RZEŹBY PLENEROWE NA RATAJSKICH OSIEDLACH

Kronika Miasta Poznania 2001 Nr3 ; Rataje i Żegrze

JAROSłAW MULCZVŃSKI

W tradYCji europejskiej rzeźba stała się nieodłącznym elementem ogrodów i parków, tak było już w rzymskich atriach i perystylach, a później także w średniowiecznych wirydarzach klasztornych. Jeszcze większego znaczenia nabrała w ogrodach renesansowych i barokowych (często w połączeniu z fontannami) oraz w ogrodach krajobrazowych XVIII i XIX wieku. Wszędzie tam formy rzeźbiarskie pełniły funkcje dekoracyjne, a także akcentowały poszczególne części i układy kompozycyjne. W XX wieku w publicznych parkach miejskich pojawia się rzeźba określana mianem plenerowej albo parkowej (z franc. [en] plein air, [pod] gołym niebem)l. W Polsce liczne plenery rzeźbiarskie zaczęto organizować na przełomie lat 50.

i 60. W 1961 roku w Poznaniu odbył się jeden z pierwszych konkursów na rzeźbę parkową, w efekcie którego w parku im. Karola Marcinkowskiego zrealizowano "Pawia" Anny Krzymańskiej i "Fontannę" Józefa Kopczyńskiego. Po kilku latach powrócono do tej formy prezentacji sztuki, organizując od 1967 roku kilka edycji plenerowych wystaw rzeźby z cyklu "Merkury" (w pobliżu hotelu "Merkury" w czasie trwania Międzynarodowych Targów Poznańskich) oraz w latach 1968-70 Poznańskie Spotkania Rzeźbiarskie w Parku Przyjaźni i Braterstwa Broni na Cytadeli. N ową przestrzenią, nie tylko dla rzeźby, ale i innych dyscyplin sztuki, stały się również wznoszone w tym okresie wielkie osiedla mieszkaniowe. Próbowano w ten sposób przełamać monotonię wielkopłytowych blokowisk i nadać im bardziej indywidualnego charakteru. Dokładne zadania w tym względzie określił XIII Walny Zjazd Delegatów Związku Polskich Artystów Plastyków (ZPAP), który odbył się w kwietniu 1972 roku w Poznaniu, przyczyniając się do "daleko idącej ingerencji plastyki w kształt naszych osiedli i urządzeń rekreacyjnych, w kształtowanie krajobrazu"2. Na łamach "Trybuny Ludu" pisano wówczas:

J arosław Mulczyński

Ryc. l. Jerzy Sobociński, "Zabawy", 1972, sztuczny kamień, wys. 230 cm, os. Piastowskie, fot. z lat 90. XX w.

Ryc. 2. Benedykt Kasznia, "Łucznik", 1972, beton kolorowy, wys. 280 cm, os. Piastowskie, fot. J. Załubski

"Istotną funkcję społeczną (u.) spełniać powinna plastyka jako współczynnik w projektowaniu naszego otoczenia - miast, osiedli, zakładów produkcyjnych i przedmiotów codziennego użytku. Dlatego konieczne jest dążenie do wszechstronnego rozwoju wszystkich dyscyplin sztuk plastycznych i do pełnego wykorzystania potencjału twórczego polskich artystów plastyków" 3 . W odróżnieniu od poznańskich Winograd, gdzie na osiedlach wykorzystywano kompleksowo różne dyscypliny plastyczne, na Ratajach "wielkopłytową rzeczywistość" starano się przełamać głównie formami rzeźbiarskimi 4 . Osiedla ratajskie w latach 70. stały się więc miejscem interesującego współdziałania Spółdzielni Mieszkaniowej "Osiedle Młodych" z poznańskim środowiskiem rzeźbiarskim. W czasach realnego socjalizmu obok państwa, które pełniło rolę głównego mecenasa sztuki i kultury, funkcję "socjalistycznych marszandów" pełniły również rady narodowe, związki zawodowe, zakłady pracy, instytucje oraz spółdzielnie mieszkaniowe, przed którymi stawiano przeróżne zadania. Spółdzielnia Mieszkaniowa "Osiedle Młodych" w Poznaniu, należąca wówczas do jednych z najlepszych w kraju, realizowała na osiedlach ratajskich określone "kierunki

