POZNAŃSKIE TERENY ZIELENI

Kronika Miasta Poznania 2002 Nr3 ; Wśród zwierząt i roślin

ANDRZEJ KEPEL

W ystępujące spontanicznie na terenie miasta organizmy w zasadniczej większości bytują na różnego typu obszarach uznawanych za tzw. zieleń miejską. Stan zieleni w granicach administracyjnych miasta jest wynikiem ścierania się ze sobą dwóch sił - działalności gospodarczej człowieka dążącego do podporządkowania sobie otaczającego świata ("oswajania otaczającej przestrzeni") oraz sił przyrody wyrażających się m.in. w ukształtowaniu terenu, warunkach wilgotnościowo-glebowych, występowaniu wód powierzchniowych i podziemnych czy też trudnych do ujarzmienia przez człowieka zjawiskach, takich jak np. okresowe wylewy rzek. Dopiero w ostatnich dziesięcioleciach na te dwie siły zaczęły się nakładać świadome działania zmierzające do systemowego i przemyślanego modelowania całości systemu przyrodniczego miasta. Jednakże skuteczność takich działań i ich rzeczywisty wpływ na ukształtowanie obecnego stanu zieleni miejskiej w Poznaniu można uznać wyłącznie za korygujące, a z całą pewnością nie decydujące.

Układ pierścieniowo- klinowy U sytuowanie Poznania na zbiegu dolin rzecznych sprawiło, że do samego centrum miasta sięgają pasy terenów trudnych do zagospodarowania przez człowieka. N a osi północ-południe jest to dolina Warty, do której od zachodu dochodzi dolina Bogdanki i nieco mniejsza - Strumienia Junikowskiego, a od wschodu - doliny rzeczek Głównej i Cybiny. Przez teren miasta przebiegają także doliny innych rzeczek i strumieni, np. Różanego Potoku na północy czy Głuszynki na południu. Owe gwiaździście rozchodzące się pasy zieleni sama natura chroniła przez długi czas przed zabudową czy innym intensywnym przekształceniem. Z kolei drugi ważny element poznańskiej zieleni - trzy współśrodkowe kręgi -jest rezultatem działalności człowieka. Wewnętrzny, obecnie silnie porozrywa

Andrzej Kepel

Ryc. 1. Współczesny układ terenów zieleni miejskiej Poznania na tle projektu systemu pierścieniowo- klinowego (Hoffmann i in. 1996, Kurek 1997)ny i praktycznie szczątkowy krąg, składający się z kilku niewielkich zieleńców i skwerów otaczających stare miasto, to pozostałości po dawnych fortyfikacjach średniowiecznych. Środkowy pierścień - obecnie również miejscami silnie porozrywany, ale złożony z większych parków i zieleńców oraz szerokich, obsadzonych drzewami alei - to tereny po pierwszym, wewnętrznym systemie dziewiętnastowiecznych fortów pruskich i łączących je obwałowań. Jego głównym, najważniejszym elementem jest teren dawnej Cytadeli, której zieleń, poprzez park Szelągowski, łączy się z terenami zalewowymi Warty. Trzeci, zewnętrzny pierścień zieleni, niegdyś otaczający miasto, a obecnie leżący w jego granicach, to pas ciągnący się wzdłuż zewnętrznego pierścienia fortów twierdzy fortecznej z 2. poło XIX wieku. Osiemnaście "wysp" zieleni wokół dużych fortów połączonych jest tutaj systemem wielu mniejszych enklaw roślinności seminaturalnej, porastającej kilkadziesiąt pomocniczych schronów, czyli tzw. międzypola. J eszcze do połowy XX wieku ów pierścień miał charakter niemal ciągły, obecnie tylko w nielicznych miejscach zachowana jest łączność pomiędzy zielenią poszczególnych obiektów. O ile roślinność dwóch wewnętrznych pierścieni jest obecnie silnie zagospodarowana i kontrolowana przez człowieka, o tyle w pierścieniu zewnętrznym uległa ona daleko posuniętemu wtórnemu zdziczeniu. W 1925 roku prof. Adam Wodziczko zwrócił uwagę, że ów unikatowy, niejako samoczynnie powstały pierścieniowo-klinowy system terenów porośniętych roślinnością stwarza niepowtarzalną szansę na zachowanie dużych zespołów zieleni na terenie Poznania. Ich odpowiednia lokalizacja mogłabyw sposób optymaIny oddziaływać na zachowanie wartości przyrodniczych oraz walorów zdrowotnych i estetycznych miasta. Odpowiedni projekt został opracowany w latach 1930-34 pod kierunkiem ówczesnego architekta miasta, prof. Władysława Czarneckiego. Najważniejszym jego elementem są cztery główne kliny, które rozchodzą się koncentrycznie i stopniowo rozszerzają w miarę oddalania się od centrum ku granicom miasta. Miały one łączyć ze śródmieściem nie tylko wspomniane trzy pierścienie zieleni miejskiej, ale również lasy rozmieszczone wokół Poznania, a w szczególności duży kompleks leśny z Wielkopolskim Parkiem N arodowym na południu, lasy okolic Biedruska na północy, Puszczę Zielonkę na północnym wschodzie i pas lasów położonych wzdłuż Cybiny na wschodzie. Niestety, po II wojnie światowej, mimo że wszystkie kolejne plany zagospodarowania oficjalnie zakładały zachowanie i rozbudowę wielkoprzestrzennego układu zieleni miasta, w praktyce dochodziło do jego stopniowej degradacji i rozdrobnienia. Pozwolono na dość żywiołowy rozwój zabudowy i inwestycji, które w związku z rozwojem techniki budowlanej coraz skuteczniej radzą sobie z utrudnieniami stawianymi przez przyrodę. W efekcie obecnie na planie miasta bardzo trudno doszukać się pozostałości owych ciągłych struktur przestrzennych. Jedynie na skraju Poznania, głównie na terenach stosunkowo niedawno włączonych w granice administracyjne miasta (Morasko, Radojewo, Głuszyna), znajdują się większe tereny zieleni posiadające bezpośrednią łączność z dużymi kompleksami leśnymi.

