotne ziołorośla z wiązówką błotną (Veronico-Filipenduletum). W miejscach najbardziej wilgotnych spotykamy torfowiska niskie porośnięte przez płaty szuwarów turzycowych, przede wszystkim szuwar turzycy błotnej (Caricetum acutiformis), szuwar turzycy zaostrzonej (C. gra ci lis) oraz szuwar turzycy prosowatej (C. paniculatae). Na mniejszych powierzchniach, lecz często, występują szuwary sitowia leśnego (Scirpetum sylvatici).

Warto też wspomnieć o szuwarze kłóci wiechowatej (Cladietum marisci) porastającym torfowiska niskie o dużej zawartości węglanu wapnia w glebie. Zbiorowisko to występuje na niewielkiej powierzchni nad Jeziorem Strzeszyńskim i w użytku ekologicznym Bogdanka. Najlepiej zachowane powierzchnie łąk wilgotnych istnieją do dzisiaj wokół jeziora Rusałka. Płaty te przetrwały w dobrym stanie, ponieważ tereny w otoczeniu jeziora, użytkowane jako park rekreacyjny, są co roku regularnie koszone, a zabieg ten powstrzymuje procesy zarastania. Łąki świeże reprezentowane są przez niewielkie, na ogół źle wykształcone płaty, natomiast suche murawy napiaskowe, z udziałem wąskolistnych traw, obserwować można na terenie hipodromu na Woli oraz na obrzeżach lasów sosnowych pokrywających żwirowe pagórki kemowe rozrzucone wzdłuż całej doliny.

Jezioro Kierskie i użytki ekologiczne Nad jeziorem oraz Krzyżanka Jezioro Kierskie, stanowiące zachodnią granicę obszaru klina golęcińskeigo, to największy zbiornik wodny okolic Poznania, którego powierzchnia wynosi 310 ha, objętość wód - 34 min 100 tys. m 3 , głębokość maksymalna - 34,1 m, a głębokość

Ryc. 2. W trzcinowisku na Jeziorze Kierskim można zobaczyć samca błotniaka stawowego (Circus aeruginosus), fot. P. Śliwaśrednia - 11 m. Jest to jezioro rynnowe, długość jego rynny wynosi 4,8 km, a przeciętna szerokość - 650 m, i eutroficzne, czyli o żyznej, bogatej w rozpuszczone substancje mineralne wodzie, w której rozwija się bujna roślinność. Duża tafla wody wystawiona na działanie wiatru powoduje, że zazwyczaj panuje tu wysoka fala. Wody jeziora są stosunkowo czyste, a płytsze partie dna porastają podwodne łąki rdestnic i ramienic. Roślinność wynurzona jest mało obfita, bowiem silne falowanie i strome stoki wyciętej w dość wysoko wyniesionej, gliniastej wierzchowinie morenowej rynny uniemożliwiają rozwój szerokich pasów szuwarów. Jedynie w nielicznych, osłoniętych od wiatru zatoczkach, w szczególności przy południowym krańcu jeziora, znajdują się większe płaty szuwarów trzciny pospolitej (Phragmites australis). Za sprawą takiego ukształtowania terenu również pas wilgotnych siedlisk nadbrzeżnych jest stosunkowo wąski, niekiedy ograniczony do kilkumetrowej strefy porośniętej przez wąskie "szpalery" olch. Stoki rynny ponad nimi zajęte są przez zabudowania, głównie ośrodków wypoczynkowych przy północnym krańcu jeziora, albo też porośnięte przez kompleksy ciepłolubnych zarośli tarninowych, czyli czyżni (Pruno-Crataegetum) - przez poznaniaków nazywanych cierniami, oraz ciepłolubnych zbiorowisk okrajkowych. Lasy na stokach rynny jeziornej zachowały się tylko w jej części południowo-wschodniej. Występuje tam, zbudowany z grabów, grąd środkowoeuropejski (Galio sylvatici-Carpinetum), który jednak niemal na całej powierzchni jest mocno zniekształcony. Strefa brzeżna jeziora, pas szuwarów oraz lasy aż do ul. Słupskiej są chronione jako szesnastohektarowy użytek ekologiczny N ad Jeziorem. Większy kompleks roślinności bagiennej powstał jedynie na południowym krańcu jeziora. Zalegające tu torfy niskie porośnięte są przede wszystkim przez wysokie ziołorośla z biało kwitnącą wiązówką błotną (Veronico-Filipenduletum), pośród których rozwijają się kępy łozowisk. N a stromo wznoszących się w tym miejscu stokach rosną ciepłolubne postaci czyżni tarninowych. Ten fragment rynny, wraz ze stokami, chroniony jest jako użytek ekologiczny o nazwie Krzyżanka i zajmuje powierzchnię 36 ha.

