ZESPÓŁ ARCHITEKTONICZNY ZAKŁADU PW. ŚW. ŁAZARZA

Kronika Miasta Poznania 2002 Nr1 ; Górczyn

JOANNA BIELAWSKA-PAŁCzyŃSKA

W pejzażu architektonicznym przedwojennego Górczyna szczególne miejsce zajmował Zakład pw. św. Łazarza prowadzony przez siostry miłosierdzia św. Wincentego a Paulo, obecnie Zakład Opiekuńczo-Leczniczy dla Dorosłych. Dziś leży w samym centrum dzielnicyl, przy ul. Sielskiej (dawnej Hellmannstrasse) o typowo podmiejskim charakterze. Ulica posiada niejednolitą, luźną zabudowę, z pozostałościami wiejskich domostw, pojedynczymi kamienicami i pustymi parcelami. Przy tak zróżnicowanej zabudowie szczególną uwagę zwraca zwarty kompleks zakładu składający się z dwóch dwukondygnacyjnych budynków oraz kaplicy, usytuowanych kalenicowo wzdłuż ulicy i stanowiących jednorodny stylistycznie zespół (ryc. 1). Przylegając do siebie bocznymi elewacjami, budynki te tworzą wyrównaną gabarytowo pierzeję. Zespół zajmuje obszar o kształcie zbliżonym do nie regularne g o czworoboku (ryc. 2) wyznaczonego od frontu ul. Sielską, a od strony południowo-zachodniej ul. Widok o zabudowie mieszkalnej ukształtowanej około 1927 roku. W części północno-zachodniej teren zakładu graniczy ze współczesnym osiedlem szeregowych domków jednorodzinnych. Oprócz budynków frontowych w skład założenia wchodzą: parterowe, o wydłużonej bryle budynki gospodarcze, kryte wysokim dachem polskim, pierwotnie stajnie, chlewnie i kurniki, obecnie pralnie usytuowane wzdłuż północno-zachodniej granicy parceli, oraz stojąca pośrodku stodoła 2 (ryc. 3,4), obecnie adaptowana na pokoje mieszkalne. Budynek stodoły, zmodernizowany w latach 90. XX wieku, przypomina pierwotny obiekt jedynie w gabarytach i obrysie. Od strony wschodniej przylega do niego prostopadłościenny niewielki budynek kostnicy. Całą parcelę podzielono na część rekreacyjno-parkową i podwórze gospodarcze, rozdzielone parkanem o kutych, metalowych prętach. Założenie parkowe

Joanna Bielawska - Pałczyńska

Ryc. l. Widok ogólny Zakładu Św. Łazarza. Ze zb. sióstr miłosierdzia.

posiada kompozycję geometryczną z regularnie rozmieszczonymi, prostokątnymi kwaterami trawników, które ozdobione są zróżnicowanymi gatunkowo rabatami kwiatowymi (ryc. 5). Dominuje w nim licznie zachowany starodrzew. W pobliżu kaplicy rośnie charakterystyczna rozłożysta lipa drobnolistna, dalej masywny dąb, szpaler białych kasztanowców, topole włoskie oraz wiązy szypułkowe. Przy wschodniej elewacji kaplicy posadzono współcześnie rząd świerków i płożące krzewy iglaste, tworząc w ten sposób miejsce do odpoczynku. Od strony zachodniej park graniczy z rozległym sadem owocowym oraz ogrodem warzywnym. Wejście na teren zakładu ss. miłosierdzia prowadzi przez sień głównego budynku, a szeroka droga dojazdowa usytuowana jest od strony ul. Widok. Całość ogrodzona jest kutym parkanem. W części południowo-wschodniej zachował się fragment pierwotnego muru ceglanego, otynkowanego, artykułowanego lizenami na prostokątne przęsła i wspartego masywnymi przyporami. Najciekawszym obiektem w zespole architektonicznym zakładu górczyńskiego jest kaplica Św. Łazarza (od 1956 roku nosząca wezwanie Niepokalanego Serca Maryi), zaprojektowana w 1924 roku przez wybitnego poznańskiego architekta Adama Ballenstaedta (1880-1942)3. W kształcie architektonicznym kaplicy widoczne jest typowe dla jego twórczości upodobanie do estetyki neoklasycznej. Zwarta bryła budynku otwarta jest od frontu dwukolumnowym podcieniem, a od tyłu poprzedzona kolumnadą (ryc. 6, 7)i Kaplica 2 Budynek Zatladu ul Sielska 13 3 Budynek ZakUKfcj ul Sielska 15 4 Budynek gospod ob Pralnia 5 Stodoła ob 8ud Mieszkalny