działalności społeczno-wychowawczej", w ramach których organizowano koncerty, wieczornice, kiermasze, ogniska Z okazji różnych świąt państwowych ale również plenery rzeźbiarskie, wystawy, prelekcje, konkursy oraz imprezy sportowo-rekreacyjne prowadzone wspólnie z kołami Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej i Polskiego Towarzystwa Turystyki Krajoznawczej5. Pierwsze prace rzeźbiarskie ustawiono na os. Piastowskim, w naj starszej części tzw. Dolnego Tarasu Rataj, który zaczęto budować w 1966 roku. W 1972 roku Spółdzielnia" Osiedle Młodych " zakupiła na plenerze rzeźbiarskim" Merkury 7 2 " dwie prace: "Łucznika" Benedykta Kaszni i "Zabawy" Jerzego Sobocińskiego Obie stanęły na nowym osiedlu. Wkrótce Spółdzielnia wystąpiła z propozycją do ZPAP Okręgu Poznańskiego i Wydziału Kultury Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania, aby kolejną ekspozycję rzeźby plenerowej "Merkury 7 3" zorganizować na Ratajach. Motywowano to m.in. przebudową Kaponiery i związanym z nią brakiem miejsca na prezentację w pobliżu hotelu "Merkury" Zgodnie z zawartym w lutym 1973 roku porozumieniem pomiędzy "Osiedlem Młodych"

Ryc. 3. Czesław Woźniak, "Pokój" (model), 1973, realizacja na os. Piastowskim w 1974 r., wys. 250 cm

Ryc. 4. Anna Krzymańska, "W przestrzeni" 1973, beton, wys. 300 cm, os. Jagiellońskie, fot. J. Nowakowski

Jarosław Mulczyński

Ryc. 5. Irena Woch, "Spotkanie" ("Duet"), 1976, kamionka, wys. 360 cm, os. Bohaterów II Wojny Światowej

Ryc. 6. Józef Kopczyński, "Pływaczka", 1977, brąz, os. Piastowskie, fot. Z. Ratajczaki Zarządem Okręgu ZPAP, do dnia 20 kwietnia 1973 r. członkowie Sekcji Rzeźby ZPAP Okręgu Poznańskiego przedstawili modele dzieł plenerowych przeznaczonych na ratajskie osiedla. Specjalnie powołana komisja artystyczna złożona z plastyków dokonała wyboru 17 prac czołowych rzeźbiarzy poznańskich, które w maju 1973 roku przedstawiono w Osiedlowym Domu Kultury "Na Skarpie" w ramach pleneru rzeźbiarskiego "Rataje-73". Kolejna komisja powołana przez Zarząd Spółdzielni w dniu 29 maja 1973 r. zakupiła i przeznaczyła do realizacji cztery rzeźby: "W przestrzeni" Anny Krzymańskiej, "Pokój" Czesława Woźniaka, "Kompozycja - otwieranie" Zuzanny Pawlickiej i "Spotkanie" ("Duet") Ireny Woch. Jednocześnie komisja dokonała wizji lokalnej na terenie os. Piastowskiego i os. Jagiellońskiego, gdzie planowano ustawić zakupione prace. Ostateczne ich usytuowanie uzgodniono z autorami rzeźb, którzy w ciągu miesiąca zobowiązani byli podać propozycje szczegółowej lokalizacji i wielkości realizowanych rzeźb. Wyceny prac dokonała specjalna komisja z Wydziału Kultury Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania. Na tej podstawie Zarząd Spółdzielni ustalił w porozumieniu z artystami ostateczną cenę zakupu. Z czterech wybranychrzeźb w pierwszej kolejności postawiono "W przestrzeni" A. Krzymańskiej (1973, wys. 3m) i "Pokój" C. Woźniaka (1974, wys. 2,5 m), a później "Kompozycję - otwieranie" Z. Pawlickiej (1975) i "Spotkanie" I. Woch (1976, wys. 3,6 m).

Z pewnością inaczej niż obecnie kształtowały się pierwotne wzajemne relacje formalno-przestrzenne obiektów rzeźbiarskich i architektury (obrazują to niektóre zdjęcia). Nieregularne i płynne formy rzeźb zdecydowanie mocniej odcinały się w pustej przestrzeni osiedli, pozbawionej zieleni, od surowych podziałów horyzontalno-wertykalnych wyznaczonych przez linie bloków mieszkalnych. W czasach współczesnych, gdy zieleń po ponad dwudziestu latach stanowi ważny komponent ratajskich osiedli, kontrast rzeźb z pudełkową i zgeometryzowaną architekturą nie wydaje się już tak dynamiczny. Bujne drzewa i krzewy zagarnęły znaczną przestrzeń, łagodząc nieco surowy charakter i brzydotę wielkopłytowych blokowisk. Wspólne działania Spółdzielni Mieszkaniowej i ZPAP Okręgu Poznańskiego miały na celu - co wielokrotnie podkreślano przy różnych okazjach na łamach prasy - "kształtowanie kultury plastycznej wśród mieszkańców"6. Poza realiza

Ryc. 7. Zuzanna Pawlicka, "Kompozycja - otwieranie", 1975, biały cement, os. Piastowskie, fot. J. Zakrzewski

