GŁÓWNA I ZAWADY WE WSPÓŁCZESNYCH PLANACH ROZWOJU MIASTA POZNANIA

Kronika Miasta Poznania 2002 Nr2 ; Zawady i Główna

DOROTA LEŚNIEWSKA

I. Okres PRL-u (lataI945-1990) Jedną z najważniejszych cech stworzonych po 1945 roku koncepcji urbanistycznych dotyczących rozwoju Poznania była chęć ściślejszego powiązania obu brzegów rzeki Warty poprzez zabudowę słabo wykorzystanych i bardzo miejscami zaniedbanych, choć znajdujących się w granicach miasta już od 1925 roku dzielnic wschodnich: Głównej, Komandorii, Rataj i Małej StarołękiI. Bardzo popularne wśród ówczesnych urbanistów było hasło: "przyszłość miasta leży na prawym brzegu Warty"2. Zagospodarowanie obszarów na wschodnim brzegu pozwoliłyby stworzyć miasto "idealne", koncentrycznie rozplanowane wokół utworzonej przez rzekę osi 3 . Największym powojennym zamierzeniem urbanistycznym była budowa wielkich osiedli mieszkaniowych na Ratajach, natomiast Główna i sąsiadujące z nią Zawady miały pełnić funkcję dzielnic przemysłowych. Podkreślano, iż lokalizacja na tym obszarze licznych zakładów przemysłowych była, w odróżnieniu od usytuowania w centrum miasta m.in. rzeźni, elektrowni czy gazowni, posunięciem jak najbardziej prawidłowym ze względu na dogodne połączenie kolejowe, występowanie koniecznych zasobów wody oraz kierunek wiatrów (dymy fabryczne nie docierały do śródmieścia). Wokół odbudowanych po zniszczeniach wojennych zakładów (najbardziej ucierpiały zakłady H. Cegielskiego oddział na Głównej - późniejsze Zakłady Metalurgiczne "Pomet" , fabryka kosmetyków Pebeco na Zawadach oraz fabryka Maggi przy ul. Bałtyckiej - później Poznańskie Zakłady Koncentratów Spożywczych) znajdowało się nadal wiele wolnych terenów, które, jak słusznie zakładano, w niedalekiej przyszłości miały posłużyć pod dalszą rozbudowę oraz budowę nowych obiektów przemysłowych.

W latach 60. XX wieku w Wydziale Planowania i Rozbudowy Stołecznego Miasta Poznania powstał projekt budowy portu rzecznego na Zawadach (stocznię remontową zaplanowano na Starołęce)4. W1968 roku, aby wyeliminować niebezpieczne zakręty i ułatwić żeglugę na Warcie, zasypano stare koryto rzeki. Jeszcze w latach 70. XX wieku rezerwowano na Zawadach tereny pod budowę portu, które z przyczyn ekonomicznych nigdy nie zostały do tego celu wykorzystane. Pierwsze ćwierćwiecze PRL-u to okres wielkiej eksplozji demograficznej w Poznaniu - liczba mieszkańców miasta wzrosła w tym czasie o ponad 76 proc. W latach 60. XX wieku zakładano, że zatrudnieni w licznych zakładach na Głównej (pracowało tam wówczas ponad 10 tys. osób) znajdą mieszkanie w najbliższej okolicy swego miejsca pracy. Istniejąca w owym czasie zabudowa mieszkalna, złożona z dawnych wiejskich zagród, osiedla galeriowców na Zawadach oraz niewielkich kamieniczek i nielicznych domów jednorodzinnych, nie mogła zapewnić odpowiednich warunków mieszkaniowych dla wszystkich zatrudnionych w miejscowym przemyśle. W 1963 roku powstał zatem projekt zagospodarowania przestrzennego dzielnicy Główna wykonany przez architektów: Zygmunta Łomskiego , Bronisława J askulaka i Lecha J asielskieg0 5 (ryc. 1-2). Generalnym założeniem tego planu było wyczyszczenie centrum dzielnicy z przemysłu oraz budowa osiedli mieszkaniowych na obszarze ograniczonym ulicami: N owe Zawady (pozostającej dopiero w sferze projektów), Krańcową, Bałtycką oraz torami kolejowymi prowadzącymi do stacji Poznań-Wschód. Planowano przeprowadzenie nowego układu drożnego, którego trzon tworzyłyby planowane trasa N owe Zawady i wielopasmowa ulica wzdłuż lewego brzegu rzeczki Głównej (od mostu Lecha), łącząca ul. Krańcową z trasą N owe Zawady. W przebiegu tych arterii przewidywano budowę linii tramwajowej prowadzącej z Zawad w kierunku Karolina. Skrzyżowania głównych tras komunikacyjnych dzielnicy zaplano