Jezioro Strzeszyńskie oraz użytki ekologiczne Strzeszyn i Psarskie Granicami użytku ekologicznego Strzeszyn objęte są Jezioro Strzeszyńskie oraz rozciągający się na północny zachód od niego kompleks lasów łęgowych, wilgotnych łąk, szuwarów i niewielkich torfianek. Teren ten zajmuje powierzchnię 114 ha. Jezioro Strzeszyńskie jest drugim co do wielkości naturalnym zbiornikiem wodnym Poznania. Jego powierzchnia wynosi 34,9 ha, objętość wód - 2 min 847 tys. m 3 , głębokość maksymalna i średnia odpowiednio: 17,8 i 8,2 m, zaś długość i szerokość maksymalna: 1210 i 540 m. Podobnie jak Jezioro Kierskie jest to zbiornik eutroficzny. Wody jeziora są stosunkowo przejrzyste, a roślinność wodna dobrze rozwinięta. W toni wodnej widoczne są "łąki" roślin podwodnych. Oprócz gatunków pospolitych, takich jak rdestnica kędzierzawa (Potatnogeton crispus), rdestnica grzebieniasta (P. pedinatus) czy rogatek sztywny (CeratophyIlum demersum), w Jeziorze Strzeszyńskim występują gatunki, które posiadają tutaj swoje je

Ryc. 3. Pancerzyk bruzdnicy (Peridinium cinctum) z Jeziora Strzeszyńskiego, fot. Elżbieta Szeląg- Wasielewskadynę stanowiska na terenie Poznania, czyli rdestnica połyskująca (P. lucens) oraz jezierza morska (Najas marina). Szczególnie łatwy do zaobserwowania i najprawdopodobniej wszystkim znany jest ten ostatni, ponieważ odłamane przez fale fragmenty jego pędów, o niewielkich, łukowato odgiętych, mocno ząbkowanych liściach można odnaleźć na brzegu po okresach silnych wiatrów. W spokojnych, płytkich zatokach jeziora rozwijają się natomiast zbiorowiska roślin wodnych o liściach pływających, tj. dekoracyjne grzybienie białe (Nymphaea alba) i równie ładne grążele żółte (Nuphar luteum). Brzegi jeziora porośnięte są przez szerokie pasy szuwarów zbudowanych przede wszystkim przez trzcinę pospolitą (Phragmites austraUs). W miejscach płytszych, z gromadzącym się na dnie żyznym mułem, rosną duże szuwary często zrywanej na bukiety pałki szerokolistnej (Typha latifoUa). Jej najbliższa kuzynka - pałka wąskolistna (T. angustifoUa) - porasta natomiast głębsze partie dna, o bardziej piaszczystym podłożu.

Jezioro otaczają lasy. Brzegi w części południowej i północnej, tworzone przez gleby mineralne, porastają porolne nasadzenia gatunków liściastych, w części północno-zachodniej - w rejonie ujścia Bogdanki oraz po przeciwnej stronie, przy wypływie dalszego odcinka rzeki - na zabagnionych glebach torfowych zachowały się dobrze wykształcone fragmenty olsów porzeczkowych (Ribo nigri-Alnetum). Zupełnie inny charakter ma kompleks wilgotnych łąk i torfianek położony na północny zachód od jeziora. Tereny te do niedawna użytkowane były kośnie i dopiero od kilkunastu lat stopniowo porzucane łąki zarastają na drodze sukcesji wtórnej. W chwili obecnej są one porośnięte przede wszystkim przez rozmaite postaci szuwarów turzycowych, wśród których dominują zespoły turzycy błotnej (Caricetum acutiformis) i turzycy zaostrzonej (C. gracilis). Płaty wilgotnych łąk rdestowo-ostrożeniowych (Cirsio-Polygonetum), w przeszłości liczne, obecnie zanikają. Rozwijają się natomiast kępy zbiorowisk zaroślowych, przede wszystkim łozowisk (Salicetum pentandro-cinereae), budowanych głównie przez przysadziste, matowo-szarozielone krzewy wierzby łozy (Salix cinerea). Zarośla te stanowią przedostatni krok na drodze zarastania byłych łąk przez roślinność spontaniczną, czyli obsiewającą się samorzutnie, bez udziału człowieka. W przyszłości większość

