KRÓLESTWO GRZYBÓW

Kronika Miasta Poznania 2002 Nr3 ; Wśród zwierząt i roślin

DOROTA CELKA

G rzyby (Mycobionta) to liczna grupa organizmów, w skład której wchodzi ponad 120 tys. gatunków. Są cudzożywne i prowadzą najczęściej lądowy tryb życia. Odżywiając się, korzystają z materii organicznej żywej (takie grzyby nazywamy pasożytami) lub martwej (saprobionty). Jeszcze niedawno zaliczano je do świata roślin, jednak badania naukowe sprzed kilkudziesięciu lat (system Whittakera, w którym po raz pierwszy wydzielono grzyby jako odrębne królestwo, opublikowano w 1969 roku) wykazały, że różnice między roślinami i grzybami są bardzo duże. Obecnie uważa się je za grupę równorzędną roślinom i zwierzętom (Szweykowska, Szweykowski 1993). Grzyby są organizmami bardzo zróżnicowanymi i nie do końca poznanymi.

W ich skład wchodzą zarówno niewielkie, jednokomórkowe organizmy o mikroskopijnych rozmiarach (np. drożdże Saccharomyces sp.), jak i znane wszystkim grzyby kapeluszowe, których przedstawiciele osiągają nieraz wymiary kilkudziesięciu centymetrów i masę kilkunastu kilogramów, m.in. purchawica olbrzymia (Langermannia gigantea)l. Ciało grzybów zwane jest grzybnią i składa się z nitkowatych tworów, tzw. strzępek. Grzybnia jest luźną strukturą przypominającą pleśń. W pewnych okresach życia strzępki grzybni splatają się i wytwarzają specyficzne dla tej grupy utwory, np. owocniki, jak u borowika szlachetnego zwanego prawdziwkiem (Boletus edulis), czy sznury korzeniowe, tzw. ryzomorfy, jak u opieńki miodowej (ArmilIariella mellea). Zycie grzybów bardzo mocno związane jest z warunkami klimatycznymi i porami roku (w niektórych latach, zwanych "grzybowymi", pojawiają się masowo), a w mieście dodatkowym czynnikiem wpływającym na ich występowanie jest działalność człowieka. Przemiany antropogeniczne powodują zanikanie pewnych gatunków, z drugiej strony powstanie nowych siedlisk umożliwia rozprzestrzenianie się innych. Proces zanikania grzybów w Poznaniu jest na raziesłabo poznany (powodem jest zarówno specyficzna biologia tych organizmów, jak i stan naszej wied zy 2), natomiast wnikanie grzybów do siedlisk ludzkich można obserwować w wielu miejscach naszego miasta. Mimo niepełnego rozpoznania miko flora Poznania jest bardzo interesująca. W jej skład wchodzi ponad 550 gatunków.

Wiosna Wiosna, choć nie kojarzy się z grzybami, posiada jednak wielu charakterystycznych dla tej pory roku przedstawicieli. Część gatunków pojawiających się wiosną występuje tylko w tej porze roku, część wystąpi jeszcze w późniejszych okresach lub owocuje do jesieni. Tylko wczesną wiosną pojawiają się owocniki pasożytujące na kłączach zawilca gajowego (Anemone nemorosa) twardnicy bulwiastej (Sclerotinia tuberosa). Zaobserwowano ją w mało zmienionych przez człowieka miejscach, m.in. w rezerwacie Meteoryt Morasko, na Dębinie i w maltańskim klinie zieleni. Grzyb ten należy do workowców i posiada owocnik w górnej części miseczkowaty lub pucharkowaty, wzniesiony na trzonie o długości do 8 cm.

Ryc. l. Wczesną wiosną można spotkać pasożytującą na kłączach zawilca gajowego twardnicę bulwiastą, fot. A. Kepel

Ryc. 2. Podlegający ścisłej ochronie prawnej, smaczny, owocujący tylko wiosną smardz jadalny, fot. A. Kepel

Dorota Celka

Ryc. 3. Żółciak siarkowy, groźny pasożyt drzew często spotykany na terenach miejskich, fot. A. Kepel

