WSZĘDOBYLSKIE MCHY I WĄTROBOWCE

Kronika Miasta Poznania 2002 Nr3 ; Wśród zwierząt i roślin

ANNA RUSIŃSKA

M szaki należą do roślin zarodnikowych i odznaczają się wyraźną przemianą pokoleń. Dominującą formą jest tu rozmnażający się płciowo i wyposażony w pojedynczy zestaw chromosomów gametofit, który ma postać ulistnionej łodyżki, a niekiedy ciała pozbawionego łodygi, korzeni i liści, czyli plechy. Jest to cecha różniąca mszaki od roślin kwiatowych i paprotników, a także od większości zwierząt. Gametofit rozwija się z nitkowatego tworu, zwanego splątkiem, a po pewnym czasie wykształcają się na nim rodnie z komórkami jajowymi i plemnie z plemnikami. Po zapłodnieniu komórki jajowej powstaje zygota z podwójną liczbą chromosomów, a następnie sporofit, który ma postać zarodni na trzoneczku. W zarodni wytwarzane są zarodniki, które po opuszczeniu jej kiełkują, dając nowy splątek i nowy gametofit. Gametofit jest przytwierdzony do podłoża za pomocą chwytników, które jednak nie pobierają wody z solami mineralnymi. Tę funkcje spełniają listki i plechy mszaków, co sprawia, że są one roślinami w znacznej mierze samowystarczalnymi, stosunkowo słabo uzależnionymi od podłoża, na którym rosną. Na świecie występuje ok. 18 tys. gatunków mszaków, obejmujących dwie grupy o nieco odmiennej budowie: wątrobowce (7 tys. gatunków) i mchy (11 tys.). Wątrobowce są niewielkimi roślinami osiągającymi rozmiary od kilku milimetrów do kilku centymetrów. Mąją postać płożących się po podłożu łodyżek pokrytych jednowarstwowymi listkami lub plech, które przybierają kształt rozetek bądź nie regularnych płatów (ryc. 1). Rosną w miejscach zacienionych i wilgotnych, szczególnie licznie w górskich lasach, zasiedlając próchniejące drewno lub korę drzew, oraz na torfowiskach. W Polsce znaleziono do tej pory ok. 260 gatunków wątrobowców. Mchy są grupą liczniejszą i bardziej zróżnicowaną, zarówno pod względem budowy, jak i miejsc, na których rosną. Ulistnione łodyżki mchów mogą się płożyć lub wznosić nad podłożem, osiągając długość zaledwie

Anna Rusińska

Ryc. l. Charakterystyczne, nie regularne piaty plechy porostnicy wielokształtnej, fot. A. Kepel

kilku milimetrów, ale i 40 i więcej centymetrów. Występują we wszystkich środowiskach - od miejsc bardzo suchych po zbiorniki wodne. Możnaje spotkać na torfowiskach i w lasach, szczególnie szpilkowych, a wraz z porostami zasiedlają nawet tak specyficzne miejsca, jak suche wydmy, korę drzew i skały. Przeważnie tworzą większe skupiska niż wątrobowce. Flora mchów Polski liczy 684 gatunki. Pierwsze doniesienie o mszakach Poznania pochodzi z 1894 roku, kiedy to Heinrich Miller podał 18 gatunków mszaków, w tym 17 mchów ijeden gatunek wątrobowca, z obszaru leżącego w obecnych granicach miasta. Większość z nich rosła w dolinie Cybiny, na terenie maltańskiego klina zieleni. Wśród wymienionych przez Millera roślin znajdują się takie rzadkości, jak mszar nastroszony (Paludella squarrosa), który jest reliktem glacjalnym, oraz sierpowiec Sendtnera (Drepanocladus sendtneńi). Obydwa gatunki od dawna nie rosną już w Poznaniu, ponieważ ich naturalne siedliska uległy zniszczeniu. Inne mszaki podane przez Millera i nieodnalezione współcześnie to mchy: widłoząbek (Dicranella varia), Pleuridium subulatum, Pottia davalliana i torfowiec Sphagnum subnitens oraz wątrobowiec parzoch szerokolistny (Porella platyphylla). W latach 50. XX wieku odnotowano na terenie miasta kilka rzadkich gatunków mchów (Lisowski 1957af. Do najbardziej interesujących należał niewątpliwie kolejny relikt glacjalny, Helodium blandowii, zebrany w kilku miejscach na bagnistej łące nad Bogdanką w dzielnicy Wola. Także i ten mech nie występuje już obecnie na wymienionym stanowisku 2 . W Poznaniu doliczono się dotychczas 148 form taksonomicznych mszaków, w tym ośmiu wątrobowców oraz 138 gatunków i dwóch odmian mchów. Zwraca uwagę wyjątkowo mała liczba wątrobowców, które są bardziej wrażliwe na zmiany środowiska niż mchy. Prócz jednego gatunku nie odgrywają one większej roli w ekosystemie miasta. Współcześnie nie odnaleziono jednego wątrobowca, wspomnianego już parzocha szerokolistnego, oraz ośmiu gatunków mchów, w tym dwóch wymienionych wcześniej reliktów glacjalnych. Kilka mszaków występuje stosunkowo często w wybetonowanym śródmieściu Poznania. Najbardziej pospolitym gatunkiem jest tu prątnik srebrzysty (Bryum argenteum; ryc. 3). Ten drobniutki mech ma pozbawione chlorofilu szczyty liści, co nadaje jego niewielkim darenkom białawą barwę. Wciskają się one w szczeliny między płytami chodnikowymi i kostką bruku ulicznego, rosną na krawężnikach i starych, betonowych schodkach, a nawet w szparach przyokiennych autobusów miejskich i niektórych samochodów. Razem z prątnikiem srebrzystym występują często inne gatunki mchów, najczęściej zwójek (Streblotrichum convolutum), skrętek wilgociomierniczy (Funaria hygrometrica) czy zęboróg purpurowy (Ceratodon purpureus). W towarzystwie jedynego wątrobowca, plechowatej porostnicy wielokształtnej (Marchantia polymorpha; ryc. 1, 2), tworzą one zbiorowiska mszyste na terenach traktowanych herbicydami, jakimi są w Poznaniu toro

