PLAC WIOSNY LUDÓW
Kronika Miasta Poznania 2001 Nr3 ; Rataje i Żegrze
Czas czytania: ok. 8 min.PLAC WIOSNY LUDÓW I JEGO SĄSIEDZTWO U WYLOTU DAWNEJ BRAMY WROCŁAWSKIEJ W POZNANIU JERZY BORWINSKI
I. Od średniowiecza do rozbiorów Polskil. Plac handlowy i przedmieście rzemieślnicze Przedmieście przed Bramą Wrocławską uzyskało już w średniowieczu bardzo istotne znaczenie urbanistyczne uwarunkowane położeniem u zbiegu ważnych szlaków handlowych - wiodącego na zachód w kierunku Niemiec oraz na południe w kierunku Wrocławia. Pierwszy odcinek drogi Wrocławskiej, między rozdrożem i szpitalem oraz kościołem św. Krzyża, zwany był Stelmachami. W 1 poło XV wieku znajdowało się tu dziesięć domów, a w 1500 roku ich liczba wzrosła do 18. Z uwagi na specyficzne, tranzytowe połączenie obszar ten zamieszkiwany był głównie przez rzemieślników zajmujących się obsługą transportu, stelmachów, kowali i kołodziejów. W tym czasie na Stelmachach stanął jedyny na przedmieściach dom murowany należący do kowala Macieja Neysera, wielokrotnego starszego cechu kowali!. Niestety, ustalenie jego dokładnej lokalizacji nie jest obecnie możliwe. Przed Bramą Wrocławską znajdował się plac o charakterze handlowym, ponieważ brama miejska, hamująca dostęp do miasta, tworzyła naturalne miejsce do zatrzymania się i handlu. Dokonywano tu prawdopodobnie transakcji towarem miejscowym oraz obsługiwano handel dalekosiężny2. Nieopodal, na początku traktu, stała rzeźnia należąca do rzeźników za starych jatek.
2. Młyn wodny W XV wieku na Strudze Karmelickiej, czyli na odnodze Warty skierowanej do południowej fosy miejskiej, niedaleko Bramy Wrocławskiej, usytuowano Młyn Czapnik, zwany Małym Królewskim Młynem. Wymienia go dokument z 1417 ro
Jerzy Borwiński
Ryc. l. Południowa partia miasta na rycinie Brauna i Hogenberga z 1618 r., na pierwszym planie Brama Wrocławska, za nią przedmieścia Poznaniaku, lecz przypuszczalnie powstał już wcześniej. Na przełomie XV i XVI wieku przy młynie zamontowano tracz służący rzemieślnikom drzewnym na Piaskach i odtąd nazywano go również Młynem Sążnickim 3 . W czasie wojny ze Szwecją w 1655 roku młyn został zniszczony, a w jego miejscu usypano szaniec. Resztki młyna uległy rozbiórce w 1660 roku 4 .
3. Szpital i kościół św. Krzyża Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1919 roku nową nazwę placu, od tego czasu zwał się pi. Świętokrzyskim, tłumaczono podwójnymi względami: na Bramie Wrocławskiej stał w średniowieczu cudowny krzyż, który według legendy miał w 1522 roku wybawić skazańca od śmierci, a w okolicy stał od początku XV wieku szpital dla trędowatych z kościółkiem św. Krzyża. Najstarsza zapiska o szpitalu pochodzi z 1404 roku, natomiast szesnaście lat później Gertruda Peszlowa, wdowa po kupcu Macieju Peszlu, ufundowała kościółek pod wezwaniem św. Krzyża. "Można niezbicie na podstawie akt hipotecznych z końca XVIII w. udowodnić - pisał w 1931 roku Feliks Pohorecki - że kościółek szpitalny otoczony dookoła małym cmentarzem, stał zupełnie na tern samem miejscu, na którem dzisiaj stoi trzypiętrowa kamienica przy ul. Półwiejskiej nr 2,,5. Jak widać na dawnych rycinach, była to świątynia o centralnym założeniu prawdopodobnie na planie krzyża, zwieńczona kopułą na skrzyżowaniu naw. Na planie z 1728 roku, rysowanym przez Rzepeckiego, zaznaczono dwie drogi okalające kościółek. Z czasem, może pod koniec XVIII wieku, droga biegnąca po wschodniej stronie kościółka zanikła, a pozostała jedynie droga po stronie zachodniej.