Dorota Leśniewska

Ryc. 2. Makieta z 1963 r. przedstawiającej projekt szczegółowego zagospodarowania przestrzennego dzielnicy Główna, widok z góry. Ze zb. MKZwano w formie wielopoziomowych, bezkolizyjnych estakad. Nie zapomniano również o zjeździe z trasy N owe Zawady w kierunku projektowanego portu rzecznego. N owoczesna zabudowa mieszkalna miała się składać z typowych dla socjalistycznych blokowisk "jednostek mieszkalnych" w formie wolno stojących prostopadłościanów. Część z nich, w stylu ratajskich "desek", miała zapełnić kwartały po południowej stronie ul. Bałtyckiej (pomiędzy ulicami Skromną i Gdyńską), pomiędzy ul. Smolną i nienazwaną uliczką wytrasowaną na wysokości kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, a także obszar po wschodniej stronie ul. Krótkiej oraz teren po zachodniej stronie ul. Głównej (zacierając zupełnie przebieg ul. Wiejskiej). Wielokondygnacyjnym punktowcom zgrupowanym po trzy w rozwidleniu ulic Skromnej i Bałtyckiej oraz na trójkątnej działce pomiędzy ulicami Smolną i Krótką wyznaczono rolę przestrzennych dominant w krajobrazie dzielni cy 6. Przewidywano uzupełnienie niskiej zabudowy ul. Rzecznej nowymi domami jednorodzinnych. Zachowano część dawnej zabudowy mieszkalnej objętej ochroną konserwatorską przy Rynku Wschodnim i przy ulicach Smolnej, Mariackiej, Średniej oraz częściowo Głównej, a także kościół pa