Ryc. 4. Wyrastająca kępkami na próchniejących pniach drzew liściastych maślanka ceglasta (Hypholoma sublateritum) występuje licznie w lasach nad Jeziorem Strzeszyńskim, fot. A Bogdanowskaz powstających dzisiaj łozowisk zastąpiona zostanie przez łęgowe lasy olszowe. Otwarte, nasłonecznione tereny wokół torfianek są bardzo dobrym miejscem do obserwowania jednej z najefektowniejszych grup owadów - ważek (Odonata). Z drobnych ważek równoskrzydłych (Zygoptera) łatwe do zauważenia są czerwonookie oczobarwnice więk% s z e (Erythromtna najaś) licznie f* siedzące na roślinach rosnących wzdłuż brzegów torfianek i na liściach pływających n a wodzie albo fruwające nisko nad wodą. Spośród większych, bardziej krępych ważek różnoskrzydłych (Anisoptera) uwagę obserwatora z pewnością zwrócą samce największej polskiej ważki - husarza władcy (Anax imperator), o błękitnym, z daleka wiJpSpŁ docznym odwłoku. Można je fcAUfej!* oglądać od czerwca do połowy sierpnia, gdy szybkim lotem patrolują swoje terytoria nad otwartą taflą wody. Z kolei husarz ciemny (A. parthenope), niewiele mniejszy, ale ciemniej ubarwiony, z niebieską nasadą odwłoka, występuje zarówno w rejonie omawianych torfianek, jak i nad jeziorami Strzeszyńskim i Rusałką. Z nieco mniejszych ważek, obok gatunków pospolitych, jak szarożółta ważka czteroplama (Libellula quadrimaculata) czy posiadająca metalicznie zielony tułów szklarka (Cordulia aenea), można tu zaobserwować także formy rzadsze, chronione w Polsce i Europie, n p. zalotkę białoczelną (Leucorrhinia albifrons) i zalotkę spłaszczoną (L. caudalis). Kompleks torfowisk niskich, szuwarów, łozowisk i torfianek ciągnie się dalej na północny zachód, w kierunku Jeziora Kierskiego Małego. Granica użytku ekologicznego Strzeszyn przebiega na skraju os. Psarskie. Dalsza część bagien, na zachód od tej miejscowości, chroniona jest jako użytek ekologiczny Psarskie. Obiekt ten ma powierzchnię 77 ha, z czego 41 ha leży w granicach administracyjnych Poznaniai A 2fij ftf r'f Wr\ Ł.y#£jJBjA p **

J A A

JIJ

· J*

AŁ

Ryc. 5. W Jeziorze Strzeszyńskim i wzdłuż całego biegu Bogdanki rośnie strzałka wodna (Sagittaria sagittifolid). Najłatwiej możnajązobaczyć pod mostkiem w miejscu, gdzie rzeczka ta wpada do Rusałki, fot. A Kepel

