INWENTARZE MAJĄTKOWE CHŁOPÓW Z GÓRCZYNA Z LAT 1764-1787

Kronika Miasta Poznania 2002 Nr1 ; Górczyn

WYDAŁ ZBIGNIEW CHODYŁA

S taropolskie, przeważnie pośmiertne inwentarze chłopskie należą - w odróżnieniu od szlacheckich i mieszczańskich - do tekstów bardzo rzadko spotykanych w archiwalnych zespołach i zbiorach źródeł z XVII i XVIII wieku. Dlatego są szczególnie cenne i warte publikacji l. W największej, chociaż stosunkowo małej liczbie, występują w aktach miast i dotyczą majątku nieruchomego i ruchomego ludności miejskich wsi patrymonialnych. W Wielkopolsce właściwej największą grupę stanowią inwentarze chłopów ze wsi miasta Poznania z 2 połowy XVIII wieku. Liczbę tych inwentarzy ustalił i w świetle ich treści zanalizował kulturę materialną oraz wzrost zamożności chłopów po oczynszowaniu Jan Rutkowske. Publikujemy pięć zachowanych inwentarzy chłopów górczyńskich z lat 1764-87, określanych też czasem wizjami. Z wyjątkiem jednego, sporządzono je dla tych gospodarstw, w których pozostały małoletnie dzieci i majątek nie mógł być przekazany spadkobiercom bezpośrednio, jak to najczęściej bywało. Inwentarze spisano na miejscu, w obecności stron uprawnionych do spadkobrania i podziału majątku, na żądanie tychże (w przypadku nieletnich dzieci - na żądanie wyznaczonych opiekunów prawnych), a raz - urzędu miejskiego. Dokonano tego w przytomności aktualnych starszych przysięgłych, przedstawicieli gromady górczyńskiej oraz z osobistym udziałem trzyosobowego kolegium szafarzy miasta Poznania. Inwentarze te, zachowane w formie oblat do akt szafarskich miasta Poznania, spisywał najpierw jeden z szafarzy w protokolonie (brulionie), na podstawie którego dokonywano wpisów do ksiąg miejskich. W przypadku inwentarzy niedbale lub świadomie nie sumiennie spisanych i budzących wątpliwości co do ich wiarygodności, sporządzano na żądanie strony poszkodowanej ich rewizje, np. inwentarz III z 1772 roku stanowi uzupełnienie wcześniejszego, nieodnalezionego inwentarza majątku po Stanisławie Świderskim (z 1764 roku).

Zbigniew Chodyła

Znaczną część nazwisk osób występujących w inwentarzach górczyńskich - właścicieli i spadkobierców majątku (Suchowiak, Świderski, N owak, Mutt, Olszanowski, Kaczorek, Milde, Kwiakowski, Filmut vel Filmuth), także nazwisk panieńskich kobiet (Panasiąnka - od Panas, Mizera, Typolt), opiekunów prawnych osieroconych dzieci i masy spadkowej (Palacz i Palaczyk) oraz starszych przysięgłych wsi Górczyn (Dolata, Filmuth, N oremberger, Czajka) - noszą mieszkańcy współczesnego Poznania, a czasem także Górczyna. Są oni zapewne w co najmniej ósmym lub dziewiątym pokoleniu potomkami ludzi żyjących w XVIII stuleciu w tej miejskiej wówczas wsi. Inwentarze chłopów z Górczyna, podobnie jak inwentarze chłopów z innych wsi miasta Poznania, wykazują składniki majątku nieruchomego i ruchomego. Nie obejmują z reguły wszystkich przedmiotów znajdujących się w gospodarstwie, lecz ograniczają się tylko do ich części stanowiącej własność zmarłego lub zmarłej, dziedziczonej po ojcu małoletnich dzieci przez żyjącą matkę, drugiego lub następnych mężów tejże. Z dóbr nieruchomych wymieniają: grunty (role, głównie zasiane, łąki i ogrody) oraz budynki mieszkalne i gospodarcze (stodoły, chlewy, obory i stajnie, owczarnie, sklepy ze spichrzami), charakteryzując ich rozplanowanie, materiał budowlany i pokrycia dachów, technikę wykonania oraz stan zachowania. Z dóbr ruchomych obejmują: inwentarz martwy, różne składniki wyposażenia wnętrz mieszkalnych i gospodarstwa domowego, inwentarz żywy, zapasy i gotówkę. Ważne i dość częste pozycje w inwentarzach stanowią kwoty dochodów ze sprzedaży produktów gospodarstwa oraz wierzytelności i długów, np. w postaci nieuregulowanych płatności czynszu, podatków, różnych wydatków, m.in. na środki spożywcze, leczenie, pogrzeby, pobożne legaty do kościołów i kaplic, zapisy mszy za zmarłych i różne darowizny. W przypadku ważniejszych składników obu kategorii majątku, tj. ruchomości i nieruchomości, często, chociaż nie zawsze, określa się lub szacuje ich wartość. Wykazy i towarzyszące im informacje zawarte w inwentarzach pozwalają bliżej poznać niektóre elementy życia codziennego ludności chłopskiej Górczyna w 2 połowie XVIII wieku, jak charakter i struktura konsumpcji, struktura dochodów i wydatków, koszty leczenia chorych czy koszty pogrzebów pokrywanych z masy spadkowej. Inwentarze górczyńskie należą do grupy inwentarzy chłopskich ze wsi miasta Poznania z 2 połowy XVIII wieku, których występowanie wówczas w tak znacznej liczbie (por. Aneks) J. Rutkowski upatruje we wzroście zamożności ich mieszkańców w następstwie przeprowadzonych wcześniej reform czynszowych (1719-53) związanych także z osadnictwem niemieckich Bambrów. Różnice w stopniu zamożności Niemców i Polaków, widoczne w wysokościach kwot płaconych za gospodarstwa we wsiach polskich i niemieckich, w inwentarzach są uchwytne w ograniczonym zakresie, m.in. z powodu fragmentaryczności wykazywanego majątku. W inwentarzach chłopów z Górczyna trudno te różnice odczytać nie tylko ze względu na ich małą reprezentację w odniesieniu do chłopów oczynszowanych, wolnych osobiście jak i poddanych, pańszczyźnianych, ale także bardzo mało liczną i niejasną obecność samych Bambrów w tejże wsi 3 .