rafialny przy ul. Mariackiej, przedszkole przy ul. Nadolnik i szkołę przy ul. Harcerskiej. U rządzenie nowego stadionu Klubu Sportowego" Polonia" przy ul. Harcerskiej oraz zielone tereny na zachód od rozlewiska Głównej i wzdłuż jej doliny miały posłużyć wypoczynkowi i rekreacji mieszkańców dzielnicy. Od 1934 roku priorytetową kwestią we wszystkich planach rozwoju przestrzennego Poznania pozostawało utrzymanie koncepcji przecinającego miasto tzw. krzyża zieleni, utworzonego wzdłuż dolin rzecznych Warty, Cybiny, Bogdanki i Głównej, które - jako nienadające się pod zabudowę - stanowiły rezerwuar zieleni dla całego miasta. Uprawomocnienie tej idei nastąpiło w 1948 roku w uchwalonym wówczas miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, a kolejne plany rozwoju miasta przewidywały dalsze wzmocnienie i rozbudowę tego uważanego za wzorcowy systemu zieleni miejskiej. W latach 1945-57 planowano rozbudowę północno-wschodniego klina zieleni, ciągnącego się wzdłuż Warty od Szeląga do Różanego Młyna (obecnie w okolicach Różanego Potoku), który swoim wschodnim odgałęzieniem sięgałby aż do Bogucina i łączył się z istniejącym tam kompleksem leśnym. Plan z 1975 roku zakładał, prócz uzupełnienia wyznaczonych w międzywojniu klinów zieleni, wprowadzenie dodatkowych pasów o układzie promienistym: od Głównej poprzez Kicin, Dziewiczą Górę do Puszczy Zielonki oraz następne pasmo biegnące wzdłuż rzeczki Głównej przez Bogucin, Kobylnicę, Wierzonkę do miejscowości Kowalskie 7 . Plan zagospodarowania przestrzennego z 1975 roku był ostatnim z siedmiu, jakie powstały w okresie istnienia Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (w latach 80. dokonywano jedynie ich aktualizacji). Śledząc problem zagospodarowania Głównej i Zawad we wszystkich tych planach, można zauważyć terytorialną przewagę funkcji związanych z działalnością gospodarczą i produkcją przemysłową nad obszarami wyznaczonymi pod funkcje mieszkalne, choć makiety z 1963 roku są śladem koncepcji przekształcenia centrum przemysłowej dzielnicy Główna w dzielnicę mieszkalną. W realnej przestrzeni urbanistycznej Głównej i Zawad widoczną po dziś dzień spuścizną tego okresu, prócz zmodernizowanych oraz nowych obiektów przemysłowych (w 1953 roku rozbudowano zakład Polleny-Lechii, w 1965 roku - obiekty Pometu, w latach 1955-57 przy ul. Gdyńskiej wybudowano nowy oddział Poznańskich Zakładów Elektrotechnicznych "Alco" produkujących akumulatory zasadowe dla górnictwa i kolejnictwa, w 1958 roku rozpoczęto budowę Poznańskiej Fabryki Łożysk Tocznych przy ul. Krańcowej, a w 1962 roku przy ul. św. Michała uruchomiono fabrykę ogniw i baterii, czyli Centrę)8, była nowa linia tramwajowa do wiaduktu kolejowego na Zawadach wybudowana w latach 60. w celu przybliżenia włączonej w 1800 roku do Poznania osady do centrum miasta. Po 1963 roku powstał stadion "Polonii"9 oraz szpecący do chwili obecnej okolice Rynku Wschodniego pawilon handlowy zbudowany z przywiezionych z Niemieckiej Republiki Demokratycznej prefabrykatów. W 1956 roku 10 na zalewowym odcinku doliny rzeki Głównej założono malowniczy park miejski przy ul. Nadolnik, niemal natychmiast doszczętnie zniszczony. Podobnie zdewastowana została dolina rzeczki Głównej w jej dolnym biegu poprzez zasypanie naturalnych oczek wodnych i rozlewisk (m.in. stawu przy dawnym młynie Cerealia, gdzie utworzono później ogródki działkowe).

Dorota Leśniewska

Ocembrowano koryto rzeki od ul. Gdyńskiej do samego UjSCla. Dopełnienia zniszczenia dokonały okoliczne zakłady przemysłowe, zasypując dolinę na dużej przestrzeni kilkumetrową warstwą żużlu i skażonych odpadów ll .

II. Okres Rzeczypospolitej (lata 1990-2002) Po 1989 roku pojawiła się pilna konieczność opracowania nowego planu rozwoju miasta, odpowiadającego zmienionym warunkom społeczno-ekonomiczno-politycznym. Dokument taki powstał w powołanej w 1991 roku przy Urzędzie Miasta Poznania Miejskiej Pracowni Urbanistycznej i został uchwalony przez Radę Miejską 6 grudnia 1994 r. 12 Główną tezą planu, opracowanego przez zespół autorski pod kierunkiem dra inż. arch. Tadeusza Gałeckiego, był rozwój miasta pojmowany nie jako rozwój terytorialny, lecz jako rozwój jakościowy, tzn. dążący do jak najlepszego, maksymalnego wykorzystania istniejących zasobów przy założeniu, że poprawa warunków życia w mieście wiąże się z poprawą czystości powietrza, wód i ochroną zasobów przyrodniczych, a także zachowaniem historycznej przestrzeni miejskiej o wartościach kulturowych 13 . W tym celu przyjęto koncepcję Poznania jako miasta zwartego, którego obszar ze względu na pełnione funkcje podzielono na trzy stref y 14. Rejon dzielnicy Główna oraz

Ryc. 3. Budynek mieszkalny przy ul. Średniej wzniesiony w ostatnich latach, fot. z maja 2002 r. D. Leśniewska.