W 1772 roku biskup poznański Krzysztof Szembel zniósł szpital. Pozostał jedynie kościółek św. Krzyża, który dotrwał do II rozbioru Polski, a niebawem, w 1797 roku, został przez arcybiskupa Ignacego Raczyńskiego w porozumieniu z Magistratem sprzedany i rozeb rany 6.
4. Zmiany fortyfikacyjne węzła obronnego przy Bramie Wrocławskiej Wylot ul. Wrocławskiej stanowił dawniej newralgiczny punkt obrony miasta.
Szczególne znaczenie tego miejsca wynikało z położenia u stóp wzgórza z kościołem św. Marcina, które stanowiło dogodny punkt do wyprowadzania ataków na miasto. Pierwsza informacja o Bramie Wrocławskiej pochodzi z 1417 roku,
Ryc. 2. Poznań w trakcie oblężenia w 1704 r., na pielWszym planie kościół Świętego Krzyża w otoczeniu zabudowy mieszkalnej osady Stelmachy (?), fragment ryciny z dzieła Stragan a albo stołeczne miasto Poznań
Jerzy Borwińskilecz brama istniała już wcześniej. Jej położenie łączyć należy, oprócz względów militarnych, również z układem dróg przed lokacją miasta. W XV wieku została wzmocniona przedbramiem o bardzo wydłużonym kształcie sięgającym linii ok. 5 m w kierunku północnym w stosunku do południowego naroża obecnego budynku dawnego Hotelu Saskiego. Po wkroczeniu wojsk szwedzkich do Poznania w 1655 roku rozpoczęto prace nad wzmocnieniem miasta pojedynczymi dziełami fortyfIkacyjnymi. Największym z nich był bastion Bramy Wrocławskiej o nie regularnym narysie - deformacja ta spowodowana była prawdopodobnie sąsiedztwem przepływającej od południowego-wschodu Strugi Karmelickiej7, co najlepiej uwidacznia plan miasta z 1655 roku. Plan ten ma szczególnie istotne znaczenie, ukazuje bowiem pierwotny, niezmieniony prawdopodobnie od średniowiecza bieg Strugi zasilającej fosy miejskie. Na planach z 1704 i 1705 roku widać już oparcie bastionów o linie murów jezuickich (odcinek istniejący do dzisiaj), a bieg Strugi został nieznacznie skierowany na południe. Na kolejnym planie z lat 1712-16 (grupa tzw. planów Grawerta)8 zauważyć można natomiast bardzo istotną zmianę stosunków wodnych - powstała wtedy fosa oblewająca bastion, ale zakopany został dopływ Strugi. Z kolei plan z 1716 roku pokazuje sposób rozbudowy i częściowej adaptacji umocnień szwedzkich przez Sasów. Wówczas bastion przed Bramą Wrocławską uzyskał swój największy zasięg, a swą potęgę, z nieznacznymi zmianami, utrzymałjeszcze w 1772 roku. Dopiero na planie Ignacego Lasoty z 1787 roku bastion nosi już ślady poważnego zaniedbania i rozpadu.
II. Okres zaboru i porozbiorowy. Intensywna urbanizacja
Po zajęciu miasta w 1793 roku Prusacy od razu przystąpili do odnawiania dawnych szańców ziemnych na przedpolu Bramy Wrocławskiej, a następnie do burzenia murów obronnych miasta. Rozebrano starą Bramę Wrocławską i nieopodal wybudowano nową, zwróconą w kierunku Berlina. W tym czasie Dawid Gilly rozpoczął swoją działalność od zorganizowania wydziału technicznego Kamery. Wykonano plany terenów położonych na przedpolu burzonych murów obronnych, w tym plany nowej bramy oraz plan uporządkowania terenu pomiędzy starą i nową bramą, które podpisał Bauinspektor Wernicke. Wariant "b" stał się wzorem do wytyczenia nowego wylotu ul. Wrocławskiej. Przy nowej bramie wyznaczono teren pod dwa nowe domy dla celników i strażników 9 . Jednakże ostateczna forma nowego założenia urbanistycznego skrystalizowała się po 1803 roku podczas prac Komisji Retablissement. W projektach tej Komisji wykorzystano dawne przebiegi szlaków komunikacyjnych, które zaadaptowano z pe, wnymi modyfIkacjami. Układ ten wyznaczony został przez pięć ulic: Sw. Marcin, Strzelecką, Półwiejską, Krysiewicza oraz nowo wytyczoną Podgórną, która prowadzić miała do centrum nowego miasta z Alejami i placem Wilhelmowskim. Pierwszymi, jednopiętrowymi, kalenicowymi budynkami powstałymi jeszcze przed 1800 rokiem na nowo uzyskanym dla miasta obszarze były domy: Józefa Malczewskiego, w którym od razu urządzono hotel zwany później Saskim, Speichertów, naprzeciwko tegoż hotelu przy dawnej Breslauerstrasse 26/30, oraz
Ryc. 3. Hotel Wiedeński, ok. 1830 r.