Jarosław Mulczyński

Ryc. 8. Helena Ertel-Jakubowska, "Rodzina" (model gipsowy), realizacja w 1981 r. na os. Lecha, betoncją rzeźb, umowa pomiędzy obiema instytucjami przewidywała bowiem także udostępnienie poznańskim rzeźbiarzom pomieszczeń na pracownie. W zamian artyści zobowiązali się otoczyć fachową opieką sekcje plastyki przy klubach osiedlowych, oferowali pomoc w aranżacji wnętrz mieszkalnych na osiedlach poprzez pokazy i w specjalnie powołanych punktach konsultacyjnych, a także organizowali wystawy i aukcje dzieł sztuki. W maju 1974 roku w Osiedlowym Domu Kultury "Na Skarpie" odbyła się druga edycja pleneru rzeźbiarskiego "Rataje-74". Tym razem eksponowano 18 rzeźb wybranych z licznie zgłoszonych prac. Zgodnie z przyjętym trybem ostateczny wybór należał do Zarządu Spółdzielni. Plonem dalszej współpracy plastyków ze spółdzielcami są kolejne rzeźby na osiedlach ratajskich: "Dziewczynka z misiem" Zofii Ulatowskiej-Gosławskiej, zrealizowana w 1976 roku na os. Bohaterów II Wojny Światowej (beton, wys. 1,57 m), oraz "Pływaczka" Józefa Kopczyńskiego zrealizowana w 1977 roku na os. Piastowskim (brąz; ryc. 6). Na podstawie zachowanego rachunku wystawionego za wykonanie tej ostatniej pracy przez P. P. Pracownie Sztuk Plastycznych Spółdzielni Mieszkaniowej można

Ryc. 9. Jerzy Sobociński, "Lot", sztuczny kamień, 1981, wys. 350 cm, os. Rzeczypospolitej, fot. z lat 90. XX w.

Ryc. 10. Jerzy Sobociński, "Zabawa w teatr", sztuczny kamień, 1979, os. Lecha, fot. z lat 90. XX w.

prześledzić kolejne etapy technologiczne powstawania formy rzeźbiarskiej, począwszy od szkicu koncepcyjnego rzeźby, przez projekt obiektu wraz z cokołem w skali 1:10, wykonanie modelu rzeźby i części cokołowej w gipsie (razem 4 m), aż do przygotowania modelu do odlewu w brązie i ostatecznej realizacji w tym materiale wraz z cyzelowaniem. We wrześniu 1978 roku Zarząd Spółdzielni Mieszkaniowej "Osiedle Młodych", "po zapoznaniu się z ekspozycją miniatur rzeźb plenerowych" podczas konkursu zorganizowanego w Galerii "Pod Lipami" na Winogradach (otwarcie 20 września 1978 r.), zwrócił się do Zarządu Okręgu Poznańskiego ZPAP o zakupienie dla osiedli na Ratajach kolejnych wybranych rzeźb: "W tańcu" Krystyny Spisak-Madejczyk, "Lot" Jerzego Sobocińskiego i "Rodzina" Heleny Ertel-Jakubowskiej. W marcu 1979 roku - zgodnie z ówczesną procedurą formalną - Spółdzielnia zleciła za pośrednictwem Pracowni Sztuk Plastycznych - Oddział w Poznaniu wykonanie prac wymienionym autorom. Dwie pierwsze rzeźby zrealizowano w latach 1979 ("W tańcu") i 1981 ("Lot") na os. Rzeczypospolitej, natomiast ostatnią pracę, "Rodzina", ustawiono w 1981 roku na os. Lecha. Wszystkie

Jarosław Mulczyński

Ryc. 11. Benedykt Kasznia, "Mały Dżokej" (model gipsowy), fot. 1. Załubski

Ryc. 12. "Mały Dżokej", tworzywo sztuczne, realizacja w 1979 r. na os. Lechalokalizacje obiektów były uzgadniane z głównym projektantem Rataj inż. arch. Jerzym Schmidtem.

Rozwinięty mecenat artystyczny państwa dekady lat 70. zakończył się na Ratajach poważnym przedsięwzięciem plastycznym. W maju 1979 roku, z okazji Międzynarodowego Roku Dziecka, Spółdzielnia Mieszkaniowa "Osiedle Młodych" zleciła za pośrednictwem Pracowni Sztuk Plastycznych - Oddział w Poznaniu zespołowi rzeźbiarzy w składzie: Anna Krzymańska, Benedykt Kasznia, Józef Kaliszan, Zuzanna Pawlicka, Józef Petruk, Jerzy Sobociński i Irena Woch, wykonanie ,,10 szt. małych form rzeźbiarskich" na os. Lecha (tzw. Górny Taras Rataj). Łączną wartość tych rzeźb ustalono na kwotę nieprzekraczającą 1500 zł.

