WINNICZEK I JEGO KREWNIACY

Kronika Miasta Poznania 2002 Nr3 ; Wśród zwierząt i roślin

ELŻBIETA KORALEWSKA-BATURA

M ięczaki (Mollusca) to grupa zwierząt bezkręgowych, do których należą żyjące w Polsce ślimaki (Gastropoda) i małże (Bivalvia). Ślimaki żyją zarówno na lądzie, jak i w wodzie, małże natomiast - wyłącznie w wodach. Ciało ślimaka składa się z głowy, nogi i worka trzewiowego okrytego płaszczem i muszlą. Najbardziej charakterystyczną cechą ślimaków jest zwykle spiralnie skręcona muszla (nie posiadają jej jedynie ślimaki nagie). Ślimaki są grupą mięczaków najbardziej zróżnicowaną morfologicznie i wysoce wyspecjalizowaną pod względem wymagań ekologicznych. Ich pokarm bywa tak różnorodny, jak środowiska, w których żyją. Natomiast zamknięte w dwuklapowej muszli małże nie posiadają głowy, dlatego odfiltrowują pokarm z wody. W Poznaniu stwierdzono dotychczas występowanie 118 gatunków mięczaków, co stanowi 75 proc. malakofauny Wielkopolski i prawie połowę (47,2 proc.) malakofauny krajowej. Ślimaki lądowe reprezentowane są tutaj przez 60 gatunków, a ślimaki wodne i małże - przez 58 gatunków! . Najbogatsze gatunkowo zgrupowania ślimaków lądowych występują w cienistych, dość wilgotnych partiach lasów liściastych oraz w wilgotnych zaroślach, starych parkach i na cmentarzach. Większość ślimaków tych środowisk charakteryzuje się delikatną, błyszczącą, niekiedy przezroczystą muszlą ijest małych rozmiarów, przez co często są trudne do zaobserwowania. Szczególnie liczne i pospolite w tych środowiskach są, żyjące pod kamieniami, pniami drzew lub wśród butwiejących liści błyszczotka połyskliwa (Cochlicopa lubrica), przeźrotka szklista (Vitrina pellucida), szklarka obłystek (Zonitoides nitidus), szklarka żeberkowana (Nesovitrea hammoniś), szklarka zwodnicza (Aegopinella nitidula) i ślimak kosmaty (Trichia hispida). Większa od pozostałych szklarek - szklarka Draparnauda (Oxychilus draparnaudi) jest elementem obcym w naszej faunie. Ślimak ten został zawleczony z południowej i zachodniej Europy wraz z roślinami importowanymi do ogrodów bo

Elżbieta Koralewska - Batura

Ryc. 1. Ślimak gajowy ma zmienną barwę muszli lecz jej warga zawsze jest ciemnobrązowa, fot. A Kepeltanicznych i szklarni. Jest drapieżnikiem polującym na dżdżownice. W ostatnich latach gatunek ten coraz częściej zasiedla środowiska naturalne i wypiera ślimaki rodzime. W naturalnych środowiskach wilgotnych często występują również ślimaki nagie z rodziny ślinikowatych: ślinik rdzawy (Arion subfuscus), o dość zmiennym ubarwieniu ciała, ale zawsze zbliżonym do rdzawobrązowego lub pomarańczowobrązowego, i żółtym śluzie, oraz ślinik szary (Arion circumscriptus), o popielatoszarym ciele ozdobionym wzdłuż boków wyraźną ciemną smugą. Na pokrzywach, łopianie, lepiężniku i innych roślinach zielnych miejsc ocienionych i wilgotnych nad rzeką Cybiną i Rusałką licznie bytuje zaroślarka pospolita (Bradybaea fruticum). Ślimak ten jest duży i stosunkowo łatwy do rozpoznania po okrągłym, głębokim dołku osiowym położonym na spodzie cienkiej i kruchej muszli o zróżnicowanej barwie - od białawożółtawej poprzez różne odcienie różu i żółci do brązu. Zaroślarce pospolitej towarzyszą ślimaki często spotykane również w starych parkach, ogrodach i na cmentarzach, m.in. ślimak zaroślowy (Arianta arbustorum), o muszli brunatnej, zwykle z licznymi, jasnymi plamkami i z ciemnym paskiem oraz białą "wargą" otaczającą brzeg jej otworu, ślimak ogrodowy (Cepaea hortensis), o muszli cytrynowożółtej, jednobarwnej łub z brunatnymi paskami i białą "wargą", oraz podobny do niego ślimak gajowy (Cepaea netnoralis) - z wargą ciemnobrązową. Ten ostatni gatunek odznacza się bardzo dużą zmiennością ubarwienia muszli, począwszy od żółtych, po różowe lub czerwonobrunatne, z ciemnymi paskami lub bez nich. W miejscach wilgotnych i ocienionych żyje także ślimak winniczek (Helix pomatid), największy spośród występujących w Polsce oskorupionych ślimaków lądowych. W południowej i w południowo-wschodniej Polsce jest on rodzimym