Także tylko wiosną na butwiejących szyszkach sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris), leżących w ściółce lub zagrzebanych w ziemi, rośnie szyszkówka tęporozwierkowa (Strobilurus stephanocystis). Wiosennymi grzybami są również gatunki z rodzaju smardz (Morehella sp.). Niektóre z nich wykazują tendencję do pojawiania się na siedliskach antropogenicznych. Smardzajadalnego (Morehella esculenta) obserwowano w naszym mieście na siedliskach łęgowych, czyli właściwych dla tego gatunku, np. w parku Golęcińskim nad Rusałką, jednak już w Gieczu (pow. średzki) znaleziono go na grodzisku w rezerwacie archeologicznym (Celka 2000a). Smardza stożkowatego (M. conica) notowano w Poznaniu obficie owocującego w ogródkach działkowych i przydomowych, często na nawiezionym z zewnątrz podłożu. Podobnie zachowuje się smardz wyniosły (M. ela ta) . Do grupy grzybów owocujących pospolicie w środowisku miejskim od wiosny do jesieni należą niektóre gatunki z rodzaju czernidłak (Coprinus sp.), które spotykamy często w pasach zieleni przyulicznej, na skwerach i wzdłuż ciągów komunikacyjnych. Czernidłak pospolity (Coprinus atramentanus) i kołpakowaty (C. comatuś) są grzybami naziemnymi, natomiast czernidłakgromadny (C. disseminatus) i błyszczący (C. micaceus) rosną masowo na próchniejących pniach lub u ich podstawy. Na żywych lub martwych okazach bzu czarnego (Sambucus nigra) owocuje ucho bzowe, zwane także judaszowym (Auricularia auricula -judae),

gatunek niespotykany na naturalnych siedliskach, posiadający w okresach wilgotnych galaretowaty owocnik w kształcie małżowiny usznej. Jaskrawą barwą zwraca na siebie uwagę żółciak siarkowy (Laetiporus sulphureus), pasożytujący od wiosny do jesieni na drzewach liściastych, najczęściej w parkach, ogrodach i przy ulicach. Obserwowano go w Poznaniu zarówno na rodzimych, jak i na obcych przedstawicielach dendroflory, np. na robini akacjowej (Robinia pseudacacia) przy ul. WinkIera. Żółciak wytwarza żółtopomarańczowe lub czerwone, wachlarzowate owocniki, a jego forma młodociana jest jadalna.

Lato Latem, jeśli jest stosunkowo wilgotno, grzyby pojawiają się masowo już od końca czerwca. W środowisku miejskim na drzewach często można spotkać pasożytującą żagiew łuskowatą (Polyporus squarosus), której owocniki dorastają nawet powyżej 50 cm średnicy. W naszym mieście grzyb ten występuje dość często w parkach, na obrzeżach lasów i na przydrożnych drzewach, zarówno rodzimych, takich jak klon pospolity (Acer platanoides), jak i obcych, np. klon jesionolistny (Acer negundo) czy kasztanowiec zwyczajny (Aesculus h ipp o castan um). Od lata do jesieni w wielu miejscach Poznania owocują różne gatunki z rodzaju pieczarka (Agaricus sp.), najczęściej pieczarka polowa (Agaricus awensiś), polna (A. campestris), żółtawa (A xanthodermus) i szlachetna, zwana też pieczarką miejską (A bitorquis). Są to grzyby naziemne, spotykane głównie na trawnikach, w zaroślach, parkach, przy śmietnikach, parkingach, w ogrodach i innych miej

Ryc. 4. Żagiew łuskowatą, grzyb często pasożytujący na drzewach parkowych i przydrożnych, fot. A. Bogdanowska

Dorota Celkascach bezpośrednio związanych z człowiekiem. Szczególne miejsce zajmuje tu pieczarka szlachetna, która nie wymaga do rozwoju współsymbionta (drzewa, krzewu czy rośliny zielnej) i dlatego obserwowano ją w skrajnie nieprzyjaznych miejscach, n p. w szczelinach betonowych płotów, wśród płyt chodnikowych, a nawet na szosie w spękaniach asfaltu. Dogodne warunki do rozwoju w mieście znalazły gatunki azotolubne, wyrastające np. na zwierzęcych ekskrementach (tzw. grzyby koprofilne), n p. na odchodach przy ul. Niestachowskiej w zaroślach robiniowych zaobserwowano gnojankę żółtawą (Bolbitius vitellinus). W lasach gradowych Poznania, np. w rezerwacie Meteoryt Morasko czy golęcińskim klinie zieleni, spotkać można latem chronionego grzyba o interesującej morfologii i bardzo silnym, przypominającym padlinę zapachu - sromotnika bezwstydnego (Phallus impudicus). Nieprzyjemny zapach przywabia muchy padlinowe, które zjadają i rozsiewają zarodniki. Sromotnika obserwowano również w zaroślach śnieguliczki białej (Symphoricarpos albus) w parku Gorczyńskim. N a przełomie lata ijesieni w ZOO na Malcie i na poboczach ul. Majakowskiego spotkać można naziemną piestrzycę kędzierzawą (Helvella crispa). Ten interesujący workowiec, wymagający gleb wapiennych, zwraca na siebie uwagę specyficzną budową - jego główka przypomina siodło, a trzon jest u dołu rozdęty. Koniec lata to zwykle okres masowego występowania dobrze znanych wszystkim grzybów jadalnych i trujących, np. pieprznika jadalnego, czyli kurki (Cantharellus cibariuś), borowika szlachetnego (Boletus eduliś), podgrzybków (Xetę l . £<