Ryc. 2.

Wątrobowiec porostnica wielokształtna: a - gametofit, b - trzonek z rodniami, c - zbiorniczek z rozmnóżkami, rys. A. Rusińska

Ryc. 3. Mech prątnik srebrzysty: a - gametofit, b - sporofit, rys. A. Rusińska

Anna Rusińskawiska tramwajowe, kolejowe i uprawy jednoliściennych roślin ozdobnych, można je także spotkać na mało uczęszczanych, zacienionych, wybrukowanych podwórkach. Na zwietrzałej zaprawie murarskiej śródmiejskich murów, na ogrodzeniach, betonowych słupkach i płaskich wykończeniach fundamentów budynków rośnie pędzlik murowy (Tortula muralis) oraz wszędobylskie: krzywo szyj (Amblystegium serpens), krótkosz szorstki (Brachythecium rutab u lum) , rokiet cyprysowaty (Hypnum cupressiforme) i zęboróg purpurowy (Cerałodon purpureum, ryc. 4). Niekiedy towarzyszą im strzechwa darniowa (Grimmia pulvinata), strzechwa nierodzaj - na (Schistidium apocarpum) oraz szurpek (Orthotrichum anomalum).

Większość z wymienionych mchów prawie zawsze wykształca zarodnie, a porostnica wielokształtna tworzy na powierzchni plechy specjalne zbiorniczki z rozmnóżkami. Łatwość rozprzestrzeniania się przyczynia się do sukcesu tych organizmów w trudnych warunkach miejskich.

Ryc. 4. Na miejskich murkach często rośnie zęboróg purpurowy, fot. A. Kepel

Na trawnikach w śródmieściu Poznania często można spotkać rozgałęzione łodyżki krótkosza szorstkiego i dzióbkowca (Eurhynchium hians) oraz fałdownika nastroszonego (Rhytidiadelphus squarrosus). W miejscach bardziej nasłonecznionych i suchych towarzyszy im niekiedy krótkosz wyblakły (Brachythecium albicans) i zęboróg purpurowy, a w wilgotnych i zacienionych - merzyk fałdowany (Plagiomnium undulatum). Brioflorę śródmieścia Poznania znacznie wzbogacają mszaki występujące w parkach i na cmentarzach miejskich. W 21 parkach i na 10 cmentarzach zebrano 71 gatunków mchów i sześć wątrobowców (Fudali, w druku). Poza wymienionymi wcześniej mszakami rosnącymi na murach ogrodzeń i na nagrobkach, można tam spotkać gatunki leśne, takie jak żurawiec fałdowany (Atrichum undulatum), próchniczek wąskolistny (Aulacomnium androgynum), krótkosz rowowy (Brachythecium salebrosum), krótkosz aksamitny

Anna Rusińska

Ryc. 6. Na próchniejących pniakach w pobliżu moraskich kraterów rośnie wiele gatunków mszaków, wśród nich także krótkosz szorstki, fot. A. Kepel