***

I. Inwentarz sporządzony w związku z podziałem dóbr ruchomych i nieruchomych po śmierci Jana Suchowiaka i jego żony Reginy z Panasiów, w powtórnym małżeństwie Marchewczakowej, ze wsi Górczyna, z 30 VI1764 r. [-] < Zacnie sławni panowie Józef Raszkowski i Tomasz Krajczewski z kolegium 20 mężów miasta Jego Królewskiej Mości Poznania, szafarze z delegacji szlachetnego pana Józefa Dretnera, Jego Kólewskiej Mości sekretarza, z rady pierwszego i głównego szafarza, na instację pracowitych Chryzostoma Palacza i Stanisława Palaczyka, opiekunów dzieci i dóbr po Suchowiakach, w osobach swych przybyli do wsi Górczyno, gdzie pracowity Stanisław Marchewczak, dzieci tych, z pracowitych niegdyś Reginy Panosiąnki i Jana Suchowiaka spłodzonych, teraźniejszy ojczym sporządził następujący inwentarz>. Pozostało się po nieboszczycy żonie mojej [Reginie] pieniędzy rubli dwanaście, w starej monecie tynfów sto, saskich tynfów trzydzieści ośm, item [także] bąków [tynfów pruskich przypominających plastyką monety polsko-saskie, fałszowanych, bitych z miedzi i tylko posrebrzanych] ośm. Owiec zastałem wstąpiwszy do żony nieboszczki ośmdziesiąt, jagniąt zaś trzydzieści sześć. Za mego gospodarstwa przysposobiłem owiec starych jedenaście (z których cztery zniszczały), małych zaś przychowałem czterdzieści cztery. Wół jeden po nieboszczyku [Janie Suchowiaku], jedna krowa i jedna jałowica, cielęta przysposobione trzy. Jedne parę koni w domu żony zastałem. Od ojca mego na gospodarstwo dostałem konia jednego i wołu i tym bydłem robiłem około gospodarstwa. Pieniędzy przyniosłem do żony nieboszczki 150 bąków, którem z początku gospodarstwa na domowe potrzeby wydał, a tych pieniędzy pożyczyłem od szwagra mego. Dwie świni macior (!) zastałem u nieboszczki, trzy wieprzaki i cztery prosięta.

Od ojca zaś przypędziłem wieprza chudźca, któregośmy przy gospodarstwie zjedli.

3 gęsi, a czwarty gąsior, starych było, 4 młodych gąsiąt przychowanych, 8 kur, a dziewiąty kogut. l pług ze wszystkim dobry, l wóz bosy z barkami okowanymi zastałem, mój drugi wóz własny na gospodarstwo kupiłem, l radło, 2 siekiery, 3 toporki, 2 sierpy zastałem. Pierzynę wier[z]chnią z powłoką modro drukowaną, 3 poduszki, 3 pierzynki czeladnie, 2 poduszki czeladnie. 2 skrzynki z zamkami, kluczami.

l kosę od trawy sieczenia, l kosę od sieczki, starą, zastałem. 2 suknie niebieskie po pierwszym mężu nieboszczki żony mojej, l pas krepowy, którego syn zażywa. Po żonie zaś suknie: l kaftan zielony, nowy, futrem podszyty, l spodnik sukienny, niebieski, l sznurówka adamaszkowa, l fartuch bawełniany w prążki zielone i czerwone, l fartuch modry płócienny, l czapka niebieska drojetowa [tj. z drojetu - tkaniny wełniano-jedwabnej]. 3 miechy, na gospodarstwie zaś mym przysposobiłem 4 miechy.

Zbigniew Chodyłal ceber, l szynkwas stary, 5 misek polewanych, 2 talerze polewane, l talerz drewniany, l dzbanek polewany dwugarncowy, l dzbanek trzechkwartowy, l półgarncowy, 5 kufelków polewanych. l wanna do prania. 3 kłody od kapusty, 2 kłody od mąki, l kłoda mała od kaszy, l kłoda mała od buraków. 3 podkowy stare od koni. 1 łopatka żelazna.

2 rydle, te kupiłem na gospodarstwo.

22 wierteli (!) żyta, 4 ćwiertnie jęczmienia i wierteł 1,2 ćwiertnie tatarki i wierteł l, l ćwiertnia owsa, 3 wiertele grochu, 11 wierteli żyta w młynie na mąkę. H uba roli, jak była zasiana, tak i teraz zasiałem.

3 palcie (!) słoniny, 3 sadła, z mego chowu wieprzy.

12 łokci płótna grubego przysposobionego, 7 łokci cienkiego. Od tego płótna teraźniejsza żona moja Marianna [Marchewczakowa] dała złotych 2. Taż żona ogrodu zasiała połowę swoim nasieniem, grochem białym zagony obsadziła i skopała. Chałupa z komorą dobra z zamknięciem.

l para drabi[n] do wożenia zboża mojej roboty. Owczarnia dobra w ścianach i ze wszystkim, żerdziami ułożona na górze dla kładzenia pastwy, słupy u niej dobre. Stodoła pochylona, którą zastrzaia wstrzymuje, reparacyi potrzebuje i w szycie (!) jednym poszycia, kuna u drzwi żelazna. W tej stodole kopa słomy i kilka mendeli żyta w snopach na obrok dla koni.

2 chlewy dobre.