Ryc. 5. Wydzielając bardzo silny, przypominający smród padliny zapach sromotnik bezwstydny przywabia muchy, które roznoszą jego zarodniki, fot. A. Kepel

Ryc. 6. Ceniony przez grzybiarzy borowik szlachetny zwany prawdziwkiem, fot. A. Kepel

Ryc. 7. Rosnący pod brzozami smaczny grzyb jadalny - koźlarz babka (Leceinum scabrum), fot. D. Celkarocomus sp.), koźłarzy (Leccinium sp.) czy muchomorów (Amanita sp.). Wiele z nich owocuje do późnej jesieni. Spotykamy je głównie w mniej zniekształconych lasach klinów zieleni naszego miasta, niekiedy nawet jeszcze dość licznie. Do wyjątków należy podgrzybek złotawy (Xerocomus chrysenteron) owocujący także w miejscach zmienionych przez człowieka, np. w parku Gorczyńskim czy w ogródkach przydomowych przy ul. Kasprzaka. Niekiedy już wczesnym latem pojawia się w parkach i lasach groźny pasożyt drzew liściastych - opieńka miodowa (ArmilIariella mellea). W Poznaniu duża jej populacja występuje w parku na Cytadeli, w rezerwacie Meteoryt Morasko oraz nad Cybiną.

Jesień Jesienią, przy sprzyjających warunkach pogodowych, owocować może jeszcze wiele gatunków letnich, pojawia się też wiele nowych. W mniej zmienionych lasach miejskich masowo owocują gatunki naściółkowe, np. pieniążek pozrastany (Collybia confluens) i maślany (C. butyracea), podczas gdy w parkach i na zieleńcach w centrum miasta spotkać je można tylko sporadycznie (w parku Sołackim zaobserwowano tylko dwa gatunki naściółkowe i aż 52 naziemne), co spowodo

Dorota Celka

wane jest głównie wygrabianiem ściółki i przekopywaniem ziemi. Jedynie w parku nad Rusałką, w którym panują warunki zbliżone do naturalnych, ale nie prowadzi się tutaj systematycznej gospodarki leśnej, co przejawia się w zaleganiu dużej ilości gałęzi i murszejącego drewna, doliczono się 32 gatunków nadrzewnych, 12 naściółkowych i 22 naziemnych. Przede wszystkim w lasach poznańskich klinów zieleni wyrastają jesienią mikoryzowe 3 gatunki z rodzajów gołąbek (Russula sp.) i mleczaj (Lactarius sp.). W kilku punktach miasta owocuje flagowiec olbrzymi (Meripilus giganteus), gatunek chroniony, który najczęściej występuje na przydrożach, cmentarzach oraz w miejskich parkach. Liczne populacje tworzy też trujący krowiak podwinięty zwany olszówką (Paxillus involutus). Grzyb ten przez lata uważany był za jadalny, jednak nowsze badania wykazały, iż może on być powodem poważnych zatruć.

Ryc. 8. Zimą, nawet przy kilkustopniowych mrozach, w wielu miejscach Poznania wyrasta na drzewach smaczny grzyb jadalny - zimówka aksamitnotrzonowa, fot. A. Bogdanowska

Zima Bujny rozwój jesiennej mikoflory zostaje zatrzymany okresem chłodów. Duże wahania temperatury powietrza w ciągu dnia powodują zahamowanie wzrostu gatunków naziemnych, nadal trwają jednak grzyby o twardych owocnikach zasiedlające drewno, np. szaroporka podpalana (Bjerkandera adusta) na pniakach, na żywych i martwych pniach i gałęziach brzozy - porek brzozowy (Pip top orus betulinus) czy częsty m.in. na żerdziach w ogrodzeniach wrośniak szorstki (Trametes hirsuta). Zimą pojawiają się też grzyby odporne na niskie temperatury, m.in. wyrastający u podstawy pni drzew rycerzyk czerwonozłoty (Trich olom opsis rutilans) oraz porastająca kępami pniaki zimówka aksamitnotrzonowa (Flmmulina velutipes). Ten ostatni grzyb spotkać można od późnej jesieni do początków marca, ponieważ rośnie nawet przy kilkustopniowych mrozach otoczony pokrywą śnieżną. W Poznaniu obserwuje się go w parkach, zieleńcach, na skwerach i przydrożnych drzewach w centrum miasta (al. Niepodległości), rzadziej natomiast w klinach zieleni.