Użytek ekologiczny Bogdanka Użytek ekologiczny Bogdanka obejmuje ochroną lasy i łąki w dolinie rzeki na odcinku od ul. Biskupińskiej do ujścia Bogdanki do jeziora Rusałka. Rzeka płynie tutaj przez szeroki pas dobrze zachowanych lasów bagiennych, w większość trudno dostępnych. Zbiorowiska leśne są mocno zróżnicowane. W miejscach, gdzie woda stagnuje, obserwować możemy olsy porzeczkowe (Ribo nigri-Alnetum), natomiast w miejscach niezabagnionych, lecz jedynie wilgotnych i okresowo podtapianych dominują łęgi jesionowo-olszowe (Fraxino-Alnetum). Na obrzeżach lasów występują liczne płaty zarośli (zbiorowisk krzewiastych). Najbardziej interesujące z nich to łozowiska (Salicetum pentandro-cinereae). W środkowej części użytku, po południowo-zachodniej stronie rzeki, znajdują się dwa niewielkie stawy otoczone zbiorowiskami szuwarowym oraz wilgotne łąki, wśród których, obok płatów stosunkowo często występującego w Wielkopolsce zespołu rdestu wężownika i ostrożenia warzywnego (CirsioPolygonetum), spotykamy też zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinietum medioeuropaeum) - zespół rzadki i w szybkim tempie zanikający na terenie Polski, a będący siedliskiem wielu rzadkości florystycznych. Flora użytku liczy 625 gatunków roślin, jest więc bardzo bogata. Spotkać tu możemy szereg roślin typowych dla wilgotnych i bagiennych żyznych lasów liściastych. Wczesną wiosną, przed rozwojem liści, dno lasu pokrywa się kobiercem geofitów wiosennych, wśród których najłatwiej zauważyć biało kwitnące zawilce gajowe (Anemone nemorosa) i zawilce żółte (A. ranunculoides). Na wysiękach wód i na zabagnionych brzegach rzeki barwne, biało-żółte plamy tworzą w tym czasie rośliny źródliskowe - rzeżucha gorzka (Cardamine amara) oraz śledziennica skrętolistna (Chrysosplenium alternifolium) . Największe osobli, . . I wosci florystyczne rosnąjednak na wilgotnych łąkach trzęślico

%? 6. Kopulujące świtezianki dziewice (Lalopterux virgo) przysiadły przy brzegu s t r li fi i e n i a Bogdanka (wyżej samiec, niżej samica), fot. A. Kepel

wych. Swoje jedyne stanowisko w Poznaniu ma tutaj kosaciec syberyjski (Iris Sibirien), roślina bardzo rzadka w stanie dzikim, choć doskonale znana z ogrodów - jest to powszechnie hodowany, niebiesko kwitnący irys o wąskich liściach i pędach tworzących duże, zbite kępy. Dwa kolejne, okazale kwitnące i rzadkie gatunki to silnie pachnący goździk pyszny (Dianthus superbus), o białoróżowych kwiatach przypominających małe, ozdobne goździki znane z kwiaciarni, oraz pełnik europejski (Trollius europaeus) o dużych, złocistożółtych, kulistych kwiatach. Oba gatunki mają jednak na terenie Poznania także inne stanowiska. Oprócz tych efektownych osobliwości, które jednak rosną na terenie trudno dostępnych szuwarów, w trakcie wycieczki wzdłuż Bogdanki spotkamy także inne gatunki rzadkie, np. efektowne storczyki szerokolistne (Dactylorhiza m ajaliś), kwitnące tu i ówdzie na wilgotnych łąkach, czy inny gatunek z rodziny storczykowatych - niepozorną, w ogóle niepodobną do storczyków widywanych w kwiaciarniach listerę jajowatą (Listera ovata). Licznie występują tutaj krzewy kaliny koralowej (Viburnum opulus), w maju przyozdobione "tarczowatymi" kwiatostanami śnieżnobiałych kwiatów, w drugiej polowie lata zaś - koralowoczerwonymi jagodami zebranymi w obfite baldachogrona. W stosunkowo mało przekształconej dolinie Bogdanki żyje też bardzo interesująca fauna. Stwierdzono tu występowanie 152 prawnie chronionych gatunków zwierząt, w tym 33 gatunki owadów, jeden gatunek ślimaka, dwa - gadów, dziewięć - płazów, 104 gatunki ptaków oraz 13 - ssaków. Najbardziej interesujące są występujące tu rzadkie i chronione gatunki owadów: kozioróg bukowiec (Cerambyx scopoli) oraz kozioróg dębosz (C. cerdo). Bogata jest także fauna ważek, wśród których, najcenniejszymi gatunkami są trzepią zielona (Ophiogomphus cecilia) i straszka północna (Sympecma brauen). Obie te ważki na terenie Wielkopolski są uznawane za bardzo rzadkie.