Wydatek Nieboszczka żona chorowała niedziel 6 po porodzeniu, na którąjej chorobęwydałem tak na lekarstwa, jako i na piwo, najmniej Jegomości Panu [lekarzowi] Geppertowi Dwiema kobietom (!), co ją leczyły Jednej także kobiecie Jegomości ks. proboszczowi parochialnemu [św. Marcina] od pogrzebu Za trumnę Za trzewiki do grobu Za wódkę na pogrzeb Bractwu Literackiemu św. Marcina od świecenia Za dwie pary świec Za mięso na Boży obiad Za piwo Za wódkę Za płótno na kitel Za pończochy do grobu Po pogrzebie za piwo N a przyodziewek dziewczęcia po śmierci żony Za parę świec za duszę pierwszego jej męża Czynszu Na świece do [kościoła] Bożego Ciała za duszę żonyzł 20 [zł] 15 [ zł ] 9 [zł] 71 gr 12

[ zł ] 80 [ zł ] 14 [ zł ] 6 [ zł ] 6 [zł] 13 [ zł ] 10 [zł] 12 [ zł ] 10 [ zł ] 6 [zł] 71 gr 15 [zł] 3 [zł] 3 [zł] 15 [ zł ] 8 [zł] 38 [ zł ] 24

N a msze do Bożego Ciała Do fary św. Maryi Magdaleny na 12 mszy Za świec parę do kaplicy św. Jana [Jerozolimskiego?] Do [kościoła] św. Marcina dwie pary [świec] Do kaplicy [Naj świętszej Krwi] Pana Jezusa [Karmelitów Trzewiczkowych przy ul. Żydowskiej] za świece Tymże na msze Do kaplicy różańcowej [w kościele Dominikanów] na świece Na msze do 00. Dominikanów Do 00. Bernardynów na 6 mszy .I2Qjkościoła] św. Marcina na 10 mszy Summa ekspensy złotych Na ten wydatek przedałem 3 ćwiertnie pszenicy, ćwiertnia a fi.

Za wełnę Za skopów 12 po zł. 8 Summa percepty [-]

[ zł ] 10 [ zł ] 30 [zł] 8 [zł] 16

[ zł ] 8 [zł] 5 [ zł ] 8 [zł] 2 gr 15 [zł] 7 g r 15 [ zł] 12 413 [gr] 27 19 fi. 57 fi. 7 O fi. 96 zł 223

<Wreszcie 30 VI1764 r. w myśl uchwały szlachetnego magistratu w obecności Józefa Dretnera JKM sekretarza, z rady, znakomitego Andrzeja Weigdta z ławy i sławetnego Józefa Raszkowskiego, z kolegium dwudziestu mężów - szafarzy i zarządców dóbr rzeczypospolitej miejskiej poznańskiej, został dokonany podział dóbr ruchomych Suchowiaków między Stanisławem Marchewczakiem, ojczymem, a Chryzostomem Palaczem, jak też Stanisławem Palaczykiem, jako opiekunami potomstwa Suchowiaków, w następującym brzmieniu: > Exdivisio inter Marchewczak et sucessores Suchowiak [Podział między Marchewczakiem i spadkobiercami Suchowiaka] Pieniądze według inwentarza odbierają opiekuni, i owce według inwentarza po ojcu pozostałe, z przychówku zaś za gospodarstwa Stanisława Marchewczaka starych dla niego trzy, dla dzieci ośm, z małego przychówku dla dzieci trzydzieści trzy, dla ojczyma zaś jedenaście. Wniesione do żony siedmdziesiąt pięć

Ylv/CtK. -Loru*. cAatznoaSci. nLeSzlU ó. y>vpcrrvhjAnZu ,na.H.I-or& r<-y cJ-icrroVCJ Uipafcn, AsJ. na. LkoArWu- rcJLo y ,-L. Arruo nccy m ni 'CJU i.tc/if* %J*.

JtPuruu. O!CM31A 4 VUJV- / S *

<<JtŁoAITua. jCOPL£k>i-n- (La Ł4 LCCXM<\J - *&riiJU/kJJuu fCtflruuu-e A - IfKX. 7-rtAup.t-t.cmn ircvrocAt'aJn&rnjUL. idpoarAtjru A

, -jfć y fffn

-C&- hr\ 4" iB-ł...F T ., R J · ł ' 1i - ... .". - I' ' __i .'. · -. - II

Ryc. 1. Fragment inwentarza Jana Suchowiaka i jego żony Reginy, 1764 r.

Zbigniew Chodyłazłotych w bąkach powinni opiekuni ojczymowi oddać. Z cieląt jedno dla dzieci, roślejsze, a dwoje ojczymowi. Dwa gąsięta ojczymowi, a dwa dzieciom. Z miechów ojczymowi dwa, dzieciom także miechy dwa.

Z żyta ojczymowi wiertelijedenaście, dzieciom także żyta wiertelijedenaście.

Z jęczmienia ojczymowi dwie ćwiertnie, dzieciom jęczmienia dwie ćwiertnie i wierteł. Z tatarki ojczymowi ćwiertnia i wierteł, dzieciom tatarki ćwiertnia. Z owsa ojczymowi dwa wiertele, dzieciom także owsa dwa wiertele. Z grochu półtora wiertela ojczymowi, a półtora wiertela grochu dzieciom. Z mąki połowa ojczymowi, a druga połowa dzieciom. Z pałci (!) ojczymowskich dwa dla ojczyma, ajeden pałeć [słoniny] dla dzieci. Dwa sadła ojczymowi, ajedno dzieciom. Sześć łokci płótna ojczymowi, a sześć dzieciom, grubego, cienkiego zaś płótna półczwarta [tj. trzy i pół] dzieciom łokcia, a półczwarta ojczymowi. Drabie ojczymowskie zostawują się dzieciom za czapkę po żonie nieboszczycy pozostałą. A że pracowity Marchewczak ojczym miał ekspensy pogrzebowej złotych polskich czterysta trzynaście, groszy dwadzieścia siedm, item wniósł do żony nieboszczki sto pięćdziesiąt bąków, co czyni złotych siedmdziesiąt pięć. Miał [zatem] ekspensy na pogrzeb i utrzymanie gospodarstwa złotych polskich czterysta ośmdziesiąt ośm, groszy dwadzieścia siedm. Na to zaś miał percepty według podanego inwentarza za pszenicę, wełnę i skopy złotych polskich dwieście dwadzieścia i trzy. Więc by mu należało do zapłacenia od sukcesorów złotych polskich dwieście sześćdziesiąt i pięć groszy dwadzieścia siedm. Że zaś sto pięćdziesiąt bąków tenże pracowity Marchewka (!) ojczym, dobrowolnie dla sukcesorów Suchowiaka ustąpił i złotych ośmdziesiąt groszy dwadzieścia siedm, więc przychodzi na niego złotych polskich sto, na które to złotych polskich sto odebrał złotych polskich dwadzieścia jeden groszy ośmnaście. Nadto lubo pojąwszy wdowę, jako młodzianowi należałaby pościel i zapisjakowy , tego jednak tenże Stanisław Marchewczak ojczym pasierbom swoim ustąpił, dlatego przysięga jest mu przez ichmościów darowana i tej eksdywizji egzekucja w jak najprędszym czasie jest nakazana, na co się ichmościowie panowie szafarze, wyżej specyfikowani, rękami własnemi podpisali, de tenore tali qui sequitur [z brzmienia takjako następuje]. Józef Dretner szafarz z rady.