gatunkiem, do środkowej i północnej Polski, podobnie jak do wielu innych okolic Europy środkowej i wschodniej, został celowo przeniesiony w średniowieczu przez zakonników, głównie w celach kulinarnych. Z parków i ogrodów przyklasztornych, gdzie go hodowano, winniczek zaczął samorzutnie kolonizować sąsiednie, odpowiadające mu środowiska naturalne i z czasem zupełnie "zdziczał". Z powodu intensywnego zbierania go dla celów konsumpcyjnych (głównie na eksport) liczebność jego populacji może się zmniejszać. Przyczynia się do tego również znaczna liczba ślimaków niemiarowych (o średnicy muszli mniejszej niż 30 mm) trafiających do punktów skupu, ponieważ osobniki te, rzadko wracające do naturalnych środowisk, nie zdążyły jeszcze wziąć udziału w procesie reprodukcji. Duży wpływ na liczebność winniczka ma także fakt, że dopiero w czwartym roku życia jest on zdolny do rozrodu, przez co odbudowa populacji następuje stosunkowo powoli. Z tych względów od 1995 roku ślimak ten podlega w Polsce okresowej ochronie, która ma ograniczyć nadmierną eksploatację gatunku i zapewnić jego odtwarzanie oraz przetrwanie w przyrodzie. Ślimaki gaj owe, ogrodowe i zaroślowe oraz młode winniczki są ważnym elementem diety niektórych ptaków. Szczególnie drozd śpiewak i kos są ich wielkimi amatorami. Ptaki te kruszą muszle ślimaków na miejscu znalezienia, ale czasem znajdują pojedynczy kamień bądź fragment muru i wykorzystują je jako kowadło do rozbijania muszli. W efekcie takiego zachowania ptaków w jednym miejscu można znaleźć liczne, porozbijane muszle ślimaków. Miejsce takie, tzw. kuźnia drozda, zostało znalezione w Forcie VIIa przy ul. Bułgarskiej.

Ryc. 2. Winniczekjest największym krajowym, oskorupionym ślimakiem lądowym, fot. A Kepel

Elżbieta Koralewska - Batura

Najbogatsze znane zgrupowanie ślimaków, także leśnych, zamieszkuje nad Maltą. Godne uwagi są występujące tu: świdrzyk dwuzębny (Clausilia bidentata), o wrzecionowatej, delikatnie żeberkowanej muszli, oraz kilka gatunków poczwarówek: malutka (Truncatellina cylindrica), bezzębna (Columella eden tu la), drobna (Vertigo pusilla), zwężona (Vertigo angustior), żeberkowana (Truncatellina costulata), prążkowana (Vertigo substriata), karliczka (Vertigo pygmaeii) oraz poczwarówka rozdęta (Vertigo antivertigo). Żyją tu ponadto: igliczek lśniący (Acieula po lita), notowany także w lesie gradowym w Morasku (Dzięczkowski 1974), krążałek plamisty (Discus rotundatus), spotykany też na Cytadeli, i krążałek malutki (Punctum pygmaeum). Ten ostatni co prawda zasiedla niemal wszystkie rodzaje środowisk lądowych Poznania, lecz z powodu bardzo drobnych rozmiarów jest trudny do znalezienia. Na suchych, słonecznych pagórkach, na poboczach dróg, torowiskach oraz na zboczach nasypów porośniętych roślinnością sucholubną, zwykle na wyższych ziołach i na gałązkach krzewów żyją ślimaki kserotermofiJne (czyli sucho- i ciepłolubne) odznaczające się grubą muszlą. W takich miejscach licznie występuj e m. in. ślimak przydrożny (Helicella obvia), o spłaszczonej, delikatnie paskowanej białej muszli, oraz ślimak austriacki (Cepaea vindobonensis), podobny do ślimaka ogrodowego i gajowego, lecz różniący się od nich beżowym kolorem wargi. Gatunki te zostały do środkowej Polski zawleczone zapewne z południowo-wschodniej części naszego kraju, gdzie żyją na stanowiskach naturalnych. W Poznaniu ślimak przydrożny jest pospolili r. · tym 1 ZwyKle licznie występującym gatunkiem, natomiast śli

"A, .

, .