Jezioro Rusałka i jego otoczenie Jezioro Rusałka jest w rzeczywistości zbiornikiem zaporowym powstałym w latach 40. ubiegłego wieku w wyniku spiętrzenia wód Bogdanki, dokonanego w trakcie zakładania terenów leśnych dzisiejszego klina golęcińskiego. Spiętrzone wody rzeki zatopiły m.in. wyrobiska dawnej kopalni gliny, dlatego też ukształtowanie dna jeziora jest bardzo zróżnicowane. Powierzchnia zbiornika Rusałka wynosi 36,7 ha (wg innych źródeł 38,5 ha), objętość zawartej w nim wody - 701,4 tys. m 3 , głębokość maksymalna - 9 m, a głębokość średnia - 1,9 m. Wody jeziora mają charakter silnie eutroficzny. Duża zawartość substancji odżywczych, dostarczanych przez wody wpływającej Bogdanki z górnej części zlewni, powoduje silny rozwój planktonu roślinnego i - co za tym idzie - małą przejrzystość wody. Badania glonów planktonowych wykazały, że zazwyczaj dominują tu drobne zielenice (Chlorophyta), złotowiciowce (Chrysophyceae) i kryptofity (Cryptophyta). Niewielka przejrzystość wody sprawia, że światło dociera na niedużą głębokość, co przy stromo opadającym dnie powoduje, że zbiorowiska roślinności wodnej o liściach zanurzonych są w Rusałce bardzo ubogie. Jedynie przy jej północno-zachodnich krańcach, od strony Woli, odnaleźć można skąpe zbiorowiska pospolitych gatunków rdestnic: grzebieniastej (Potamogeton pectina

Ryc. 7. Grzybienie białe (Nymphaea alba), czyli znane wszystkim "lilie wodne", fot. A Kepeltus), o równowąskich, niemal nitkowatych liściach, oraz kędzierzawej (P. crispus), o liściach szerszych, z mocno pofałdowanymi brzegami. W naj spokojniej szych miejscach dojrzeć można z rzadka rozrzucone liście grążela żółtego (Nuphar luteum). Także zbiorowiska szuwarów są tutaj skąpo, wręcz szczątkowo wykształcone. Wśród nich dostrzec można okazałe baldachy szaleju jadowitego (Cicuta virosa), silnie trującej rośliny z rodziny baldaszkowatych (Apiaceae). Fauna wód jeziora nie zawiera osobliwości, poza jednym gatunkiem - rzadko spotykanym ślimakiem Ferrissia wautieri. Ma on czapeczkowatą i bardzo delikatną muszlę i zazwyczaj występuje na roślinach wodnych lub gnijących liściach. W siatkach wędkarzy dominują pospolite gatunki ryb - głównie leszcze (Abramis brama), płocie (Rutilus rutilus) oraz okonie (Perca fluviatilis). Łowiono tu jednak także duże okazy sandacza (Lucioperca lucioperea). Na kępach turzyc nad brzegiem jeziora często wygrzewają się zaskrońce (Natrix natrix). Ptaków wodnych jest tu niewiele, przede wszystkim ze względu na brak pasa szuwarów. Regularnie zauważyć można jedynie nieliczne pary perkozów dwuczubych (Podiceps cristatus), łysek (Fulica atra) i krzyżówek (Anas piatyrhynchos). Interesującym obiektem obserwacji przyrodniczych mogą być otaczające Rusałkę od południa wilgotne łąki z ostrożeniem warzywnym i rdestem wężownikiem (Cirsio-Polygonetum). Zespół ten jest dość rozpowszechniony na obszarze całego klina, jednak w niewielu miejscach jego płaty są tak łatwo dostępne. Nie