Grzyby jadalne i trujące Wśród występujących w Poznaniu grzybów liczną grupę stanowią gatunki jadalne. Do najczęściej obserwowanych w lasach klinów zieleni należą podgrzybki, koźlarze, maślaki, gąski, borowik szlachetny, kurka, opieńka miodowa i czubajka kania. Wiele z nich można spotkać także w centrum Poznania, w miejscach występowania ich mikoryzowego drzewa - koźlarza babkę (Leceinum scabrum) znaleziono pod brzozami, a maślaka żółtego (Suillus grevillei) pod modrzewiami na terenie Kliniki Psychiatrii przy ul. Szpitalnej. Bardzo pospolitym gatunkiem miejskim jest twardzioszek przydrożny (Marasmius oreades). Liczne populacje tego gatunku pojawiają się na trawnikach, łąkach, pastwiskach i przydrożach. Twardzioszek wchodzi w mikoryzę z trawami i tworzy niekiedy rozległe "czarcie kręgi". Często spotykanymi gatunkami jadalnymi w mieście są pieczarki, do rzadkich natomiast należą smaczne, choć chronione smardze. Wszyscy grzybiarze powinni pamiętać, że zbiór grzybów jadalnych w mieście niesie ze sobą zagroże

· Grzyby naściółkowe

· Grzyby naziemne

· Grzyby nadrzewne

Ryc. 9. Udziai podstawowych grup ekologicznych grzybów wielkoowocnikowych w wybranych parkach Poznania: 1 - park Sołacki, 2 - park Niestachowski, 3 - park Golęciński nad Rusałką, 4 - park w Radojewie, 5 - uroczysko Marcelin, 6 - Ogród Botaniczny UAM, 7 - rezerwat Meteoryt Morasko

Dorota Celka

Ryc. 10. Silnie trująca piestrzenica kasztanowata spotykana wiosną w borach sosnowych, fot. A Kepelnie. Owocniki rosnące na podłożu silnie skażonym chemicznie (np. metalami ciężkimi) czy biologicznie (m.in. bakterie) mogą być niebezpieczne dla zdrowia. Do najbardziej znanych gatunków trujących należą muchomory. W Poznaniu obserwowano m.in. muchomory: czerwonego (Amanita muscańa), plamistego (A. pantherina), cytrynowego (A. citrina) i sromotnikowego (A. phalloides). Złą sławę posiada ten ostatni, który jest powodem największej liczby śmiertelnych zatruć. Najczęściej jest on mylony z niektórymi gołąbkami, gąskami lub pieczarkami. W Poznaniu rośnie w lasach gradowych, w niektórych miejscach nawet dość licznie. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż nie wszystkie muchomory są trujące, niektóre z nich są smacznymi grzybami jadalnymi, np. muchomor czerwonawy (Amanita rubescens). Do trujących gatunków zaliczyć natomiast należy pieczarkę żółtawą, którą odróżnić od innych można po zapachu karbidu i żółknącym po przecięciu miąższu. W naszym mieście notowano ją w parkach i zaroślach, np. w parku Gorczyńskim i golęcińskim klinie zieleni. Wczesną wiosną, wokresie owocowania smardzów (np. w golęcińskim klinie zieleni), spotkać można podobną do nich, ale śmiertelnie trującą piestrzenicę kasztanowatą (Gyromitra esculenta). Jest to grzyb rosnący, w przeciwieństwie do smardzów, głównie w borach sosnowych.