Andreas Weigdt szafarz z ławników mpp.

Józef Ras[z]ko[w]ski szafarz mpp.

Laboriosus Andreas Herpst cum tideiussoribus pupillis laboriosorum Suchowiaków summa flor. polon, ducentorum ex provisione annua inscribit [Pracowity Andrzej Herbst z opiekunami dzieci pracowitych Suchowiaków sumę 200 złp. z prowizji rocznej zapisuje] < Przed urzędem i aktami niniejszymi ekonomicznymi, szafarskimi miasta JKM Poznania osobiście stawili się pracowici Andrzej Herbpst, wieśniak górczynskijako zapisujący, Wojciech Zeydlain z wsi Wildy i Jan Fisier [Fischer] wieśniak dębczynski, jako świadkowie powyższego zapisu na umyśle i ciele zupełnie zdrowi, z własnej woli dobrowolnie i nieprzymuszenie zeznali i zeznają, że jako tenże Herbpst sumę 200 złotych polskich przez siebie od pracowitych Chryzostoma i Stanisława Palacza, wieśniaków górczyńskich, opiekunów dzieci

i dóbr pozostałych po pracowitych niegdyś Janie i Reginie Panosiąnce Suchowiakach, wieśniakach górczyńskich, przyjął, zapisując ją z prowizją roczną po pięć od sta na wszystkim dziedzictwie do niego należącym tymże dzieciom Suchowiaków. Także pracowici Zeydlain i Fisier za tę sumę ręczą i na wszystkich dobrach swoich zapisują. Także opiekunowie dzieci Suchowiaków ten zapis i porękę akceptują i proszą o jego wpisanie do akt niniejszych. Który to akt według prawa i zwyczaju zostaje przez obecnych umocniony podpisami>z Górczyna Andrzy[j] Herbst,jako zapisujący, piórem trzymanym xxx z Wildy Wojciech Zeydlain, jako rękojmia, piórem trzymanym xxx z Dębca Jan Fisier, jako rękojmia, piórem trzymanym xxx Andrzy[j] Rutkowski, jako świadek mpp.

APP, AmP, 1695, k. 353-356

II. Inwentarz pośmiertny majątku Tomasza Mutta i jego żony Zuzanny, 2.-voto Milde, z Górczyna z 25 IX 1769 r.

[-] Inwentarz rzeczy ruchomych i nieruchomych po pracowitych niegdy Muttach gospodarzach górczyńskich pozostałych Zacnie sławni ichmościowie panowie Tomasz Krajczewski i Marcin Szubert, z dwudziestu mężów miasta Jego Królewskiej Mości Poznania szafarze, z delegacji szlachetnego jegmości pana Józefa Dretnera Jego Kólewskiej Mości sekretarza, szafarza z rady, na instancją uczciwych Andrzeja, lat dziewiętnaście , Jana Muta, lat szesnaście i Barbary, lat jedenaście, mających, po śmierci pracowitych niegdy Tomaszu i Zuzannie małżonkach (!), pozostałych synów i córki, we wsi miejskiej Górczynie na gospodarstwie będących, uczynioną, zjechali na miejsce dóbr tych dnia wyżej w akcie wyrażonego i tam w obecności pracowitego Jana Milde, ojczyma tychże wyżej wyrażonych sierot i [przy] Kasprze Czajce, Tomaszu Filmucie, tej to wsi starszych przysięgłych, do spisania niżej następującego inwentarza przystąpili. l wół robotny, za którego dawano podłych naówczas pieniędzy złotych sto. 4 proszcząt szrednich, półrocznych, a fi. 5 [ razem] fi. 20.

l wóz bosy. 1 pług z łopatą krojem i ze wszystkim do niego porządkiem. 1 radło drewniane bez żelaza. 1 jęrzmo (!) z wicią żelazną. 1 widły żelazne. 1 hak do gnoju o trzech zębach. 1 siekiera wielka. 1 ditto mała. 1 lada stara z stalnicą i kosą. 1 strug. 1 świderek łatny. l żelazo do siekania kapusty. 1 patelka miedziana. l para drabi wielkich. 1 para ditto małych. 4 kury. 1 kokot.

l stolik mały rogaty. 1 skrzynka z zamkiem i kluczem. 1 ławka przy piecu. l ławka przy ścianie. 1 łóżko podwójne proste. l pierzyna wielka z poszwą łataną. 2 poduszki. l szatka spodnia mała. l lienka [linka] do drzewa. Kilka sztuczków żelaza starego, które teraźniejszy ojczym na swoje [potrzebę] obrócił.

Zbigniew Chodyła

ŁUlme A . rujujuuj(UA_S>

, rt AJ r* \li

[ATUrłucA.

urprs, rtAi 'Biooc * e. ntiy

A Y/cJn> ntotWe-nTLC*i (3

Ryc. 2. Fragment inwentarza majątkowego Tomasza Mutta ijego żony Zuzanny, 1769 r.

Suknie niewieście Spodnik wełniany w pasy zielony. Ditto zielony wełniany. Sznurówka jedna sukienna granatowa z guziczkami. 1 chustka jedwabna stara. 1 fartuch w prążki płócienny. 1 chustka muślinowa stara. 1 ditto płócienna. 1 ditto także płócienna. l fartuch płócienny biały. 1 para pończoch nicianych.

Chałupka ze stodółką razem stojąca i z chlewem, przy niej ogród w zagonów 8 długi. l ogród kapus[t]nik nazwany. Półhuby roli z łąkami po nieboszczyku Mutcie. Drugie półhuby roli kupił ojczym z matką ich od Jakuba Filmuta.