Ryc. 4. Dom mieszkalny przy ul. Głównej 51,przeważającą część Zawad (po wschodniej stronie ul. Zawady) zaklasyfikowano do II strefy pośredniej, gdzie - wg ustaleń planu - powinien w pierwszej kolejności następować przyrost mieszkańców. Obecnie zabudowa mieszkaniowa w Głównej składa się z wielo- lub jednorodzinnych domów i kamieniczek sąsiadujących z zakładami przemysłowymi, warsztatami naprawczymi, produkcyjnymi, hurtowniami oraz magazynami, których działalność jest bardziej lub mniej uciążliwa dla okolicznych mieszkańców. Obszar Zawad charakteryzuje się również przemieszaniem różnych funkcji, przy czym uznano je za miejsce "szczególnie wymagające przekształceń funkcjonalno-przestrzennych" . Według ustaleń miejscowego planu obszary te mają zachować swą wielofunkcyjność, przy założeniu, iż zabudowa mieszkaniowa oraz usługi z nią związane szczególnie się rozwi ną 15. Prócz funkcji mieszkaniowej w rejonie Głównej i Zawad wyznaczono tereny na cele rekreacyjne. Należą do nich ogródki działkowe oddzielające obszary przemysłowe od mieszkalnych, zlokalizowane między ulicami Bałtycką i Syrenią, na terenie ograniczonym ulicami Gdyńską, Nadolnik i rzeką Główną oraz położone wzdłuż doliny rzeki Głównej i wokół bezodpływowego stawu Kajka po południowo-wschodniej stronie linii kolejowej w kierunku Warszawy i Gniezna. Teren na zachód od ul. Zawady, z otwartym obszarem na północ od dawnego przytuliska, złożonym

Dorota Leśniewska

Ryc. 5. Zdewastowany i częściowo opuszczony budynek na rogu ulic Nadolnik i Średniej, fot. z maja 2002 r. D. Leśniewska

z nieużytków, łąk i mokradeł, uznano zajeden z kilku tworzących od dziesięcioleci system zieleni miejskiej Poznania klinów zieleni, podobnie jak dolinę rzeki Głównej razem z ogródkami działkowymi i zielenią parkową. Dlatego na obu brzegach rzeki Głównej nakazano zachowanie szerokiego na ok. 100 m pasa zieleni łączącego się z parkiem przy ul. Mariackiej i dawnym parkiem miejskim. Plan postuluje zachowanie zabytkowego parku przy ul. Mariackiej, otoczenie ochroną konserwatorską i zrewaloryzowanie parku przy ul. Nadolnik oraz objęcie prawną ochroną jesionu wyniosłego znajdującego się na terenie przedszkola przy ul. Nadolnik 9. Zagospodarowanie tego obszaru jest możliwe, o ile nowe funkcje nie będą uciążliwe dla środowiska przyrodniczego. Przewiduje się również przyrodniczo- kulturową rewaloryzację terenów zabudowanych, położonych pomiędzy ulicami Bałtycką i Główną. Rangę omawianego obszaru podnosi występowanie tam użytku ekologicznego "Główna", jednego z 22 tego typu miejsc o wybitnych walorach przyrodniczych utworzonych na terenie miasta Poznania na podstawie ustawy o ochronie przyrod y 16. Użytek ten, o powierzchni 18 ha, powstał w środkowym odcinku rzeki Głównej (teren od granicy miasta do wysokości ul. Gnieźnieńskiej 44) ze względu na dobrze zachowaną tam roślinność leśną, szczególnie typu łęgowo-grądowego. W planie położono szczególny nacisk na ochronę środowiska kulturowego tego rejonu, zaliczając do obszaru ochrony konserwatorskiej historyczny układ ulic obu wsi, pokrywający się z przebiegiem obecnych ulic: Studziennej, Blacharskiej, Kotlarskiej, Smolnej, Głównej, Harcerskiej, Średniej, Mariackiej, Nadolnik, Wiej