Elementy składowe zieleni miejskiej Określenie "zieleń miejska" jest pojęciem bardzo szerokim i obejmuje obiekty o różnych cechach przyrodniczych i o rozmaitej powierzchni. Wieloraka może być również klasyfikacja owej zieleni, zależna od tego, jakie kryterium różnicujące zostanie uznane za najistotniejsze. W większości opracowań dotyczących Poznania stosuje się obecnie urbanistyczny podział terenów zieleni na pięć podstawowych klas: zieleń dostępną, zieleń o specjalnym przeznaczeniu, zieleń towarzyszącą, tereny gospodarki rolnej i leśnej oraz tereny wycieczkowo-wypoczynkowe (Czarnecki 1968). Pod względem przyrodniczym najważniejszą rolą obszarów zieleni jest dostarczanie różnego typu siedlisk rozmaitym dziko żyjącym organizmom. Dlate

Andrzej Kepel

go też bardziej funkcjonalny jest podział zieleni na osiem klas, różniących się powierzchnią, składem gatunkowym roślinności oraz sposobem jej rozmieszczenia lub zagospodarowania, czyli na: tereny leśne; parki i obiekty o charakterze parkowym; tereny użytkowane rolniczo; ogrody działkowe i przydomowe; skwery, zieleńce oraz powierzchniowa zieleń ciągów komunikacyjnych; drzewa przydrożne oraz inne pojedyncze drzewa, krzewy i małe kępy zieleni; roślinność przybrzeżna cieków i zbiorników wodnych oraz nieużytki, ugory, ruiny i inne zbiorowiska marginalne 1.

Tereny leśne Łączna powierzchnia lasów państwowych, komunalnych i prywatnych położonych w granicach Poznania wynosi ok. 3 330 ha (nie wliczono w to niezalesionych terenów należących do Lasów Komunalnych). Największe kompleksy lasów położone są w północno-zachodniej części Poznania, w okolicy jezior rozlokowanych wzdłuż Bogdanki oraz w części zachodniej, w okolicy Miłostowa i Cybiny. Względnie naturalne kompleksy leśne, zgodne z siedliskiem, spotykamy niemal wyłącznie w pobliżu cieków i zbiorników wodnych oraz na terenach podmokłych (łęgi i olsy). Zdecydowana większość poznańskich terenów leśnych to monokultury sosnowe, wyjątek stanowią jedynie fragmenty drzewostanów na północnym skraju miasta, gdzie w rezerwacie Meteoryt Morasko występuje spory płat dobrze zachowanego grądu (Galio sylvatici-Carpinetum), niewielkie fragmenty łęgu wiązowo-jesionowego (Ficańo-Ulmetum campestris) i olsu (Ribo nigri-Alnetum) oraz - w otulinie rezerwatu - duży płat ciepłolubnego podzespołu kwaśnej dąbrowy trzcinnikowej (Calamagrostio-Quercetum petraeae covallarietosum) (Janyszek 1996). Nieco dalej na wschód, na terenie dawnego parku przydworskiego w Radojewie, spotkać można zbliżone do naturalnych płaty łęgu zboczowego (Viola odoratae- Ulmetum) i grądu (Lisiewska, Ratyńska 1984, J anyszek i in. 1996b ).