Owsa pozostało kop 3 i mendeli 2, pszenicy mendeli 5, prosa wierteli 5, starej miary, rzepiku 3 wiertele. [-]

APP, AmP, 1704, s. 92-94

III. Inwentarz majątku po Stanisławie i Justynie Swiderskich z Górczyna z 4 11772 r., uzupełniający inwentarz majątku po Stanisławie Swiderskim z 1764 r., spisany na prośbę ich dzieci, z objaśnieniem i dopełnieniem tegoż przez ich ojczyma Macieja Nowaka i wykazemjego własnego majątku, długów spłaconych przez tegoż po Swiderskim oraz własnych i wniesionego zboża.

Działo się we wsi miejskiej poznańskiej Górczynie, w chałupie Swiderskiego, w sobotę przed świętem świętych Trzech ICróli najbliższą, to jest dnia czwartego miesiąca stycznia, roku Pańskiego 1772-go.

Inventarium Swiderscianorum [Inwentarz Świderskich] Zacnie sławni ichmościowie panowie Marcin Szuberdt i Stefan Kłosowicz z dwudziestu mężów miasta Jego Królewskiej Mości Poznania szafarze, z wyznaczenia szlachetnego jegomość pana Józefa Andrzeja dwojga imion Weigdta, z rady szafarza, na prośbę pracowitych Kazimierza, Stefana, Piotra, Sebastiana, Jana, Magdaleny, Heleny i Marianny, braci i sióstr między sobą rodzonych, z niegdy pracowitego Stanisława Swiderskiego i Justyny małżonków, z pierwszego małżeństwa pochodzących synów i córek, uczynioną, zjechawszy się dnia dzisiejszego wyżej wyrażonego do chałupy Swiderskich, wszelkim zakłóceniem względem sukcesji między zwyż wyrażonemi Swiderskiego synami i córami a Maciejem N owakiem, z (!) ojczymem ich zachodzącym, w przytomności stron ciż ichmościowie panowie szafarze do przeczytania dawniejszego inwentarza, jeszcze w roku tysiącznym siedmsetnym sześćdziesiątym czwartym, dnia dwunastego miesiąca października, przez wspomnioną pracowitą Justynę, pierwszego niegdyś małżeństwa Stanisława Swiderskiego, powtórnego zaś teraz Macieja N owaka małżonkę, a matkę ichże, urzędownie uczynionego, z wyrażeniem na tenże sam inwentarz przez pracowitego Macieja N owaka danej odpowiedzi, przystąpili. Suknie, kożuch, spodnie skórzane, czapki, koszule po ojcu pozostałe i w pierwszym inwentarzu opisane, synowie Świderskiego, a Macieja pasierbowie, między się podzieliwszy rozebrali i podarli. Para koni, które się były pozostały po nieboszczyku Świderskim, te zdechły.

Wół jeden, tego przedałem, jak pamiętam, za złotych 90. Krowy dwie dojne, te były stare, z tych jedne na mięso zabiłem. Drugą krowę do Mrowina owczarzowi przedałem za złotych 80. Dwie jałowice są teraz krowami. Cieląt dwa, z tych są krowy. Latus facit [Dokładnie czyni] fi. 170.

[-] Kozów dziewięć dojnych, maciorek, które były, te ojczym poprzedał , rachują ichmościowie panowie szafarze jedne przy drugiej po złotych siedm, wynosi 63. Owiec trzydzieści i pięć, tych nie masz. Na które owce ojczym odpowiada: Kazimierzowi dał owce cztery, Sebastianowi także cztery, przy ojczymie zostało owiec dwanaście, na domową potrzebę zabił owiec cztery, z reszty owiec jedenastu, z tych połowa zniszczała, a druga została. Świnia z prosiętami, choć tej nie masz to jest insza.

Pług jest. Wóz z barkami jest. Radlica jest, radła nie było.

Trzy poduszki, jedna pierzyna małżeńska, są. Trzy pierzynki dla dzieci są.

Brony drewniane są. Dwie siekiery są. Toporek jest. Jeden świder wielki jest.

J eden świderek mały jest, drugiego nie masz i nie było.

Dwie kłody są. Jedna skrzynka jest. Jedno łóżko jest. Jeden wirtel (!) bez okucia jest. Jedna szafa jest. Trzy kosy do trawy są. Jedna kosa do sieczki jest. Jedna stalnia do lady jest.

Jedna stępa jest.

Rola.

Półtory chuby roli, jak dawniej była zasiana, tak i teraz w tymże samym polu przeze mnie zasiana znajduje się.

Zbigniew Chodyła

Dopełnienie tegoż inwentarza przez Macieja Nowaka zeznanego (!) Jęczmienia odebrał starej miary dwie ćwiertnie. Grochu podłego półtora wirteła. Latus facit fi. 233.

Tatarki także półtora wiertela. Owsa odebrał wiertelijedenaście. Oprócz tego dopełnienia jeszcze zadają [zarzucają] pasierbowie ojczymowi, że były dwa wieprze tuczne po ich ojcu. Na co ojczym odpowiada: jednego wieprza zabito na wesele, a drugiego na domową potrzebę.

Inwentarz rzeczy ruchomych Macieja Nowaka własnych, dnia miesiąca i roku, jako wyżej przy ichmościach pp. szafarzach spisany. 4 konie, l para juńców, 4 krowy, 2 jałowice, 12 owiec, l świnia, 2 wieprze, 7 prosiąt, l wieprzak roczny.

l pług, l brony, l radło z radlicą. 2 siekiery. 7 par drabin wielkich i małych. 3 pary desek do gnoju. 1 sanie nowe. 1 lada z kosą. 2 kosy do sieczenia.

Zboże.

36 circiter [około] mendeli żyta. 18 mendeli owsa. 15 wirteli jęczmienia.

l ćwiertnia tatarki, wielkiej miary. 5 wierteli grochu. 3 wiertele rzepiku. Budynki.

Stodoła nowa. Owczarnia nowa. Chlew nowy. Sklep nowy z sypaniem wierzchnim. Stajnia nowa, na tym miejscu postawiona, gdzie chałupa stara była, z starej stodoły. Kubeł [zagroda do tuczenia wieprzy] i chlewik pod jednym dachem. Płotów jak Macifej] N owak powiadał łokci 145. Te budynki wyżej wyrażone przez pracowitego Macieja Nowaka nowo wybudowane, przez ichmościów panów szafarzów ogółem taksowane [na] złotych 600.