Ryc. 3. Shmak przydrożny Ż)je zwykle gromadnie; w okresie suszy odpoczywa wysoko na roślinach, zasklepiony błoną, fot. A. Kepel

Ryc. 4. Beżowa warga muszli to charakterystyczna cecha ślimaka austriackiego, fot. E. Koralewska - Batura

mak austriacki bytuje jedynie na nielicznych stanowiskach 2 , np. w dzielnicy Nowe Miasto przy bardzo ruchliwej trasie Hetmańskiej (Koralewska-Batura, Dziabaszewski 2000), a także w fortach: I, la oraz Ilia. Nielicznie osobniki tego ślimaka zasiedlają też nasłonecznione zbocza Cytadeli. We wrześniu 2002 roku na prawym brzegu Warty, w pobliżu mostu Chrobrego, zaobserwowano liczną populację śródziemnomorskiego ślimaka Monacha cartusiana (S. Cholewa, in£ ustna). Jest to pierwsza informacja o pojawieniu się tego ślimaka w Poznaniu. W środowiskach synantropijnych (w ogrodach, szklarniach, cieplarniach, piwnicach) często, a niejednokrotnie i licznie występują ślimaki nagie: ślinik ogrodowy (Arion hortensis), pomrowik mały (Deroceras laeve), pomrowik polny (D. agreste) i pomrowik plamisty (D. reticulatum). Pomrowik plamisty jest pospolitym ślimakiem nagim spotykanym często w różnego typu uprawach i z tego powodu uważanym za groźnego szkodnika. Najwięcej uwagi przyciąga pospolity i duży ślimak nagi z rodziny pomrówiowatych - pomrów wielki (Limax maximus), o długości ciała do 20 cm, u którego na jasnoszarym ciele występują czarne plamy łączące się w podłużne pasy. Dotkliwe szkody, niemal wyłącznie w piwnicach i magazynach warzyw oraz w mleczarniach i przechowalniach sera, wyrządza pomrów żółtawy (Limacus flavus), natomiast w uprawach pod szkłem i folią (zwłaszcza roślin ozdobnych) - pomrów walencjański (Lehmannia valen tian a), skrajny synantrop, którego występowanie w Poznaniu zostało niedawno potwierdzone. W przeciwieństwie do pomrowików ślimaki nagie z rodziny pomrówiowatych nie są rodzimym składnikiem naszej fauny, lecz zostały zawleczone z południowej części środkowej i zachodniej Europy.

Elżbieta Koralewska - Batura

Ryc. 5. Duży nagi ślimak pomrów wielki często występuje w ogródkach działkowych, gdzie może wyrządzać dotkliwe szkody w uprawach warzyw i roślin ozdobnych, fot. A. Kepel

Specyficzne środowisko lądowe stanowi roślinność nadwodna, gdzie jedynymi występującymi ślimakami są bursztynki, które swoim kształtem i kolorem przypominają kawałki bursztynu przyklejone do roślin. Ich skorupka jest niezwykle delikatna, przeświecająca i z bardzo dużym otworem. Chociaż są to ślimaki lądowe, bardzo ściśle związały się ze środowiskiem wodnym - zwłaszcza bursztynki pospolita (Succinea putris) i wysmukła (S. elegans). W przeciwieństwie do nich bursztynka podłużna (S. oblonga) preferuje środowiska znacznie suchsze; możnają spotkać wyłącznie na Malcie i w Dębinie. Duże bogactwo malakofauny słodkowodnej spotykamy w rzekach i jeziorach. W rzekach występują zarówno gatunki reofilne (prądolubne), jak i ślimaki oraz małże zamieszkujące wody stojące. Gatunki reofilne cechują się grubymi muszlami, często o silnie skróconych skrętach i szerokich otworach. Na kamieniach i zanurzonych kłodach w strefie przybrzeżnej Warty i Bogdanki dość często występuje rozdepka rzeczna (Theodoxusfluviatilis) o muszli grubej, półkolistej, odznaczającej się zmiennym, ale zawsze pięknym ubarwieniem (białe plamki i kreski na czarnym lub fiołkowym tle albo siateczka, niekiedy z ciemnymi pasami, na jasnym tle). Coraz rzadziej i nielicznie towarzyszy jej żyworódka rzeczna (Viviparus viviparus) o muszli dużej, stożkowatej i słabo wysklepionych skrętach.