stety, brak tutaj charakterystycznych dla tego typu łąk storczyków, jednak licznie występuje równie typowa, różowo kwitnąca firletka poszarpana (Lychnis floscuculi). Często widzimy też bladozielone, wysoko wzniesione kwiatostany ostrożenia warzywnego (Cirsium oleraceum), różowe kłosy rdestu wężownika (Polygonum bistorta) czy bordowe, dzwonkowate kwiaty kuklika zwisłego (Geum rivale). Na wysiękach wód gruntowych, pojawiających się tu i ówdzie na stokach doliny, rośnie kilka interesujących gatunków turzyc, m.in. turzyca sina (Carex flacca). W podobnych miejscach napotkamy też efektowne kwiatostany drżączki średniej (Briza media) - trawy o trójkątnych wiechach, w których zawieszone są duże kioski o kształcie serduszka. To właśnie ze względu na osobliwie wyglądające kłoski trawa ta nosi ludową nazwę "Łzy Matki Boskiej". Wzdłuż południowych brzegów Bogdanki liczne są potężne okazy drzew związanych z dolinami rzecznymi - topoli czarnej (Populus alba) i wierzby białej (Salix alba). Na topolach dość często obserwowane są bardzo duże, zielone gąsienice, a niekiedy też postaci dojrzałe efektownego motyla - nastroszą topolowca (Laothoe populi) z rodziny zawisakowatych (Sphingidae). Północne brzegi jeziora, oprócz trawiastej plaży w połowie jego długości, porośnięte są przez bardzo zniekształcone lasy łęgowe i gradowe. Na ich skraju, nad wodą, bardzo często spotkać można pięknie kwitnący, chroniony krzew - kalinę koralową (Viburnum opuluś) .

Ogród Dendrologiczny Ogród Dendrologiczny, założony w 1919 roku jako jednostka dydaktyczna Wydziału Rolniczo-Leśnego ówczesnego Uniwersytetu Poznańskiego, to żywa kolekcja egzotycznych i krajowych drzew, krzewów i krzewinek. Obecnie stanowi jednostkę dydaktyczną Wydziału Leśnego Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu. Ogród zajmuje powierzchnię 4,17 ha i położony jest w narożniku ulic Niestachowskiej i Warmińskiej. Z dwóch pozostałych stron z jego terenami sąsiadują zadrzewione kompleksy zabudowań uczelni oraz Lasek Golęciński, poprzez który ogród łączy się z pozostałymi zadrzewieniami golęcińskiego klina zieleni. W ogrodzie zgromadzono ponad 800 gatunków oraz odmian roślin drzewiastych. Jest to więc ogromne bogactwo, biorąc pod uwagę mały obszar, jaki kolekcja zajmuje. Większość roślin rozmieszczona jest na terenie parku w układzie systematycznym - gatunki blisko spokrewnione rosną obok siebie. Daje to unikalną możliwość porównania ze sobą żywych egzemplarzy niekiedy bardzo egzotycznych roślin. Jednymi z najcenniejszych z naukowego i dydaktycznego punktu widzenia są kolekcje krajowych roślin należących do rodzajów grupujących wiele podobnych gatunków, np. róża (Rosa), jeżyna (Rubus), której zgromadzono ok. 80 gatunków dziko rosnących w Polsce, lub wierzba (Salix). Spośród roślin egzotycznych na szczególną uwagę zasługują: kolekcja gatunków z rodziny cyprysowatych (Cupressaceae), barwnie kwitnące krzewy z rodziny różowatych (Rosaceae), przepiękny, bardzo widowiskowy zbiór sosen (Pinus), ze szczególnie okazałą sosną Schwerina (Pinus x schwerini) oraz tworzącą ogromne, ponad dwudziestocentymetrowej długości szyszki sosną Jeffreya (Pinus jeffreyi).

Ryc. 8. W Ogrodzie Dendrologicznym AR na Sołaczu od wielu lat można spotkać chronione purchawkę olbrzymie (Langermannia gigantea), fot. A. Kepel

Warto także zwrócić uwagę na położony w centralnej części ogrodu niewielki stawek, obok którego utworzono kompozycje ozdobnych odmian różaneczników (Rhododendron sp. div.) przepięknie kwitnących wiosną dużymi, kolorowymi kwiatami. N ad brzegami stawu rosną też dwa egzotyczne gatunki drzew szpilkowych zrzucających liście na zimę, co w Polsce jest rzadkością, ponieważ wśród naszych rodzimych drzew iglastych dzieje się tak tylko u modrzewia. W ogrodzie obserwować możemy ponadto cypryśnika błotnego (Taxodium distichum), roślinę tworzącą nieprzebyte, bagienne lasy w delcie Missisipi, oraz jego dalekowschodniego, ekologicznego odpowiednika - metasekwoję chińską (Met ase quo i a g typ tostrobo ides).