6 Kostnica 7 Garaż 6 Fragment muru 9 Kiosk 10 Lpa II. Dąb 12 Kasztanowce

Ryc. 2. Plan sytuacyjny zespołu Zakładu św. Łazarza

Elewacje opracowane zostały z klasyczną powściągliwością, z zastosowaniem jedynie prostych podziałów i obramień architektonicznych. Ich zasadniczym elementem dekoracyjnym są kolumny jońskie, o profilowanej, prostokątnej bazie, gładkim trzonie oraz wolutowej głowicy. Kolumnowy podcień fasady kryje reprezentacyjne wejście w bogatej oprawie architektonicznej, z profilowanymi ościeżami. N ad drzwiami, ujętymi pilastrami o kanelowanych kapitelach, w prostokątnym polu umieszczone jest okno w kształcie tzw. wolego oka, ujęte w ozdobne obramienie i wypełnione witrażem o kompozycji geometrycznej. W zewnętrznych, bocznych osiach fasady znajdują się prostokątne okna w dekoracyjnej oprawie architektonicznej, zwieńczone trójkątnym naczółkiem (ryc. 8). Elewacja tylna rozczłonkowana jest lizenami, między którymi rozmieszczone są wydłużone, zamknięte półkoliście okna. Na osiach zewnętrznych umieszczono drzwi z "wolim okiem" powyżej. Budynek wieńczy wydatny gzyms koronujący ząbkowy. W centralnej części dachu wyraźnie wyeksponowana jest czworokątna sygnaturka przykryta spłaszczonym hełmem baniastym. Kaplica wzniesiona została na rzucie wydłużonego prostokąta, z wejściem głównym na osi środkowej i dwoma symetrycznie usytuowanymi kwadratowymi kruchtami (ryc. 7). Jednoprzestrzenne wnętrze, nakryte sklepieniem kolebkowym, rytmizują przyścienne kolumny (ryc. 9), wtopione w lico ściany (tzw. trzy czwarte kolumny), o gładkich trzonach i złoconych kompozytowych głowicach, składających się z dwóch rzędów liści akantu i wydatnych wolut. Najistotniej

Joanna Bielawska - Pałczyńska

Ryc. 3. Budynek stodoły przed modernizacją. Ze zb. sióstr miłosierdzia.

Ryc. 4. Elewacja frontowa stodoły po modernizacji w początkach lat 90. XX w., obecnie budynek mieszkalny, fot. J. Bielawska-Pałczyńska