Gatunki chronione i rzadkie Wszystkie grzyby wielkoowocnikowe występujące w Polsce podlegają ochronie częściowej bądź ścisłej4. Z gatunków chronionych całkowicie znaleziono w Poznaniu, m.in. smardze Uadalny, wyniosły i stożkowaty), purchawicę olbrzymią, flagowca olbrzymiego, sromotnika bezwstydnego i fiołkowego oraz szmaciaka gałęzistego (Sparassis crispa). Na szczególną uwagę zasługuje nasz największy grzyb, purchawica olbrzymia, którą zaobserwowano do tej pory w dziewięciu miejscach w Poznaniu, m.in. w parku w Radojewie, w łęgu na Dębinie,

Ryc. 11. Rozmieszczenie purchawicy olbrzymiej (Langermannia gigantea) i smardzy (Morehella sp.) w Poznaniu: l - purchawica olbrzymia, 2 - smardz jadalny (Morehella esculenta), 3 - smardz stożkowaty (Morehella coniea), 4 - smardz wyniosły (Morehella ela ta) , 5 - lasy i parki, 6 - jeziora, 7 - rzeki, 8 - granice miasta

Dorota Celka

w Ogrodzie Botanicznym i w maltańskim klinie zieleni. Niektóre okazy miały nawet ponad 50 cm średnicy. Z czerwonej listy grzybów wielkoowocnikowych zagrożonych w Polsce (Wojewoda, Ławrynowicz 1992) znaleziono w Poznaniu ponad 60 gatunków. Wśród nich są gatunki uważane za wymarłe w Polsce (kategoria Ex), np. muchomor szyszkowaty (Amanita strobiliformis), wymierające (E), m.in. stułka cynamonowa (Colłricia cinnamomea), narażone (V), np. piestrzenica olbrzymia (Gyromitra gigas), rzadkie (R), m.in. bulawniczka rurkowata (Macrotyphulafistulosa) oraz o nieokreślonym zagrożeniu (I), których przykładem jest kurka. Godne odnotowania jest znalezienie współcześnie populacji aż czterech gatunków z rodzaju gwiazdosz (Geastrum sp.). Są to grzyby o interesującym kształcie i przedziwnej biologii - młode owocniki są kuliste, podczas dojrzewania ich okrywa pęka na kilka ramion odginających się w dół i podnoszących w górę wnętrze grzyba, dzięki czemu dorosły osobnik przypomina kształtem gwiazdę. Na terenie Poznania nie odnaleziono natomiast notowanych tutaj przed II wojną światową gwiazdosza czarnogłowego (Geastrum melanocephalum) i prążkowanego (G. striatum). Od 2000 roku corocznie jesienią obserwowany jest w lesie liściastym w Dębinie nowy dla mikoflory Polski gatunek - pochwiak pasożytniczy (Volvariella surreda). Grzyb ten, jak wskazuje jego nazwa, pasożytuje na innych grzybach (Celka 2000b). Spotkano go pojedynczo i w skupieniach po kilka na rozkładających się owocnikach gąsówki mglistej (Lepista nebularis) i ciemnobiałki (Melanoleuca brevipes). Poznań jest do tej pory jedynym znanym miejscem w Polsce, gdzie pochwiak pasożytniczy owocuje.

PRZYPISY:l W niniejszej pracy omawiane będą organizmy z niesystematycznej grupy grzybów wielkoowocnikowych (tzw. macromycetes), których owocniki osiągają wymiary powyżej 0,5 cm średnicy.

2 Pierwsze informacje mikologiczne z terenu Poznania pochodzą z XIX w. Są to zarówno publikacje, jak i arkusze zielnikowe niemieckich przyrodników. W dwudziestoleciu międzywojennym na terenie Poznania działali dwaj zasłużeni badacze: Jerzy Wojciech Szulczewski i Feliks Teodorowicz. Dzięki ich pracom scharakteryzowano zimową mikoflorę Poznania i okolicy (Szulczewski 1930), opisano także stanowiska nowych dla Polski gatunków (Teodorowicz 1937,1939). Po II wojnie światowej w ośrodku poznańskim opracowano mikoflorę kilku parków i klinów zieleni Poznania, m.in. parku w Radojewie (Lisiewska, Ratyńska 1984), wschodniej części golęcińskiego klina zieleni (Lisiewska, Celka 1995) i lasów rezerwatu Meteoryt Morasko (Celka, Lisiewska 1996). Stan zbadania grzybów Poznania jest jednak nadal niezadowalający - nie istnieje całościowe opracowanie flory grzybów naszego miasta. 3 Mikoryza to współżycie niektórych korzeni z grzybami. Ułatwia grzybom zaopatrywanie się w organiczne substancje odżywcze, natomiast korzeniom pobieranie wody i soli mineralnych dzięki zwiększeniu powierzchni chłonnej. Grzyb, rozkładając próchnicę glebową, tworzy w otoczeniu korzenia strefę bogatszą w związki pokarmowe. 4 Rozporządzenie Ministra Środowiska z 11 IX 2001 r.