Długi płacone przez Macieja Nowaka za nieboszczyka Swiderskiego

Michałowi z Dębca tynfów 115 Panu Mrozińskiemu # [dukatów] 4 Temuż oddał trzy ćwiertnie owsa Bartłomiejowi z Jeżyc tynfów 40 Bratow[ e]j, Bartłomieja Świderskiego żonie Panu Sobańskiemu Jakubowi staremu zadał [zadatkował] Czynszu starego za nieboszczyka zapłacił miastu Suma długów zapłaconychfi. 145 fi. 72fi. 51 fi. 15 fi. 1 O fi. 5 fi. 57 fi. 355

Długi, które Maci[ ej] winien Stefanowi pasierbowi winien złotych Kazimierzowi pasierbowi Przyszłego czynszu na święto Najświętszej Panny Gromnicznej miastu należy Jegomości księdzu proboszczowi [kościoła parafialnego św. Marcina] mesznego winien żyta ćwiertnie l. Temuż owsa ćwiertnie l.

32

2>/Łlc/A%>cnma '9V/n ?hi.

*Av / c-. ·

· J j.

je?

Lii» -Janr- '<*. '?/o«. ')<"O'''«<VZyi

Ryc. 3. Długi Macieja Nowaka z uzupełnienia inwentarza Świderskich z 1772 r.

Wniosek [majątek wniesiony] do żony przez Macieja [Nowaka] Zyta przywiózł wierteli N o 22 Jęczmienia wierteli 13, jako żona jego w dawniejszym inwentarzu wyraziła. APP, AmP, 1697, s. 358-361

IV. Wizja i taksa majątku Walentego i Marii z Mizerów Olszanowskich z Górczyna z 4 IX 1773 r., spisane na żądanie tejże Marii, powtórnie żony Walentego Kaczorka [-] Taksa chałupy Olszanowskich w Górczynie wraz z inwentarzem i długami.

Zacnie sławni ichmoście panowie Marcin Szubert i Stefan Kłosowicz, z dwudziestu mężów miasta Jego Królewskiej Mości Poznania szafarze, z wyznaczenia szlachetnego jegomości pana Andrzeja Józefa dwojga imion Weigdta, z rady szafarza, zjechawszy dnia dzisiejszego do wsi miejskiej Górczyna na wizją i taksę chałupy, chlewów, stodoły, przez pracowitą Mariannę z Mizerów, pierwszego niegdyś Walentego 0Iszano[w]skiego, powtórnego zaś teraz małżeństwa Wawrzeńca Kaczorka, małżonków, posiadaną (!), przez nich wcale zrujnowanych i codziennemu upadkowi podległych, w sąsiedztwie karczmy górczyńskiej z jednej, a chałupą i stodołąjegomości księdza proboszcza kościoła parochialnego świętego Marcina, z drugiej strony stojących. Wezwawszy do tejże taksy zrujnowanych budynków pracowitego Jakuba Dolaty (!), pierwszego, Piotra N oremberga, drugiego, starszych pomienionej wsi przysięgłych, Krzyzostoma i Stanisława Palaczów gospodarzów, przerzeczoną chałupę, chlewy i stodołę, w przyciesiach, ścianach, dachach, drzwiach i wrotach, wcale zrujnowane i do mieszkania żadnym sposobem niezdatne i do pomocy [naprawy] wcale niesposobne, obaczywszy stan ich mizerny, w którym teraz zostają, że je tylko rozebrać a na tymże miejscu nowe z gruntu budować potrzeba, budynki te wszystkie razem z zacho

Zbigniew Chodyła

dzących ich okoliczności na złotych polskich sto pięćdziesiąt otaksowali. I po tejże wyżej opisanej taksie do [ taksy] pozostałego inwentarza przystąpili. Para koni, jeden ślepy a druga klacz, razem taksowane złp. 64. Krowa taksowana [złp.] 50. Żyta kop 3 niekłosowanego, kopa a fi. [razem fi. 3]. Item żyta kłosowanego mendeli piętnaście. Jęczmienia dwa mendele wierteli 3. Prosa (!). Rzepiku (!). Siana trochę w stodole.

W ogrodach brukiew, nieogrodzonych.

Długi tychże Kaczorków Miastu zasiewnych pieniędzy na oziminę tymże Kaczorkom pożyczonych należy fi. 90 Za jarzynę [pieniądze na zakup ziarna zbóż jarych] temuż miastu [fi.] 50 Od tych prowizji za łat (!) [fi.] 68 Czynszu dwie raty [fi.] 76 Hyberny dwoje pro anno 1772 et 1773, na rok a fi. 18 należy się [fi] 36 Jegomości księdzu proboszczowi kościoła świętego Marcina mesznego (!) Jegomości Panu Kunowskiemu za piwo należy [fi.] 109 gr 6 Jegomości Panu Żarlińskiemu za konia # [dukaty] 4 [fi.] 72 Jegomości Panu Dretnerowi [fi] 10 Panu Józefowi Sobańskiemu [fi-] 169 gr 20 Item temuż podług drugiej karty [fi-] 39 Mariannie z Rybaków [fi-] 27 gr 10 Karczmarzowi Nowakowi [fi-] 36 Antoniemu Piekarzowi [fi-] 50 Bartłomiejowi Dymowi z Rataj [fi.] 8 Młynarzowi juniko [w] skiemu [fi-] 18 Pani Lisow[e]j rybac[z]ce [fi-] 15 gr 15 Jegomości pani Gadomski[e]j za wódkę [fi-] 5 Która to wizja, taksa i długi, dla dalszej informacji sądu szafarskiego, w księgach niniejszych w przytomności pracowitej Kaczorkow[e]j jest zapisana. APP, AmP, I 704, s. 167-169

V. Wizja domostw i budynków gospodarczych Ignacego i Małgorzaty Kwiakowskich oraz Jana i Ewy Filmutów z Górczyna z 31 VII 1787 r. [-] Wizja domostw z stajniami i stodołą pracowitych Kwiako[w]skich i Filmutów małżonków gospodarzy górczyńskich.