przylegający do Hotelu Saskiego po jego południowej stronie dom rodziny Pietschów (Breslauerstrasse 16). Podobne domy powstały wówczas po południowej stronie nowego odcinka ul. Wrocławskiej. Z przełomu XVIII i XIX wieku pochodzą też trzy inne budynki w okolicach pi. Świętokrzyskiego, a mianowicie "kamienica. .. dość długa na rogu Świętomarcińskiej", jak pisał Marceli M otty lO, parterowy budynek przy zbiegu placu i ul. Strzeleckiej oraz usytuowany naprzeciwko niego jednopiętrowy dom, którego właścicielem w 1804 roku był niejaki Michałowski, a który mieścił znaną oberżę "Pod Złotą Gęsią". Jak podaje Mott y, ok. 1870 roku właścicielem oberży był pan Huppe, nauczyciel rysunków w gimnazjum fryderykowskim 11. Przełomowym momentem dla wizualnej formy placu była budowa dwóch gmachów. Pierwszym z nich był budynek po zachodniej stronie placu, postawiony krótko przed 1827 rokiem przez niejakiego Wehnera w miejscu kamienicy opisywanej przez Mottego 12 . Niebawem nowy właściciel domu Nieczkowski założył tu hotel zwany Wiedeńskim. W latach 60. budynek ten nabył ks. Jan Koźmian, wydawca "Przeglądu Poznańskiego"13. Drugą budowlą był zaprojektowany w latach 1838-41 przez Ernsta Steudenera kościół pw. św. Piotra, nawiązujący formami do typu Rundbogenstil i zlokalizowany u zbiegu ulic Półwiejskiej i Krysiewicza. W połowie XIX wieku ta monumentalna budowla była jedynym akcentem wysokościowym na placu i wykreowała nowy jego wymiar, który zaczął się dopełniać w latach 70. po zwycięstwie Prus w wojnie z Francją i nastaniu tzw. okresu Griinderzeit. Efektem było szczytowe natężenie urbanizacji i wykształcę
Jerzy Borwiński
nie wysokiej, 4-, 5-piętrowej zabudowy czynszowej14. W 1873 roku dr Józef Koszutski wybudował okazałą kamienicę w miejscu dawnego Hotelu Wiedeńskiego, na rogu placu i ul. Strzeleckiej, w 1872 roku powstała wysoka kamienica dla dra Nieszczoty, a w 1894 roku na przeciwległym rogu, w miejscu dawnej oberży "Pod Złota Gęsią", architekt Paul Kartmann postawił własną kamienicę. Pięć lat później przy ul. Strzeleckiej 2 J ohann Mott y przebudował dom z 1845 roku na wysoką kamienicę, natomiast w 1869 roku Carl Rudolph postawił kolejną wysoką kamienicę u zbiegu placu i ul. Wrocławskiej. W wyniku tej akcji budowlanej teren pomiędzy ulicami Wrocławską i Strzelecką a placem został szczelnie zabudowany, również oficynami w głębi posesji. Nieznaczna wolna przestrzeń pozostała jedynie na tyłach dawnej działki Gabriela Schonlancka, której właścicielem w 1903 roku stała się gmina Poznań. Wiązać to należy prawdopodobnie z koncepcją przebicia przez tę i sąsiednią posesję, zajmowaną wówczas przez Instytut Higieniczny, arterii w kierunku ul. Za Bramką. W końcu XIX wieku postawiono na placu niski neogotycki domek mieszczący szalety miejskie. U mieszczony pośród zieleni, tworzył wraz z kompozycją drzew i krzewów swego rodzaju ogrodowe założenie. N owy wizerunek placu dopełniły poprowadzona w 1894 roku konna linia tramwajowa łącząca Stary Rynek z Bramą Wildecką oraz przebicie w latach 1898-1902 ul. Szkolnej, co podkreśliło osiową kompozycje placu i otwarło go w kierunku Starego Rynku.