Park Sołacki Znany od pokoleń mieszkańcom Poznania park Sołacki założony został w 1907 roku na podmokłych terenach wzdłuż Bogdanki. Od początku pełnił funkcje rekreacyjne i ozdobne, stanowiąc dopełnienie założonego w tym samym czasie willowego osiedla na Sołaczu. Park skomponowano w stylu angielskim, czyli takim, w którym układ zadrzewień, zarośli i otwartych terenów naśladuje krajobraz dzikiej przyrody. Naturalne walory krajobrazowe doliny Bogdanki

wzbogacono, podpiętrzając wody rzeki dwiema kaskadami i tworząc w ten sposób wydłużony stawo skomplikowanej linii brzegowej. Jego taflę urozmaicają dwie wysepki. Drzewostany parku sprawiają dzisiaj - po blisko stu latach od założenia - imponujące wrażenie. Większą ich część tworzą nasze rodzime gatunki. Wiele spośród rosnących tu okazów osiąga bardzo duże rozmiary. Rekordzistami są topole czarne (Populus nigra), rosnące wzdłuż ul. Małopolskiej oraz przy alejkach od strony ul. N ad Wierzbakiem, których pnie osiągają często obwód przekraczający pięć metrów. Akurat w tym przypadku nie świadczy to jednak o szczególnie zaawansowanym wieku tych okazów, ponieważ topole to drzewa szybko rosnące, a ich życie trwa krótko. Niewątpliwie starszy od nich jest ogromny, rozłożysty dąb szypułkowy (Quercus robur) rosnący nad główną alejką parku, nieopodaljego krańca od strony ul. Niestachowskiej. Drzewo to z pewnością rosło w tym miejscu przez założeniem parku. Tuż obok oglądać możemy dużą grupę buków zwyczajnych (Fagus sylvatica) - drzewo efektownej stalowej korze i pięknie przebarwiających się na jesieni liściach. Buk, chociaż jest gatunkiem rodzimym, w Poznaniu można traktować jako egzotyczny, ponieważ drzewo to, mające wysokie wymagania wilgotnościowe, w centralnej Wielkopolsce, której klimat jest dla niego zbyt suchy, naturalnie nie występuje. W parku Sołackim spotkać można także wiele drzew obcego pochodzenia.

Najbardziej widoczne są sosny czarne (Pinus nigra), rosnące w zwartym skupisku od strony ul. Wileńskiej, oraz daglezje zielone (Pseudotsuga taxifolia) w centralnej

Ryc. 9. Czernice, samica i samiec (AythyaJuligula), zimujące na stawie w parku Sołackim.

Deszcz spływa po nich "jak woda po kaczce", fot. A. Kepel.

części parku, nieopodal restauracji Meridian, ale również dwa egzotyczne klony: tatarski (Acer tataricum) oraz srebrzysty (A saccharinum), przyciągające wzrok bardzo dekoracyjnym kształtem liści i ich pięknym kolorem jesienią. Bogate drzewostany parku uzupełniają malownicze skupiska pięknie kwitnących krzewów ozdobnych i interesująca roślinność runa. Ważnym elementem krajobrazu jest także staw. Przed kilku laty został oczyszczony, a spiętrzający wody Bogdanki próg - gruntownie odnowiony. Niestety, roślinność wodna stawu jest obecnie bardzo uboga. W latach przedwojennych była zapewne bogatsza, notowano tu m.in. występowanie rzadkiej rośliny - grzybieńczyka północnego (Nymphoides peltata). Dzisiaj roślinności zanurzonej niemal całkowicie brak, natomiast zbiorowiska szuwarów nadbrzeżnych zachowały się w jednym miejscu - nieopodal stopnia wodnego od strony ul. N ad Wierzbakiem. Rośnie tam na niewielkiej powierzchni szuwar pałki szerokolistnej. Park Sołacki stwarza także mnóstwo okazji do obserwacji ornitologicznych.

W okresie wiosenno-letnim gniazduje tutaj wiele drobnych gatunków ptaków związanych z terenami leśnymi i zaroślami. Spośród rzadszych gatunków spotkać tu można dzięciołka (Dendrocopos minor), wystukującego swe delikatne "werble" na odstających płatach kory nadrzecznych wierzb i olsz. W wiosenne noce usłyszymy kilka równocześnie śpiewających samców słowików szarych (Luscinia luscinia), a latem - nawoływania młodych puszczyków (Strix alucó).