Ryc. 5. Fragment parku Zakładu św. Łazarza, fot. J. Bielawska- Pałczyńska

szym elementem wyposażenia kaplicy jest ołtarz główny (ryc. 10), jednoprzęsłowy, w bogatej oprawie architektonicznej z pilastrami i kolumnami o kompozytowych kapitelach. W jego polu środkowym umieszczono obraz namalowany w latach 50. XX wieku i zgodnie z wezwaniem kaplicy przedstawiający Niepokalane Serce Maryi. Całość zamyka ozdobne zwieńczenie w kształcie glorii. Pierwotnie przy tralkowej balustradzie prezbiterium stała drewniana ambona na rzucie kolistym, wsparta na masywnej, żłobkowanej kolumnie (ryc. 9). Na wprost ołtarza znajduje się wydzielony tralkową balustradą chór muzyczny. Jego platformę wspierają dwie kolumny o jońskich kapitelach, analogiczne do frontowego podcienia. N ad drzwiami i na balustradzie chóru pojawia się charakterystyczny motyw dekoracyjny wnętrza, czyli wypukły relief przedstawiający dwa symetrycznie usytuowane półklęczące putta wspierające się na wolutach (ryc. 11). N ad wejściem dodatkowo umieszczono je na profilowanym odcinku gzymsu opartym na kanelowanych pilastrach. Autorem figur jest znany rzeźbiarz Mieczysław Lubelski 4 (1886-1965), którego współpraca z Adamem Ballenstaedtem zaowocowała w latach 1923-24 wystrojem rzeźbiarskim wnętrz kościoła pw. Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej w Puszczykowie koło Poznania oraz budynków Poznańskiej Kolei Elektrycznej przy ul. Słowackiego w Poznaniu. Kaplica została zbudowana i wyposażona na koszt znanej poznańskiej firmy budowlanej inż. Maksymiliana Garsteckiego (1888-1959)5. Informuje o tym marmurowa tablica fundacyjna wmurowana w ścianę przedsionka kaplicy: "Siostrom Miłosierdzia w roku 1924 Maksymilian Garstecki budowniczy, według planów inż. Adama Ballensteadta".

Joanna Bielawska - Pałczyńska

Detal architektoniczny i motywy dekoracyjne występujące w budynku kaplicy zaczerpnięte zostały ze stylistyki klasycyzmu. Stworzyły one czyste stylistycznie, jednorodne wnętrze. Główny budynek zakładu przy ul. Sielskiej 13 zbudowany został w 1905 roku jako kamienica czynszowa. Po przeprowadzonej w latach 1906-11 gruntownej modernizacji i adaptacji stał się nowoczesnym i funkcjonalnym zakładem opiekuńczym oraz najokazalszym budynkiem na terenie ówczesnego Górczyna 6 . Wieloletnie prace adaptacyjne i modernizacyjne nie zatarły pierwotnego kształtu budynku. Detale architektoniczne występujące na fasadzie konsekwentnie nawiązują do form klasycznych. Występujący z lica elewacji nieznacznie uwypuklony ryzalit silnie akcentuje środkową oś fasady, dodatkowo podkreśloną przezboniowane lizeny (ryc. 12). Wieńczy ją dekoracyjny szczyt o wykroju falistym, dekorowany wewnątrz ornamentem wstęgowym, z "wolim okiem" umieszczonym pośrodku i datą ,,1905" poniżej. Układ kompozycyjny elewacji jest symetryczny i regularny. Prostokątne okna pierwszego piętra ujęte są w ozdobne obramienia i zwieńczone półkolistymi i trójkątnymi naczółkami, natomiast na drugiej kondygnacji zdobione odcinkami gzymsu. Wejście główne do budynku usytuowano w bocznej osi elewacji. Fasada pokryta jest tynkiem o zróżnicowanej fakturze i kolorystyce - jasna partia przyziemia oraz detal architektoniczny (obramienia okienne, dekoracja szczytu) skontrastowane zostały z ciemnym tłem ściany. Elewacja tylna budynku nie posia

Ryc. 8. Okno boczne w fasadzie kaplicy

Ryc. 9. Wnętrze kaplicy, fot. po 1956 r. Ze zb. sióstr miłosierdzia.