W nielicznych już w Poznaniu czystych wodach rzek z piaszczystym dnem gatunkiem godnym zwrócenia szczególnej uwagi jest szczeżuja pospolita (Anodonta anatina), duży małż o wyraźnie mniejszej wrażliwości na zanieczyszczenia i większej odporności na zmiany warunków siedliskowych niż inni przedstawiciele tej rodziny, np. skójka gruboskorupowa (Unio crassus). W rzekach i akwenach Poznania żyje jeszcze groszkówka drobna (Pisidium supinum), gatunek ten ma jednak duże wymagania tlenowe i jest wrażliwy na zanieczyszczenie wody, co sprawia, że obecnie jest zagrożony wyginięciem. Odcinki rzek o dnie mulisto-piaszczystym najczęściej zasiedlane są przez charakterystyczną, lecz ostatnio już coraz rzadszą szczeżuję wielką (Anodonta cygnaea), o muszli zwykle silnie wydłużonej (do 20 cm), oraz przez małe małże: kulkowkę rzeczną (Sphaerium rivicola)

i groszkówkę rzeczną (Pisidium amnicum). Gatunki, dla których rzeki są siedliskiem podstawowym, często spotykamy także w jeziorach, np. groszkówkę karliczkę (P. moitessierianum) stwierdzono w Poznaniu tylko w jeziorze Rusałka (Włosik- Bieńczak 2000a).

Zbiorniki pobocza rzek (dołki przybrzeżne i starorzecza) zasiedlane są przez mięczaki charakterystyczne dla wód stojących. Spośród żyjących tu ślimaków najpospolitsze są żyworódka pospolita (Viviparus contectus), o muszli dużej, stożkowatej i z silnie wysklepionymi skrętami, oraz znacznie mniejsza od niej zagrzebka pospolita (Bithynia tent ac ulata). Najczęściej towarzyszą im płucodyszne błotniarki i zatoczki. Liczne i pospolite w tych środowiskach są m.in. błotniarka stawowa (Lymnaea stagnalis), największy w Polsce ślimak wodny o cienkiej i kruchej muszli jajowato-stożkowatego kształtu, i nieco mniejsze od niej błotniarki: jajowata (Lymnaea peregra) i uszata (Lymnaea auricularia). Spośród zatoczków, charakteryzujących się muszlą o skrętach płasko zwiniętych, można tu spotkać zatoczka pospolitego (Planorbis planorbis), ostrokrawędzistego (Anisus vortex), skręconego (A. contortus) i - największego z nich - rogowego (Planorbarius corneus). W zanikających starorzeczach malakofaunę tworzą gatunki wykazujące dużą odporność na wysychanie, do których należą zawójki: płaska (Valvata cristata) i przypłaszczona ( pulchella). W torfiankach, leżących zwykle na krańcach terasy zalewowej rzek, oraz w stawach gatunkami dominującymi są ślimaki i małże charakterystyczne dla

Ryc. 6. Na piaszczystym dnie czystych jezior żyje duży małż - szczeżuja pospolita, fot. A Kepel

Elżbieta Koralewska - Batura

Ryc. 7. Osobnik męski często spotykanej w wodach stojących żyworódki pospolitej, z charakterystycznym, grubym i tępo zakończonym prawym czulkiem służącym jako narząd kopulacyjny, fot. A. Kepel

Ryc. 8. Błotniarka stawowa jest największym ślimakiem naszych wód stojących, fot. A. Kepel

.. IjfA

Ryc. 9. Największy z kilkunastu gatunków zatoczków - zatoczek rogowy, mieszkaniec wód stojących charakteryzujący się muszlą o skrętach plaskozwiniętych, fot. A. Kepel

starorzeczy i zbiorników okresowych. Szczególnie cenne są rzadkie gatunki małych małży: groszkówka żeberkowana (Pisidium pulcheIlum), u której powierzchnia muszli jest silnie, regularnie żeberkowana i mocno połyskliwa, oraz groszkówka z gatunku Pisidium pseudosphaerium o muszli cienkiej i kruchej. W jeziorach spotyka się prawie wszystkie gatunki ślimaków słodkowodnych, a o ich występowaniu decyduje przede wszystkim trofia wód. Najbogatszą malako fauną cechują się jeziora eutroficzne (czyli o zbyt dużej żyzności na skutek różnego typu zanieczyszczeń), o dobrze rozwiniętej strefie przybrzeżnej. Bardzo licznie występuje w nich mały ślimak - wodożytka nowozelandzka (Potamopyrgus antipodarum), która prawdopodobnie z wodą balastową statków dostała się na nasz kontynent z N owej Zelandii. Pojawienie się tego obcego dla naszej fauny ślimaka i jego gwałtowna ekspansja w zbiornikach powoduje regularne ubożenie jakościowe i ilościowe malakofauny, np. w środowiskach wodnych doliny Strumienia Junikowskiego (Włosik-Bieńczak 2000c).