Parki i obiekty o charakterze parkowym Do tej kategorii terenów zieleni miejskiej zaliczono nieleśne, zwykle silnie zagospodarowane i zaopatrzone w infrastrukturę rekreacyjno-wypoczynkową (ścieżki, ławki, huśtawki itp.) obiekty, o powierzchni z reguły powyżej 2 ha, w których istotny element zieleni stanowią drzewa. N a planie Poznania można znaleźć 39 obiektów parkowych, a ich łączna powierzchnia wynosi 443,4 ha. Największy z nich to ok. stuherktarowy park Cytadela. Charakter parkowy mają też Ogród Botaniczny (17,2 ha), Ogród Dendrologiczny (4 ha) oraz stary Ogród Zoologiczny (5,2 ha). Nowy Ogród Zoologiczny, o powierzchni 117 ha, posiada raczej charakter leśny. N a terenie Poznania znajduje się jeszcze kilka, przeważnie niewielkich obiektów spełniających kryteria parków, a znajdujących się we władaniu różnych jednostek lub osób fizycznych. Jednak w większości przypadków nie zostały one dotąd objęte żadną inwentaryzacją i brak danych o ich sumarycznej powierzchni. Duży areał terenów zieleni, posiadających charakter zbliżony do parkowego, stanowią cmentarze, których na terenie Poznania jest 19. Ich łączna powierzchnia wynosi prawie 232 ha, z czego aż 82,7 proc. przypada nadwa największe cmentarze komunalne - na Junikowie (93,7 ha) i Miłostowie (98 ha). Dziewięć cmentarzy parafialnych ma charakter zabytkowy. Szczególne znaczenie cmentarzy dla dzikiej przyrody wynika z faktu, że oprócz wielu rozmaitych drzew i krzewów, obiekty te obfitują w bardzo różnego typu podłoża dla organizmów epilitycznych (rosnących na kamieniach) - głównie mszaków i porostów. Cmentarze są np. niemal jedynym miejscem na terenie Poznania, gdzie dość często można spotkać podłoże piaskowcowe. Występuje tu także duża obfitość płyt, nagrobków i pomników wykonanych z różnego typu innych skał krystalicznych (rzadziej wapiennych) oraz materiałów przetworzonych (lastriko, beton itp.).

Tereny użytkowane rolniczo Niemal V 3 Poznania (8 655 ha, co stanowi 33,1 proc. powierzchni miasta) zajęta jest przez tereny użytkowane rolniczo. Są to w większości obszary należące do dawnych wsi podmiejskich włączonych obecnie w granice administracyjne miasta. Do tej specyficznej kategorii terenów zalicza się grunty gospodarstw rolniczo- hodowlanych, ogrodniczych, warzywniczych, kwiaciarskich i sadowniczych. Obszary rolnicze (tzw. agrocenozy) stanowią miejsce bytowania sporej grupy organizmów, których występowanie ograniczone jest niemal wyłącznie do tego typu siedlisk.

Ogrody działkowe i przydomowe Osobną, bardzo urozmaiconą formą zieleni miejskiej, są różnego typu małe ogrody. Obfitują one przede wszystkim w drzewa i krzewy różnych gatunków, w znacznej części owocowe. Wspólną cechą tych obiektów jest ograniczony wstęp na ich teren dla osób postronnych i podział na wiele małych obiektów. Poza licznymi gatunkami roślin uprawianymi przez człowieka, bytują tu także liczne rośliny i zwierzęta (a także grzyby) dzikie. W przypadku zwierząt są to przede wszystkim gatunki niewielkie, dla których liczne ploty i mury nie stanowią przeszkody, a więc bezkręgowce, płazy i gady, ptaki śpiewające oraz drobne ssaki. Łącznie w Poznaniu znajduje się ok. 95 kompleksów pracowniczych ogrodów działkowych, które zajmują powierzchnię ponad 825 ha. Jeszcze większą powierzchnię zajmują ogrody przydomowe w ponad 90 osiedlach domków jednorodzinnych. Ich powierzchnia (3 720 ha) stanowi 14 proc. obszaru miasta. Łącznie różnego typu niewielkie ogrody, skupione zwykle w większych kompleksach, zajmują 4 557 ha, czyli ponad 10 razy więcej niż parki.