(Brachythecium velutinum), szydłosz (Cirriphyllum piliferum), merzyk pokrewny (Plagiomnium affine) i inny gatunek z tego rodzaju Plagiomnium cuspidatum oraz knotnik zwisły (Pohlia nutanś). Poza śródmieściem, na terenie rezerwatu Meteoryt Morasko znaleziono 82 gatunki i dwie odmiany mchów (Urbański 1996). Wśród nich odnotowano gatunki rzadko spotykane w Wielkopolsce, takie jak bezlist zwyczajny (Buxbaumia aphylla), myszyniec mysioogonkowy (Isothecium alopecuroides) czy płaszczynka niedostępna (Plagiothecium latebricola). Niektóre z nich są znane w Polsce i w Europie głównie z obszarów górskich (por. rozmieszczenie mchów górskich na terenie Poznania; ryc. 5). Są to dwa gatunki krótkoszy - Brachythecium populeum i B. reflexum, rokiet (Hypnum pallescens) i sierpowiec haczykowaty (Sanionia uncinata). Rośnie tam także Orthodontium lineare, suboceaniczny mech pochodzący z południowej półkuli, zawleczony na początku XX wieku do Wielkiej Brytanii i rozprzestrzeniający się w Europie z zachodu na wschód. Gatunek ten został po raz pierwszy odnaleziony na terenie Polski w 1982 roku, a obecnie ma już w kraju kilkadziesiąt stanowisk. Innym mchem wykazującym wyraźne tendencje oceaniczne jest Orthodicranum tauricum (Rzepka 1996), niegdyś bardzo rzadki w Polsce, obecnie silnie się rozprzestrzeniający. W rezerwacie stwierdzono występowanie 11 zbiorowisk mszaków rozwijających się w większości na korze żywych lub martwych drzew oraz na próchniejącym drewnie. Oprócz mchów spotyka się w nich dość często dwa wątrobowce: płozika różnolistnego (Lophocolea heterophylla) i rzęsiaka pięknego (Ptilidium pulcherrimum)z terenów Bogdanki (Urbański 1999), Strzeszyna (Urbański 2000) oraz Dębiny (Urbański 2001) znanych jest łącznie 50 gatunków mchów. Przeważają wśród nich pospolite mchy leśne. W Strzeszynie do bardziej interesujących należą pływający w wodzie zdrojek pospolity (Fontinalis antipyretica), torfowiskowy skrzydlik paprociowy (Fissidens adianthoides) oraz górski rokiet (Hypnum pallescens). W Dębinie znaleziono na starym bunkrze zwiślika różyczkowatego (Anomodon viticulosus). Na niżu gatunek ten rośnie na korze drzew, a na wyżynach i w górach także na skałach węglanowych. W Wielkopolsce jest bardzo rzadki. Najuboższą florą mchów odznaczają się tereny nad Bogdanką, gdzie na wilgotnych łąkach nie rosnąjuż zebrane w latach 50. interesujące mchy torfowiskowe, w tym reliktowy Helodium blandowii. Na szczególną uwagę wśród 77 gatunków mszaków znalezionych na dotychczas zbadanych fortach dawnej twierdzy Poznań zasługują gatunki kalcyfilne (wapieniolubne), wybitnie wzbogacające brioflorę miasta. Rosną one na bogatych w węglan wapnia żwirobetonowych blokach, z których zbudowano schrony i naczółki fortów. Pojawiają się tutaj: paroząb (Bryoerythrophyllum recurvirostrum), krzywosz (Camptothecium lutescens), żebrowiec (Cratoneuronfilicinum), Didymodon

Ryc. 7. Opończyk Encalypta streptocarpa - górski mech wapieniolubny na żwirobetonowych blokach ruin Fortu N, fot. J. Wyczyński

Anna Rusińska

fallax, dwurzędek (Distichium capillaceum), dwa gatunki z rodzaju opończyk - Encalypta streptocarpa (ryc. 7) i Encalypta vulgaris, drąst (Leskeela nervosa) oraz bagnik (Ph ilon o tis fontana). Niektóre z nich to gatunki górskie, a Leskeela nervosa nigdy wcześniej nie była notowana na terenie Wielkopolski. Brioflora Poznania jest stosunkowo bogata. Wprawdzie zniknęły niektóre występujące tu wcześniej gatunki, ale jednocześnie na terenie zabudowy różnego typu powstały nowe siedliska dogodne dla rozwoju mszaków. W Poznaniu rośnie 12 mchów objętych niedawno częściową ochroną gatunk ową 3. Cztery gatunki, zaliczane do zagrożonych na terenie kraju (Ochyra 1992), Campylidelphus elodes, Drepanocladus sendtnerii, Helodium blandowii i PaludelIa squarrosa, nie występują już niestety na obszarze miasta.

PRZYPISY:

l Niektóre z nich zostały opublikowane w wydawnictwie zielnikowym Bryotheca Polonica (Lisowski 1954, 1957b). 2 W latach 80. i 90. XX w. badano zbiorowiska z dużym udziałem mszaków rozwijające się jako rezultat działania herbicydów na torowiskach tramwajowych, kolejowych i w uprawach roślin ozdobnych (Balcerkiewicz, Rusińska 1984, 1987; Komorowska 1992). Kolejne lata przyniosły dalsze opracowania briologiczne, dotyczące szczególnie interesujących pod względem przyrodniczym obiektów mieszczących się w granicach miasta, jak rezerwat Meteoryt Morasko, skąd Urbański (1996) podał 82 gatunki mchów, a Rzepka (1996) opracowała zbiorowiska mszyste. W następnych latach zestawiono listy mchów niektórych znajdujących się na terenie miasta użytków ekologicznych (Urbański 1999, 2000,2001), zbadano także brioflorę parków i cmentarzy miejskich (Fudali 2002, w druku), gdzie odnotowano 77 gatunków mszaków. Od kilku lat prowadzone są ponadto badania briologiczne na terenie zewnętrznego pierścienia poznańskich fortów. 3 Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska z 2001 r.