W okresie zimowym dużą atrakcję parku stanowią ptaki wodne licznie zimujące na stawie. Stałe dokarmianie przez odwiedzających przyciąga tutaj setki krzyżówek (Anas p latyrhyn ch os) i łysek (Fulica atra). Pomiędzy nimi dostojnie pływają zazwyczaj łabędzie nieme (Cygnus olor), rzadziej pojawiają się inne, mniej przywykłe do człowieka gatunki, jak cyranka (Anas querquedula), głowienka (Aythya ferrina) czy czernica (Afuligula). Od kilku lat na stawie spotyka się także samicę egzotycznego gatunku - mandarynki (Aix galerieulata), która wedle wszelkiego prawdopodobieństwa pochodzi z hodowli. Park Sołacki jest najbardziej wysuniętą w kierunku centrum miasta częścią golęcińskiego klina zieleni. Jego skraj, wzdłuż ul. N ad Wierzbakiem, poprzez nieduży, leżący po drugiej stronie ulicy skwer, zwany parkiem Wodziczki, a następnie zadrzewioną aleję i pas łąk biegnących w kierunku ul. Przepadek, łączy się z parkiem na Cytadeli. Dodatkowym krajobrazowym łącznikiem z centrum miasta jest zadrzewiona pięknym szpalerem kasztanowców al. Wielkopolska.

N ajwiększym zagrożeniem dla przyrody golęcińskiego klina zieleni jest silna i wciąż narastająca presja turystyczna. Zgrupowane tu jeziora sąjedynymi większymi zbiornikami wodnymi w bezpośrednim sąsiedztwie Poznania, które mogą być wykorzystane w celach rekreacyjnych, położone również niedaleko miasta jeziora Wielkopolskiego Parku N arodowego nie nadają się bowiem do tego celu ze względu na priorytetowe w parku narodowym potrzeby ochrony przyrody. Skutkami intensywnego użytkowania rekreacyjnego są przede wszystkim zniszczenia roślinności i zniekształcenia krajobrazu stref brzegowych jezior. Jest to wyraźnie widoczne w północnej części Jeziora Kierskiego, gdzie brzegi niemal w całości zajęte są przez ośrodki rekreacyjne i plaże kąpielisk. Podobnie zniekształcone są północno-wschodnie brzegi Jeziora Strzeszyńskiego (od strony ul. Koszalińskiej). Brzegi jeziora Rusałka - powstałego jako zbiornik sztuczny, o z góry założonym przeznaczeniu rekreacyjnym - były celowo kształtowane w taki sposób, aby stanowiły rodzaj wypoczynkowej promenady. Istnienie dużej liczby ośrodków wypoczynkowych stwarza zagrożenie zanieczyszczenia wód ściekami bytowymi. Problem stanowi także stosunkowo duży ruch samochodowy, rosnący znacznie w okresie letnich upałów. Przy tak dużej liczbie turystów znaczące stają się również takie zagrożenia, jak zaśmiecanie, zrywanie i niszczenie roślin czy też zakłócanie spokoju. Są to jednak nieuniknione , choć możliwe do zmniejszenia przez edukację społeczeństwa, koszty istnienia tak atrakcyjnego rekreacyjnie terenu w małej odległości od centrum wielkiego miasta. Na szczęście stanowiska najcenniejszych gatunków fauny i flory tego terenu znajdują się na siedliskach trudno dostępnych i nieatrakcyjnych dla zwykłego turysty, na wilgotnych, bagnistych łąkach lub w zabagnionych lasach. Stosunkowo niewielkim zagrożeniem jest presja budowlana. Silnie zalesione tereny klina golęcińskiego, z niewielką ilością pól uprawnych, które można by przeznaczyć pod zabudowę, za to ze sporym udziałem obszarów wilgotnych i zabagnionych, nie są dobrym miejscem lokowania inwestycji. W czasie ostatnich kilkunastu lat powstało wprawdzie w sąsiedztwie klina os. Strzeszyn Grecki, jednakjego bezpośredni wpływ na ten teren ograniczony jest do wzmożonej penetracji turystycznej.