Skwery i zieleńce Do tej grupy należą różnego typu niewielkie tereny (od kilkuset m 2 , do ok.

2-3 ha) posiadające zieleń zagospodarowaną (o różnym stopniu zadbania) mającą pełnić funkcje ozdobne, rekreacyjne, ochronne i inne. Rozmaity typ roślinności w takich obiektach zależy od ich funkcji oraz historii. Są to zarówno trawniki, niewielkie skwery z trawą, klombami kwiatów i krzewami, jak i niewielkie zieleńce z drzewami i krzewami różnych gatunków. Również tutaj, poza roślinami posadzonymi przez człowieka, spotkamy różne organizmy występujące sponta

Andrzej Kepel

nicznie, jednak znaczenie tych terenów dla dzikiej przyrody jest zwykle niewielkie. Najczęściej żyją tu różne mchy, rośliny i porosty epilityczne, rośliny zielne związane z murawami, bezkręgowce, a także żerujące ptaki (gawrony, gołębie, wróble czy pustułki), które gniazdują w innych miejscach. N a tereny te składają się: zieleńce o charakterze wypoczynkowym (117 obiektów o łącznej powierzchni 86,9 ha), zieleń towarzysząca zakładom przemysłowym, obiektom handlowym i sportowym, ogrody dziecięce i ogrody szkolne (łącznie 85 ha), zieleń przyszpitalna i osiedlowa Gej łączną powierzchnię szacuje się obecnie na ok. 460 ha) oraz zieleń towarzysząca szlakom komunikacyjnym (trawniki rozgraniczające pasy ruchu, zieleń na pętlach tramwajowych i dworcach autobusowych, ronda) o łącznej powierzchni ok. 150 ha.

Drzewa przydrożne, krzewy i kępy zieleni W grudniu 1995 roku pod opieką odpowiednich wydziałów Urzędu Miasta znajdowało się 26 020 drzew przydrożnych, lecz rzeczywista liczba pojedynczych drzew i krzewów lub ich małych kęp jest na terenie Poznania znacznie większa. Są to m.in. szpalery drzew wzdłuż granic posesji, niezinwentaryzowane aleje, ciągi drzew lub pojedyncze drzewa i krzewy wzdłuż dróg polnych, zadrzewienia śródpolne itp. W 1995 roku łączną długość zinwentaryzowanych żywopłotów na terenie miasta szacowano na 20,7 km (Budna i in. 1996), a rok później już na 39 km (Budna i in. 1997). Nie wynika to z pewnością z podwojenia się w ciągu roku długości żywopłotów rosnących w mieście, lecz z pełniejszej, ale wciąż jeszcze niedoskonałej ich inwentaryzacji. Większość drzew zaliczonych do tej kategorii to gatunki liściaste, głównie topole, lipy, klony, wierzby, kasztanowce, rzadziej platany i brzozy. Choć w przeważającej liczbie zostały posadzone przez człowieka, stanowią (zwłaszcza stare, próchniejące i dziuplaste okazy) siedlisko wielu organizmów, których występowanie uzależnione jest od obecności właśnie takiego podłoża.