skiej, Gnieźnieńskiej (do wiaduktu), Wschodniej, św. Michała (do ul. Wschodniej) i Zawady, oraz fragment dawnych umocnień, czyli Fort IV 17 Hacke usytuowany w pobliżu ul. Syreniej. W planie umieszczono również zapis nakazujący właściwe zagospodarowanie fortów drugiego pierścienia dziewiętnastowiecznych fortyfikacji poprzez podkreślenie całego układu ciągami zieleni z ewentualną rekonstrukcją w formie małej architektury w miejscu zniszczonych elementów lub pozostawienie obiektu jako "trwałej ruiny" 18. Rehabilitacja zdegradowanych przestrzennie dzielnic miasta (m.in. Głównej i Zawad, Chwalisz ewa oraz Górczyna), przywracanie dawnych i nadawanie im nowych walorów jest jednym z priorytetów Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego miasta Poznania powstałym w MPU (zespół autorski pod kierunkiem inż. arch. Iwony Ludwiczak) i uchwalonym przez Radę Miasta w 1999 roku. Według obowiązującej ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym celem Studium... jest sformułowanie lokalnej polityki przestrzennej miasta powiązanej z polityką przestrzenną państwa oraz stworzenie strategii rozwoju miasta XXI wieku zgodnej z występującymi uwarunkowaniami i możliwościami rozwoju. Uwzględniając prognozy demograficzne dotyczące Poznania (przewidywana liczba mieszkańców w 2020 roku wynosić ma ok. 570 tys.), planiści nadal

Ryc. 6. Ulica Smolna, zwarta zabudowa pierzei zachodniej, fot. z maja 2002 r. D. Leśniewska

Dorota Leśniewska

kładą nacisk na jakościowy rozwój miasta umożliwiający mieszkańcom korzystanie ze wszystkich udogodnień związanych z życiem w wielkim mieście, przy zachowaniu możliwości kontaktu z przyrodą. N adrzędnym celem rozwoju Poznania sformułowanym w Studium... jest stworzenie "przyjaznego człowiekowi miasta"19, w czym pomóc ma rewaloryzacja "zdekapitalizowanych i zdehumanizowanych" przestrzeni miejskich. Główna i Zawady są ważne z kilku powodów. Przede wszystkim dlatego, gdyż jest to tzw. brama miasta, która kształtuje wizerunek Poznania na głównym szlaku komunikacyjnym od strony północno-wschodniej. Zabudowa ulic położonych w tym rejonie, złożona z powstałych na przełomie XIX i XX wieku i nieremontowanych od lat budynków oraz przypadkowo lokalizowanych po wojnie pawilonów handlowych z agresywnymi, nieestetycznymi reklamami, nie stanowi wizytówki miasta. Rejon ten określa się jako zdegradowany przestrzennie,

Ryc. 8. Jaz na rzece Głównej w miejscu dawnego młyna Nadolnik, fot. z maja 2002 r. D. Leśniewskao chaotycznej zabudowie. Aby zrehabilitować tę zapomnianą nieco część miasta, należy przede wszystkim chronić i rewaloryzować zachowane ślady przeszłości określające tożsamość tego miejsca o specyficznym, małomiasteczkowym kolorycie, takie jak zagrodowa zabudowa ul. Zawady oraz budynki przy ulicach Głównej, Smolnej i Rynku Wschodniego, oraz wypełnić nową zabudową o wysokim standardzie i ciekawej architekturze wolne tereny. Proponuje się stosowanie dachów łamanych oraz przemyślanej kolorystyki i detalu. Zdaniem autorów Studium... pod nowe inwestycje szczególnie nadaje się rejon ul. Głównej, który jest obszarem o rozbudowanej, niemal gotowej infrastrukturze, zlokalizowanym stosunkowo blisko centrum. W Studium... uwypuklono przyrodnicze znaczenie doliny Głównej, nie tylko w strukturze zieleni miasta Poznania, ale także w systemie ogólnopolskiej sieci ECONET 20 , jako ostoi dla wędrującego ptactwa. Względami ekologii podyktowany jest również pomysł wykorzystania wód rzeki do produkcji "czystej" energii elektrycznej. Proponuje się odbudowę dawnego jazu Nadolnik przy dawnym dolnym młynie i budowę przy nim elektrowni wodnej. Obszary w dolinie rzek Warty, Cybiny i Głównej zostały w całości wyłączone spod zabudowy jako priorytetowe kliny zieleni. Wokół nich proponuje się utworzenie terenów służących odpoczynkowi oraz uprawianiu sportów. Część terenów jest wyłączona z zabudowy również z powodu zagrożenia powodzią (Główna od ul. Gnieźnieńskiej do ujścia). Tylko niewielki odcinek nad Główną może być częściowo zabudowany (obszar industrialny dawnej fabryki Lechii). Jako tereny zabudowane i przewidy