Ryc. 4. Plac Piotra (obecnie pi. Wiosny Ludów) z kościołem Św. Piotra, ok. 1898 r.
Ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu.
Ryc. 5. Plac Świętokrzyski (obecny pi. Wiosny Ludów) z wylotami ulic: Podgórnej i Św. Marcin, fot. z 1914 r. Ze zb. MKZ
W 1931 roku Wydział Planowania i Rozbudowy Miasta pod kierownictwem Władysława Czarneckiego opracował plan zabudowy Poznania. Najego podstawie Marian Spychalski wykonał szczegółowy projekt zagospodarowania przestrzennego pi. Świętokrzyskiego zakładający wytyczenie arterii komunikacyjnej łączącej plac, poprzez zaułek ul. Wrocławskiej, z placem Bernardyńskim 15 . Była to kontynuacja wspomnianych planów niemieckich, pozytywnie je korygująca, bo nie zakładała przecięcia ogrodu za dawnym Kolegium Jezuickim dzięki wykorzystaniu pustej przestrzeni po dawnym budynku Instytutu Higienicznego przy ul. Wrocławskiej 16. Inwestycję wykonano w latach 1938-39. Jeszcze w okresie międzywojennym, w 1927 roku, na wysepce tramwajowej usytuowano podziemne ustępy publiczne. W czasie II wojny światowej wszystkie budynki na placu zostały poważnie uszkodzone, co po wojnie ułatwiło decyzję o ostatecznej ich rozbiórce. Na fotografii z 1950 roku widać ostatnie dwie kamienice, z których do dzisiaj pozostała ostatnia przy ul. Strzeleckiej. Plac "z foremnego, zamkniętego linią zwartej zabudowy czworoboku przekształcił się po wojnie w rozpływającą się, zewsząd nied k ' t ,,,16 o onczoną przes rzen .
PRZYPISY:
1J. Wiesiołowski, SocjotopografiapóźnośredniowiecznegoPoznania, Poznań 1997, s.199-200.
2 Tenże, Place miejskie w późnośredniowiecznej aglomeracji poznańskiej, "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", Warszawa 1992, nr 3, s. 330. 3 J. Wiesiołowski, Socjotopografia..., s. 268.
Jerzy Borwiński
4 A. Kaniecki, Adaptacja sieci rzecznej dla potrzeb obronnych, "Kronika Miasta Poznania", 1/96, s. 250.
5 F. Pohorecki, O dawnym szpitalu i kościele św. Krzyża w Poznaniu, "Kronika Miasta Poznania", 1931, s. 336-345; do artykułu załączony jest szkic opracowany przez A. Brosiga wykonany na podstawie zaginionych planów z ok. 1795 i 1803 roku. 6 Ibidem, s. 351-357.
7 Z. Pilarczyk, Nowożytnefortyfikacje Poznania, "Kronika Miasta Poznania", 1/96, s. 67.
8 Ibidem, s. 184-186.
9 W. Czarnecki, Rozwój urbanistyczny Poznania na przełomie XVIII i XIX w, PTPN, Prace Komisji Budownictwa i Architektury, T. I, z. 4 , Poznań 1968, s. 12-13.
10 M. Mott y, Przechadzki po mieście..., T. I, Poznań 1999, s. 421.
11 Ibidem, s. 421.
12 Archiwum Państwowe w Poznaniu, Akta Tow. Ogniowego, sygn. 1002.
13 Ibidem, s. 426-433.
14 H. Hałas, XIX-wieczny układ pi. ŚwiętokrzYskiego, "Kronika Miasta Poznania", 4/95, s. 337. 15 Ibidem, s. 341-342.
16 Ibidem.
Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 2001 Nr3 ; Rataje i Żegrze dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.