W lipcu 1979 roku zawarto ostatecznie umowę pomiędzy Spółdzielnią i PSP w Poznaniu na wykonanie ,,9-ciu form rzeźbiarskich" przez wymienionych siedmiu rzeźbiarzy poznańskich. Każdy z nich miał wykonać po jednej pracy, przy czym projekt Z. Pawlickiej składał się z trzech rzeźb. "Kompozycja przestrzenna rzeźb", jak napisano w zleceniu, i ich lokalizacje były koordynowane przez Jerzego Schmidta, który zaprojektował ciąg rzeźb wzdłuż jednej alei pomiędzy blokiem mieszkalnym i budynkiem szkoły na os. Lecha. Niestety, nie zrealizo

Ryc. 13. Anna Krzymańska, "Podróż", 1979, beton, Os. Lecha, fot. I. Folaron

Ryc. 14. JózefKaliszan, "Misie", 1979, sztuczny kamień, os. Lecha

wano wszystkich planowanych rzeźb. Ostatecznie więc w "alei rzeźb" postawiono po jednej stronie (wzdłuż bloku) "Małego Dżokeja" Benedykta Kaszni (tworzywo sztuczne), "Podróż" Anny Krzymańskiej (beton), "Misie" Józefa Kaliszana (sztuczny kamień) oraz "Tańczące" Zuzanny Pawlickiej (beton), a po drugiej stronie "Zabawę w teatr" Jerzego Sobocińskiego (sztuczny kamień). Nie została zrealizowana rzeźba Józefa Petruka "Chłopiec z kogutem" (planowana w sztucznym kamieniu o wysokości 3,5 metra, jest w posiadaniu autora w formie negatywu gipsowego) oraz "Fontanna" Ireny Woch (kompozycja złożona z trzech fok, w kamieniu naturalnym) i następna propozycja tej autorki "Słoń". Chcąc zapewnić odpowiednią ilość materiału dla realizacji wszystkich rzeźb na osiedlu, Spółdzielnia zwróciła się do Zakładu Budowlano- Remontowego o "zabezpieczenie dostaw": 4 ton białego cementu, 100 m 2 siatki Rabitza, 2,5 tony cementu portlandzkiego oraz 6,5 tony żwiru. Okres stanu wojennego, w czasie którego rozwiązano ZPAP, oraz kryzys ekonomiczno-gospodarczy lat 80. przerwał tę interesującą i dynamicznie rozwijającą się współpracę pomiędzy ratajską Spółdzielnią i środowiskiem rzeźbiarskim w Poznaniu. Z około dwudziestu rzeźb prawie wszystkie zachowały się do dzi

Jarosław Mulczyński

Slaj, stanowiąc ważny wkład w rozwój tej dyscypliny sztuki w naszym mieście.

Prace, poza niemal abstrakcyjną rzeźbą Z. Pawlickiej, odznaczają się różnym stopniem figuratywności - od niewielkiego stopnia deformacji (prace I. Kopczyńskiego, B. Kaszni i A. Krzymańskiej), do form bardziej zgeometryzowanych i wyabstrahowanych (praca I. Woch). Podkreślić należy ich nowoczesną formę artystyczną, która w żaden sposób nie była kompromisem z masowym odbiorcą. Autonomiczny charakter wyraża się różnorodnością języka plastycznego poszczególnych prac. Tworzą one w zespole ratajskich osiedli niezwykle ważną galerię poznańskiej rzeźby lat 70. ubiegłego wieku. Kolekcja ta jest tym bardziej cenna, że wszyscy jej twórcy należą do czołowych artystów naszego miasta. Być może zasadne byłoby kontynuowanie tego pożytecznego przedsięwzięcia w dzisiejszych czasach, co korzystnie wpłynęło by na estetyczny wygląd osiedli i stworzyłoby szansę rozwoju dla kolejnego pokolenia młodych rzeźbiarzy poznańskich.

PRZYPISY:l Słownik terminologiczny sztuk pięknych, wydanie II poprawione, Warszawa 1997. 2 o. Błażewicz, Plastyka w nowej sytuacji, "Głos Wielkopolski" z dnia 5 IV 1972.

3 E. Garztecka, Sp o łeczn afun keja plastyki, "Trybuna Ludu" z dnia 22 IV 1972.

4 Z. B. Kępiński, Rozmowa zprezesem Zarządu Okręgu ZP APw Poznaniu art. mai. Zbigniewem Bednarowiczem, "Nurt" 1973 nr 2, s. 51-52. 5 L. Talarczyk, Kronika budowy nowej dzielnicy mieszkaniowej "Rataje". Rok 1973, "Kronik Miasta Poznania", 4/77, s. 118.

6 (a), Rzeźby ozdobią Rataje, "Głos Wielkopolski", nr 198 z 22 VIII 1973 r.

Materiały Archiwum Spółdzielni Mieszkaniowej "Osiedle Młodych" w Poznaniu.