Zacnie sławni Tomasz Krajczewski i Piotr Thiell, miasta Jego Królewskiej Mości Poznania z 12 mężów administratorowie, z woli szlachetnego jegomość pana Sebastiana Mejerera, jako pierwszego z rady administratora, do wsi miejskiej Górczyn zwanej zjechawszy się, gdzie w przytomności sołtysów gromady górczyńskiej do wizji wraz z taksą domostw z stajniami i stodołą pracowitych Ignacego Kwiako[w]skiego i Małgorzaty małżonków, tudzież Jana Filmuta i Ewy z Typoltów, także małżonków, wsi rzeczonej gospodarzy, przystąpili w sposób takowy.

A najprzód domostwo pracowitych Kwiakowskich małżonków, stare w lepionkę, na którym dach cały zły o jednej izbie, z tej izby wychodzi komórka mała, w tyle była przedtym także izba, lecz teraz tak w ścianach, podłodze i posowie zupełnie zrujnowana, ani nie mieszkalna; dalej jeszcze była stajenka, lecz ta teraz, aby się nieszczęście przez zawalenie nie stało, wcale zabita i nawet ten cały tył przez zgniłość słupów, ryglów i przyciesi co tylko wywrócić się ma. Które domostwo otaksowane [na] złotych ośmdziesiąt. Stajenka cała w lepionkę niedawno wystawiona, ze wszystkie m dobra, przy tej stajence jest chlewik stary mało co wart; razem taksowana (!) złotych sto. Domostwo pracowitych Filmutów, małżonków, nowo wystawione, w którym wszedłszy po prawej ręce jest izba o trzech oknach z komorą, po lewej zaś stronie jest także izba z komorą, lecz jeszcze niedokończona, i dotąd na stajnią obrócona, w środku jest kuchenka, za którą jest komórka mała; taksowane [na] złotych dziewięćset. Stodoła (której tak pracowici Filmutowie, jako i Kwiako[w]scy małżonkowie używają), bez przyciesi, na słupach tylko wkopanych, częścią w lepionkę, częścią w drążki i deseczki oraz i plecionkę dana, na której dach dobry; taksowana [na] złotych dwieście. Która to wizja wraz z taksą rzeczonych budynków w księgach niniejszych wiernie jest zapisana.

APP, AmP, 1699, s. 399-100

Aneks

Dla ułatwienia orientacji w liczbie i chronologii inwentarzy chłopów z siedmiu wsi miasta Poznania z lat 1757-87 oraz w imionach i nazwiskach osób, których dotyczą, załączamy poniżej ich wykaz powstały w wyniku kwerendy w księgach z 2 poło XVIII w. należących do zespołu Akta miasta Poznania przechowywanego w Archiwum Państwowym w Poznaniu (dalej: APP, AmP). Punktem wyjścia do tej kwerendy było zestawienie 27 inwentarzy z ośmiu ksiąg miejskich z serii Akta szafarskie (Acta Iudici Dispensatorialis) miasta Poznania z lat 1751-87 zamieszczonych w rozprawie J. Rutkowskiego z 1925 r. Trzy z nich stanowią późniejsze uzupełnienia dla tyluż wcześniej spisanych. Wykaz inwentarzy, z wyjątkiem trzech, których nie udało się odnaleźć, podano z zachowaniem porządku, ale z uzupełnieniem chronologii spisania i oblat inwentarzy o daty dzienne i miesięczne, sprostowaniem pomyłek w nazwiskach osób, których dotyczą, i dodaniem brakujących imion oraz wskazaniem nowych i starych sygnatur. W przypadku trzech nieodnalezionych, a właściwie niezachowanych źródeł, pozostawiono informacje Rutkowskiego: l. Pankracego Haberera (a nie Habera) z Wildy z 1757 r. (A Disp. 1751-1767, s. 371) . 2. BarbaryPaurowej zWildyz 1757r. (A. Disp. 1751-1786, s. 321), którego Rutkowski nie uwzględnił w swej analizie z powodu nieczytelnego pisma. 3. Jana i Reginy Suchowiaków z Górczyna z 1764 r., APP, AmP, I 695, z lat 1757-1767, k. 353-356 (d. A. Disp. 561), s. 675-680.

4. Stanisława Świderskiego z Górczynaz 1764r. (A Disp. 1751-1766, s. 371).

5. Inwentarz majątku Stanisława i Justyny Swiderskich oraz Marcina N owaka z Górczyna z 1772 r., uzupełniający poprzedni, APP, AmP, 1697 (d. A. Disp. 563), z lat 1767-1774, s. 358-361.

Zbigniew Chodyła

6. Małgorzaty Hanczugowej, żony Wojciecha, z Rataj z 14 II 1769 r., APP, AmP, 1704 (d. A. Disp. 562), z lat 1766-77, s. 77-81.

7. Tomasza i Zuzanny Muttów (a nie Muttachów) z Górczyna z 25 IX 1769 r., APP, AmP, I 704 (d. A. Disp. 562), s. 92-94.

8. Jana Przybyła z Winiar z 2 V 1770 r., APP, AmP, I 697 (d. A. Disp. 563), s. 253-256. 9. Walentego Olszanowskiego z Górczyna z 1773 r., APP, AmP, I 704 (d. A. D isp. 562), s. 167 -169.

10. Barbary z Muttów l-mo voto Hayłowej (Heii) i Karola Hegierów, małżonków z Jeżyc z 1111774 r., APP, AmP, I 704 (d. A. Disp. 562), s. 172-176. 11. Hajc[e]lowskiej (a nie Hajdowskiej), a ściślej Marianny i Tomasza Haycellów - chałupy na Jeżycach z 21 III 1774 r., APP, AmP, I 704 (d. A. Disp. 562), s. 183-184. 12. Walentego Bajana (a nie Bociana) z Jeżyc z 22 III 1774 r., APP, AmP, I 704, s. 184-186 (d. A. Disp. 562, s. 203-207). 13. Walentego Bajanka [vel Bajana] z Jeżyc z 24 IX 1774 r., spisany na żądanie Julianny z Karasków, niegdyś żony W. Bajanka, powtórnie - Piotra Swiderskiego, uzupełniający poprzedni, APP, AmP, I 704, s. 199-203 (d. A. Disp. 562, s. 203-207). 14. Michała Fisiera, poprawniej Fischera (a nie Tepierza) z Dębca (Dębczyna) z 5 111776 r., APP, AmP, I 704, s. 224-225 (d. A. Disp. 562, s. 228-229). 15. Reginy i śp. Antoniego Dziurkiewiczów chałupy i in. budynków na Jeżycach z 5 III 1776 r., APP, AmP, I 704, s. 227-229 (d. A. Disp. 562, s. 231-233). 16. Łukasza Łagodzińskiego i Barbary z Korbików małżonków, z Jeżyc z 22IV 1776 r., APP, AmP, I 704, s. 239-241 (d. A. Disp. 562, s. 243-245).