Roślinność przybrzeżna Najbardziej naturalny charakter mają pasy roślinności zachowanej wzdłuż większych (Bogdanki, Głównej, Cybiny, Głuszynki, Strumienia Junikowskiego) i mniejszych (np. Różany Potok, Koźlanka, Zawadka, Zielinka, Szklarka, Darzynka, Leśny Potok, Michałówka, Łężynka, Dworski Rów, Krzesinka, Spławka, Świątnica, Piaśnica, Pokrzywka, Starynka, Czapnica, Górczynka, Ceglanka, Kotówka, Plewianka, Skórzynka, Ławica, Krzyżanka, Strzeszynka, Golęcinka, Wierzbak) rzek i strumieni oraz wokół naturalnych i sztucznych jezior, a także licznych stawów (np. Młyńskiego, Olszaku, Rozlanego, Bączkowskiego, Starej Baby). Najczęściej są to różnego typu łąki (np. zespół Cirsio-Polygonetum czy też zbiorowiska ze związku Calthion), pastwiska (np. Rumici-Alopecuretum geniculati, Lolio-Cynosuretum) i szuwary (np. Typhetum latifoliae, Glycerietum maximae, Phalaridetum arun din aceae, szuwary ze związku Phragmitetum communis, Magnocaricion elatae). Niektóre zadrzewienia, rosnące w dolinach strumieni i rzeczek, mają charakter łęgów (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Circaeo-Alnetum), olsów (Ribo nigri-Alnetum) lub łozowisk {Salicetum pentandro-cinereae, Salicetum triandro-vimi

naliś) (Janyszek i in. 1996a, b). Tereny te odznaczają się bardzo wysokimi walorami przyrodniczymi, spory jest także ich wpływ na warunki klimatyczne miasta spotęgowany przez zdeterminowane przebiegiem cieków wodnych ukształtowanie terenu.

Nieużytki, ugory, ruiny i inne zbiorowiska marginalne Ciekawym typem obiektów, który należy zaliczyć do terenów zieleni mIeJskiej, są różnego typu nieużytki i ruiny. Reprezentują one bardzo szerokie spektrum siedlisk i zbiorowisk. N a niezalesionych powierzchniach lekkich mad na granicy pomiędzy zalewową i nadzalewową terasą doliny Warty znajdują się kompleksy muraw napiaskowych z klasy Sedo-Scleranthetea. Są one miejscem występowania licznych sucholubnych gatunków roślin i zwierząt oraz porostów naziemnych. Inne zbiorowiska zaklasyfikowane do tej grupy terenów zielonych to

Andrzej Kepelciepłolubne postaci zarośli tarninowych (tzw. czyżni, Pruno-Crataegetum) oraz zbiorowiska ugorowo-ruderalne, jak Convolvulo-Agropyretum, Berteroetum incanae i Poo- Tussilaginetum (J anyszek i in. 1996a, b). Nie istnieje żadna inwentaryzacja tych gruntów, w związku z czym trudno nawet w przybliżeniu określić ich łączną powierzchnię na terenie miasta. W większości są one traktowane jako tereny przeznaczone do zagospodarowania, np. pod zabudowę mieszkaniową, inwestycje handlowe, przemysłowe lub infrastrukturę transportową, ewentualnie do zalesienia lub przekształcenia w inne typy terenów zielonych, np. parki i zieleńce. Tymczasem obszary te są bardzo interesujące z przyrodniczego punktu widzenia. Ze względu na walory przyrodnicze szczególnie ważne są tereny schronów i fortów zewnętrznego pierścienia fortyfikacji poznańskich. Warto również wspomnieć o tak nietypowych obiektach, jak dawne, niezrekultywowane wysypiska śmieci i gruzowiska po zburzonych budynkach. Występujące tu bogactwo różnego rodzaju podłoży i kryjówek sprawia, że obszary te obfitują np. we florę porostów oraz faunę owadów, pajęczaków i innych bezkręgowców.

Jak ważną część aglomeracji stanowią tereny zieleni, można się było przekonać, gdy w 2002 roku poznańska "Gazeta Wyborcza" przedstawiła kolorowe, lotnicze zdjęcia Poznania. Kolor zielony zajmował na tych zdjęciach ponad 75 proc. powierzchni w ramach granic administracyjnych miasta! Podstawowe typy terenów zieleni nie wyczerpują listy siedlisk, w których na obszarze miasta możemy się oko w oko spotkać z dziką przyrodą. Nie uwzględniają one np. cieków i zbiorników wodnych, które także tętnią życiem, choć nie są zaliczane do "zieleni". Ciekawostki przyrodnicze możemy spotkać także na balkonie, w piwnicy, a nawet... w kuchni. Wystarczy uważnie się rozejrzeć.

PRZYPISY:

l Przy opisie występowania poszczególnych klas na terenie Poznania, o ile nie zaznaczono, że jest inaczej, wykorzystano dane zawarte w opracowaniu Środowisko Naturalne Miasta Poznania wydanym przez Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Miejskiego w Poznaniu (Hoffmann i in. 1996).