Dorota Leśniewskawane do zabudowy oznaczono ulice Skromną, Rzeczną, Suchą i Bartniczą, a także tereny wokół dawnego browaru Huggerów, pomiędzy ulicami Wschodnią, Gnieźnieńską i trasą na Wągrowiec, oraz południową stronę ul. Gdyńskiej (od trasy N owe Zawady). Pewne obszary dzielnicy Główna powinny być pozbawione wysokiej zabudowy ze względu na oddziaływania pól elektromagnetycznych stacji nadawczych. Fragmenty pomiędzy ul. Główną i torami kolejowymi przewidziano nadal pod zakłady produkcyjne oraz handel hurtowy. W pierwszej kolejności do rehabilitacji wyznaczono tereny zabudowane ulic Głównej i Zawady. Wydzielono eksperymentalny rezerwat zieleni miejskiej (park Nadolnik) oraz miejsca chronionej ekspozycji panoram na prawym brzegu Warty. Podkreślono konieczność rozszerzenia przestrzeni służących ruchowi pieszemu i rewaloryzacji obszaru między drugą ramą komunikacyjną i wałem przeciwpowodziowym. Na obszarze tym powstać ma fragment bulwaru wschodniego, obejmujący swym zasięgiem prawy brzeg Warty od mostu Przemyśla (ul. Hetmańska) poprzez św. Rocha, Sródkę i Zawady do mostu Lecha (ul. Bałtycka), a projektowany most pomiędzy Ostrowem Tumskim i Zawadami ma ułatwić spacery po ciągnącym się wzdłuż Warty bulwarze. Porównując różnorodne ustalenia dotyczące Głównej i Zawad we współczesnych opracowaniach urbanistycznych z planami wcześniejszymi, można zauważyć, że wraz z docenieniem architektury z XIX wieku, a także reliktów wiejskiej przeszłości Zawad pojawiła się chęć ochrony konserwatorskiej całego tego obszaru oraz jego rewaloryzacji. Uwzględniono w nich również jeden z niewielu zachowanych w Europie dziewiętnastowiecznych pierścieni fortów 21 , większą troską otoczono zieleń i środowisko naturalne. Hasło, by Poznań zwrócił się "twarzą ku Warcie i Cybinie", znalazło w nowych planach swój oddźwięk.

PRZYPISY:

l W latach 1931-39 powstały w Wydziale Rozbudowy Miasta kierowanym przez Władysława Czarneckiego plany zagospodarowania dzielnicy Głównej (ogólny i szczegółowy) i Rynku Wschodniego autorstwa inż. arch. Zbigniewa Zielińskiego; K. Sobczak, Architekci wielkopolscy, Poznań 1988, s. 151. 2 W. Czarnecki, PrzYszłość Poznania leży na prawym brzegu Warty, "Kronika Miasta Poznania", 2-3/1949, s. 133-139. 3 W 1930 r. w konkursie pod egidą TUP-u na plan ogólny zabudowy i regulacji miasta Poznania zwyciężyła praca S. Filipkowskiego i J. Graefe z Warszawy zakładająca taki właśnie koncentryczny rozwój miasta. 4 Wg relacji inż. arch. Lecha Jasielskiego, jednego z współtwórców projektu, któremu dziękuję za okazaną pomoc i informacje, zwłaszcza dotyczące fotografIi makiet z 1963 r. 5JW.

6 Wg planu rozmieszczenia inwestycji z 1964 r. (etap 1966-70) na tereny pod mieszkalnictwo intensywne i zbiorowe przeznaczono obszar na północ od ul. Średniej, narożnikulic Gdyńskiej i Gnieźnieńskiej oraz okolice ul. Głównej, APP, Zb. Kart. B.P.P 8/17-R 7 Pierwszy współczesny plan urbanistyczny Poznania z 1934 r. przewidywał wschodni klin zieleni od nowego portu, wzdłuż doliny Głównej do lasów Wierzenicy i Promna. Do lasów Wierzenicy planowano poprowadzenie trasy spacerowej; R. Barek, P. Szmiguła, Studia przekształceń terenów zielonych w planowaniu przestrzennym miasta Poznania (1931-1991), [w:] Gospodarka przestrzenna miasta i gmin w Regionie Wielkopolski, praca zbiorowa pod red. R. Pawuły- Piwowarczyk, Poznań 1992, s. 161-166.