17. Marianny z Morusów, wdowy po Janie Kasprzaku, jego drugiej żony, zZegrza,z 15 111780 r., z taksą, APP, AmP, 1699 (d.A. Disp. 565), z lat 1777-1789, ss. 36-39 i 50-51. 18. śp. Piotra i Elżbiety Wagnerów małżonków, spisany na żądanie sukcesorów Jana Kreka i Doroty z Wagnerów małżonków, z Dębca z 6 V 1780 r., APP, AmP, I 699 (d. A. Disp. 565), s. 47-50.

19. Matyjasza Wielkiego Wojtka z Jeżyc z 27 IV 1782 r., APP, AmP, I 699, d. A. Disp. 565), s. 132-138, 20. Testament tegoż inwentarzem z 13 V 1782 r., APP, AmP, I 698 (d. A. Disp.

564), z lat 1774-1781, s. 451-454.

21. Michała Fertza z Dębca z 10 VI1782 r., APP, AmP, I 699 (d. A. Disp. 565), s. 140-141. 22. Mikołaja Zejferta z Lubonia z 22 XI 1783 r., APP, AmP, I 699 (d. A. Disp.

565), s. 203-208.

23. Marcina Hegiera z Winiar z 22 XII 1783 r., APP, AmP, 1699 (d. A. Disp. 565), s. 210-214. 24. Tegoż z 3 II 1784 r., stanowiący uzupełnię do poprzedniego, APP, AmP, I 699 (d. A. Disp. 565), s. 218-219.

25. Jana Andersza z Lubonia z 6 III 1784 r., APP, AmP, I 699, (d. A. Disp. 565), s. 225-227.

26. Jakuba Czajki z 20 VI 1786 f. z J eżyc, APP, AmP, I 699, (d. A. Disp. 565), s. 319-321. 27. Sebastiana Flamma z Wildy z 1011787 r., APP, AmP, 1699, (d. A. Disp. 565), s. 342-343 (inwentarz ten zachował się także w formie brulionu w teczce o nowej sygn. APP, AmP, 12045, d. 3099, z lat 1675 i 1760-87, k. 8-9). 28. Ignacego i Małgorzaty Kwiakowskich (a nie Kwalków) oraz Jana i Ewy Filmutów z Górczyna z 31 VII 1787 r., APP, AmP, I 699 (d. A. Disp. 565), s. 399-100. Nie udało się odnaleźć, zapewne wskutek zaginięcia jednej z ksiąg szafarskich w okresie II wojny światowej, inwentarzy numer l, 2 i 3. Znaleziono natomiast (poza wymienionym wyżej testamentem z inwentarzem Matyjasza Wielkiego Wojtka z Jeżyc, nawiązującym do wcześniejszego inwentarza) pięć inwentarzy chłopskich z czterech wsi miasta Poznania nieznanych J. Rutkowskiemu - po jednym z Wildy i z Zegrza, dwa z Rataj i prawdopodobnie z Lubonia: l. Taksa dóbr po Pankracym i Kunegundzie Habererach z Wildy przez Andrzeja Paura "nadrujnowanych" z 24 I 1773 r., stanowiąca prawdopodobnie rewizję wspomnianego inwentarza nr l, zachowana w APP, AmP, 1697 (d. A. Disp. 563), s. 428-429.

2. Inwentarz ruchomości po Małgorzacie, z I-go małżeństwa żonie Bartłomieja Bakosia, z 2-go Pawła nieokreślonego nazwiska, gospodarza z Zegrza z 1411767 r., APP, AmP, 12045 (d. 3099), k. 1-3v.

3. Walentego i Magdaleny Weberów z Rataj z 18 III 1776 r., APP, AmP, 12045 (d. 3099), k. 6-7.

4. Inwentarz majątku ruchomego i wydatków pogrzebowych po żonie Katarzynie i jej pierwszym mężu oraz wydatków weselnych, posagu dla pasierbicy Małgorzaty, majątku wniesionego przez Andrzeja Marcinkowicza [z nieokreślonej wsi, może Lubonia] z 1760 roku, oblatowany 20 VIII 1762 f., APP, AmP, 12045 (d. 3099), k. 10-12.

5. Wykaz rzeczy sporządzony przez Jerzego Baierlę [Bajerleina] z Rataj (?), zabranych przez Michała Fisiera z Dębczyna (Dębca), związany z roszczeniami jego dzieci do połowy spadku, nie datowany, stanowiący załącznik do akt procesowych, APP, AmP, I 732 (d. 2081, przekreśl), s. 11-14.

PRZYPISY:l Por. S. Płaza, Źródła drukowane do dziejów wsi w dawnej Polsce, Kraków 1974, poz. 641-642. Obszerny wykaz literatury dotyczącej pośmiertnych inwentarzy majątkowych, zwłaszcza szlacheckich, podaje A. Pośpiech, Pułapka oCzYwistości. Pośmiertne spisy ruchomości szlachty wielkopolskiej z XVII wieku, Warszawa 1992. 2 J. Rutkowski, Zagadnienie reformy rolnej w Polsce na tle reform przeprowadzonych we wsiach miasta Poznania, Poznań 1925, przedruk w tegoż: Studia Z dziejów wsi polskiej XVI-XVIII w., wyboru dokonał i wstępem opatrzył W. Kula, Warszawa 1956, s. 326-338.

3 M. Bar, "Bamberger" hei Posen, Posen 1882, ss. 1 i 13-14 (gdzie znajduje się informacja o tym, że Bambrzy do Górczyna napłynęli później, w większości jako potomkowie osadników osiedlonych wcześniej w innych wsiach miejskich); J. Rutkowski, op. cit., ss. 269 i 277.