Joanna Bielawska - Pałczynska

Ryc. 10. Ołtarz główny w kaplicy, fot. J. Bielawska - Pałczynska

Ftyc.II.Fragment balustrady chóru z charakterystycznym reliefem, fot. J. Bielawska - Pałczynska

Ryc. 12. Fasada głównego budynku zakładu przy ul. Sielskiej 13, fot. J. Bielawska- Pałczyńska

da elementów dekoracji architektonicznej - na całej szerokości obydwu kondygnacji znajdują się balkony z metalowymi balustradami wsparte na żeliwnych słupach. W przedsionku zachowała się dekoracja sztukatorska na sufitach oraz częściowo stolarka drzwiowa. Dwupiętrowy budynek przy ul. Sielskiej 15, zbudowany w latach 1932-33, scalony jest wewnątrz z główną częścią zespołu, ponadto elewacja frontowa nawiązuje do sąsiedniego obiektu rytmem rozmieszczenia otworów okiennych i linią gzymsów. Posiada najuboższą dekorację architektoniczną z całego zespołu. Okna obydwu kondygnacji zdobione są jedynie odcinkami gzymsu, a zwartą bryłę budynku od strony ogrodu urozmaicają szerokie tarasy widokowe wsparte na murowanych słupach. We wnętrzu zachowana jest pierwotna stolarka drzwiowa, okienna oraz drewniane schody z tralkową balustradą, profilowaną poręczą i ozdobnym słupem. W końcu lat 90. XX wieku w budynkach zakładu przeprowadzono szereg prac remontowych i modernizacyjnych. Polegały one na utworzeniu w obrębie poddasza nowych pomieszczeń mieszkalnych, naprawie i częściowej wymianie więźby dachowej, remoncie klatki schodowej, wymianie stolarki okiennej i modernizacji łazienek. W parku przeprowadzono szereg prac porządkowo-pielęgnacyjnych, a pierwotny układ kompozycyjny założenia parkowego został uporządkowany i zgeometryzowany. Na bieżąco prowadzone są nasadzenia nowych krzewów iglastych i wielu gatunków kwiatów.

Joanna Bielawska - Palczyńska

Od momentu powstania do dnia dzisiejszego zakład górczyński prowadzony jest z pełnym oddaniem przez siostry miłosierdzia św. Wincentego a Paulo. Dzięki właściwej opiece zachowano zabytkowy charakter obiektu i funkcjonuje on nadal zgodnie ze swoim pierwotnym przeznaczeniem i w nienaruszonym kształcie architektonicznym. Obecnie, po modernizacji, stanowi przykład wzorcowego ośrodka opiekuńczego.

PRZYPISY:

1 Z. Zakrzewski, Ulicami mojego Poznania, Poznań 1984, s. 601.

2 Budynek stodoły zbudowany był z czerwonej cegły, kryty dwuspadowym spłaszczonym dachem, o elewacjach dzielonych lizenami i zwieńczonych schodkowym gzymsem (w posiadaniu sióstr znajduje się archiwalne zdjęcie obiektu). 3 Adam Ballenstaedt zaprojektował w Poznaniu m.in. gmach Akademii Ekonomicznej przy al. Niepodległości, kompleks domów Poznańskiej Kolei Elektrycznej przy ulicach Słowackiego, Reja i Kochanowskiego, Gimnazjum ss. Urszulanek przy al. Niepodległości, oprawę architektoniczną pomnika 15. Pułku Ułanów przy ul. Ludgardy. 4 SłownikArtystów Polskich, Warszawa 1993, T. V, s. 142.

5 W 1998 r. na koszt rodziny Garsteckich (Wiesławy Garsteckiej, żony głównego fundatora Maksymiliana oraz jego synów Olgierda, Andrzeja, Stanisława i Zygmunta) przeprowadzono modernizację wnętrza kaplicy polegającą na wymianie płyty drewnianej w ołtarzu głównym na marmurową, wyłożeniu płytkami marmurowymi posadzki, stopni ołtarza, prezbiterium oraz cokołu kolumn w obrębie prezbiterium. Wykonawcą prac kamieniarskich był Zbigniew Wawrzyniak. 6 Kronika Zakładu Sióstr Miłosierdzia w Poznaniu przY ul. Sielskiej nr 13, A. D. 1911.