8 H. Kondziela, T. Ruszczyńska, Poznań - przewodnik, Poznań 1965, s. 133.

9 W tym miejscu stadion istniał już przed 1945 r.

10 H. Szafran, Poznań i okolica, Poznań 1957, s. 102.

11 A. Łukasiewicz, Propozycja zachowania najcenniejszYch terenów decydujących o prawidłowym kształtowaniu środowiska naturalnego w aglomeracji poznańskiej, [w:] Gospodarka przestrzenna miasta igmin..., op. cit., s. 93. 12 Przepisy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego są powszechnie obowiązującym przepisem prawa lokalnego o mocy równej ustawie i stanowią podstawę do wydania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania przestrzennego, najważniejsze obecnie narzędzie umożliwiające kierowanie przestrzennym rozwojem miasta. Każdy obywatel ma ustawowe prawo wglądu do planu oraz zgłaszania wniosków w momencie wyłożenie planu przed jego uchwaleniem. Zgodnie z ustawą o zagospodarowaniu przestrzennym z 4 VII 1994 r. (Dz. U. z 1994 r., nr 89, poz. 415 z późno zm.). 13 T. Gałecki, Problemy rozwoju przestrzennego miasta Poznania, [w:] Materiały Z konferencji "Kierunki rozwoju aglomeracji Poznania' Poznań 1992, s. 16-21. 14 Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, opr. MPU, U rząd Miasta Poznania 1994.

15 W myśl zapisu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego z 1994 r. na obszarze tym przeważa zabudowa mieszkaniowa mieszana, jedno- i wielorodzinna oraz budynki wolno stojące bliźniacze lub szeregowe, gdzie do nowej zabudowy obowiązują następujące ustalenia: zabudowa wolno stojąca nie powinna przekraczać sześciu kondygnacji, należy dążyć do zabudowy zwartej tworzącej ciągłe pierzeje; dopuszcza się wszelkie formy zabudowy jednorodzinnej na wydzielonych działkach (200-1500 m 2 ) przy maksymalnej wysokości zabudowy do 2,5 kondygnacji. 16 Użytkiem ekologicznym wg ustawy o ochronie przyrody z 16 X 1991 r. są "zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, jak naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne: oczka wodne, kępy drzew, bagna torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce itp." 17 Zespół fortów drugiego pierścienia dziewiętnastowiecznych umocnień został wpisany jako zabytek sztuki militarnej do rejestru zabytków miasta Poznania w 1983 r., nr rej. A 245 decyzją z dnia 25 V 1983 r.

18 Ruiny fortu stanowią zimowisko sześciu gatunków nietoperzy, wykop po wschodniej stronie dawnego fortu porasta zbiorowisko wierzb. Od północy umocnienia otacza otulina z drzew i krzewów, której pozbawiony jest trzon fortu. Na terenie obiektu występuje rokitnik zwyczajny. Inwentaryzacja dendrojlory zewnętrznego pierścienia fortyfikacji poznańskich, PTOP "Salamandra" Poznań 1996, s. 11-12. 19Kierunki przestrzenne rozwoju miasta Poznania, Urząd Miasta Poznania 2000, s. 8.

20 Podstawowym założeniem koncepcji ECONETU jest stworzenie spójnych obszarów o walorach przyrodniczych, o najwyższej randze krajowej i zagranicznej, zintegrowanych siecią powiązań przyrodniczych (korytarze ekologiczne) umożliwiających migrację gatunków flory i fauny. Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET - POLSKA, pod red. A. Liro, Warszawa 1995.

21 W 1933 r. powstał projekt autorstwa Władysława Czarneckiego, który w pierścieniowym układzie fortów i towarzyszącej im zieleni dostrzegał zaczątek przyszłego systemu zieleni dla miasta, por. M. Piechocka, Fort Vw Poznaniu, MPU, Poznań 2000, s. 5.