W paśmie trzciny, pałek i sitowia występuje duże bogactwo ślimaków z dość licznym przytulikiem jeziornym (Acroloxus lacustris) przyczepiającym się do łodyg roślin. Na szczególną uwagę zasługuje nie notowany do niedawna w Polsce europejski ślimak Ferrissia wautieri, częsty mieszkaniec akwariów, basenów hodowlanych i zbiorników zasilanych wodami podgrzanymi. W ostatnich latach gatunek ten zasiedlił również zbiorniki wód stojących i obecny jest np. w jeziorze Rusałka. Podobnie śródziemnomorska rozdętka zaostrzona (Physella acuta) w peł

Elżbieta Koralewska - Batura

ni zaaklimatyzowała się w wodach chłodniejszych i obecnie zasiedla rozmaite naturalne zbiorniki wodne. Na dnie jezior, niekiedy masowo, żyje zawójka pospolita (Valvata piscinalis). Małże reprezentowane są przez skójkę zaostrzoną (Unio tumidus), szczeżuję pospolitą, kulkówkę rogową (Sphaerium corneum) i groszkówkę pospolitą (Pisidium casertanum) oraz - pochodzącą ze zlewiska Morza Czarnego i Kaspijskiego - racicznicę zmienną (Dreissena polymorpha) o muszli barwnej, w zarysie trójkątnej, silnie przyczepionej krzepnącą wydzieliną (zwaną bisiorem) do podłoża - kamieni, gałęzi i innych przedmiotów znajdujących się w wodzie. Regulacja rzek, zanieczyszczenia oraz wzrastające zakwaszenie wód powierzchniowych są naj częstszymi przyczynami zmniejszania się populacji ślimaków oraz małży rzecznych i dlatego panuje powszechne przekonanie, że właśnie te grupy mięczaków są najbardziej narażone na wyginięcie. Świadczy o tym brak w rzekach Poznania zawójki rzecznej (Valvata naticina), namulka pospolitego (Lithoglyphus naticoides) i skójki gruboskorupowej . Ponadto niektóre gatunki obce w naszej faunie mogą wypierać formy rodzime, np. małże z rodziny skójkowatych wypierane są przez racicznicę zmienną. Gatunki obce mogą być też zagrożeniem dla istniejących zgrupowań malakofauny, przykładem tego jest ogromny rozwój populacji wodożytki nowozelandzkiej w niektórych zbiornikach Poznania. Ślimak ten stosunkowo łatwo kolonizuje nowe obszary, ponieważ jest gatunkiem euryhalinowym (może żyć zarówno w wodach słonawych, jak i słodkich) i rozmnaża się partenogenetycznie (czyli z niezapłodnionych jaj), ma także zdolność do przechodzenia w stanie niestrawionym przez przewód pokarmowy ryb i innych ślimaków. Dzięki temu nawet pojedyncze osobniki tego ślimaka, uwolnione z odchodów przenoszonych z prądem wody błotniarek lub migrujących ryb, stają się potencjalnymi założycielami nowych populacji tego ślimaka. Mięczaki zagrożone są pośrednio również ze strony człowieka w związku ze zmianami, jakie powoduje on w środowisku. Jako zwierzęta mało mobilne, nie mogą one wywędrować z miejsc, które wskutek wtórnych zmian stają się dla nich nieodpowiednie. W takiej sytuacji mięczaki zwykle giną, zwłaszcza że większość z nich należy do zwierząt o wybitnie wąskim zakresie tolerancji na zmiany warunków życia. Z tego właśnie powodu tak ważne dla ochrony tych zwierząt jest zachowanie osobliwych i cennych środowisk ich występowania w stanie niezmienionym. Przy ochronie mięczaków tylko to może dać pożądany efekt.

PRZYPISY:l Fauna mięczaków Poznania była przedmiotem badań wielu poznańskich zoologów. Istotny wkład w poznanie ich składu gatunkowego, rozmieszczenia i liczebności wnieśli: Dyrdowska (1928), Urbański (1933a, 1933b, 1935,1938), Dziabaszewski (1967), Dzięczkowski (1974), Biesiadka, Kasprzak (1977), Koralewska- Batura (1992), Koralewska- Batura, Dziabaszewski (2000) i Wlosik-Bieńczak (1992,1994,1996,1997,1999, 2000a, 2000b, 2000c, 2001). 2 Informacje na temat występowania tego gatunku w Poznaniu zawierały już prace Dyrdowskiej (1928) i Urbańskiego (1935). Wbrew przypuszczeniom Urbańskiego (1938, 1948) ślimak austriacki nie wyginął w dolinie Warty.