OŚRODKI HANDLOWE NA DOLNYM TARASIE RATAJ*
Kronika Miasta Poznania 2001 Nr3 ; Rataje i Żegrze
Czas czytania: ok. 6 min.ADELA NOWAK
W mieście średniowiecznym ośrodkiem życia handlowego był rynek z domami kupców, kompleksami budynków, pojedynczymi obiektami i określoną funkcją placów składowych. Tak ukształtowany służył handlowi przez stulecia. Zmiany przyniósł dopiero wiek XIX, kiedy pojawiły się pierwsze obiekty handlowe w parterach budynków usytuowanych wzdłuż ulic wybiegających z rynku. Wkrótce poszukiwanie nowych form handlu doprowadziło do powstania domów towarowych, które były przykładem najbardziej scentralizowanych placówek handlowych. Zasadniczy postęp w architektonicznym i urbanistycznym ujęciu zagadnień handlu nastąpił dopiero po II wojnie światowej, kiedy w USA, Kanadzie, Anglii, Szwecji i innych krajach rozpoczęto realizację ośrodków handlowych powstałych w wyniku analizy organizacji i technologii handlu oraz potrzeb ludności miejskiej. Ośrodki te grupowały punkty handlowo-usługowe prowadzone zazwyczaj przez różne przedsiębiorstwa o wspólnej administracji, tworząc zespół architektoniczny o zwartej kompozycji przestrzennej i przystosowany do obsługi klientów zmotoryzowanych l. Właściwe rozmieszczenie ośrodków handlowych stanowi o wygodzie mieszkańców i wpływa na sprawne dostawy towarów. Miejsca, w których znajdują się obiekty handlowe, należą do najczęściej odwiedzanych. Ich architektura świadczy o kulturze społeczeństwa, zaś ilość i rodzaj towarów o jego zamożności. Dobre rozwiązania architektoniczne i urbanistyczne ośrodków handlowych przyczyniają się do ich sukcesów ekonomicznych.
* Artykuł powstał w ramach grantu KBN, Architektura i urbanistyka Poznania 1890-1990, realizowanego pod kierunkiem pro£ dr hab. Teresy Jakimowicz w Zakładzie Historii Architektury i Urbanistyki Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej.
Ryc. 1. Supersam "Beta" - ośrodek handlowy I-stopnia
Rozmieszczenie programu usług w miastach jest różne. Każde duże miasto ma jednak wielostopniowy system ośrodków handlowych. Dzieli się je na ośrodki I -stopnia (to takie, które powinny zaspokajać podstawowe potrzeby socjalno-bytowe osiedla), ośrodki II -stopnia (obsługujące dzielnicę, czyli zespół osiedli) oraz ośrodek III-stopnia, który pełni funkcję handlowego centrum dzielnicowego lub międzydzielnicowego. Autorzy planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego Dolnego Tarasu Rataj, Regina Pawuła, Zdzisław Piwowarczyk i Jerzy Schmidt, oparli koncepcję rozwiązania usług na zasadzie hierarchii potrzeb, zgodnie z projektem urbanistycznym. Przyjęli trójstopniowy podział wielkości ośrodka i rodzaju usług, zależnie od zasięgu działania i potrzeb mieszkańców obsługiwanego rejonu. W programie ośrodka usług podstawowych w osiedlu o promieniu obsługi 150 m przewidywano sklepy, zakłady rzemieślnicze, usługi administracyjne i pralnię. W ośrodku usług zespołu osiedli mieszkaniowych o promieniu obsługi 500 m zaplanowano sklepy, zakłady rzemieślnicze, punkty gastronomiczne, aptekę i pocztę. Największy ośrodek usługowy, tzw. centrum, miał obsługiwać całą dzielnicę Rataje, czyli ok. 150 tys. mieszkańców, oraz sąsiednie dzielnice wraz ze strefą podmiejską - ok. 50 tys. mieszkańców.
Autorzy planu szczegółowego zagospodarowania przestrzennego, Józef Gorzelski i Jerzy Schmidt, przyjęli te same zasady. Zgodnie z projektem w osiedlach powstały ośrodki I-stopnia, nie zrealizowano natomiast wszystkich ośrodków II-stopnia, a także przewidzianego w planie ogólnym centrum handlowo-usłu
Adela N owak
Ryc. 2. Supersam "Biedronka" - ośrodek handlowy I -stopnia
Ryc. 3. Supersam, ośrodek handlowy I -stopnia, rozbudowany parter budynku XI-kondygnacyjnego
Ryc. 4. Ośrodek handlowy II -stopnia w os. Piastowskim
gowego, które miało obsługiwać Rataje i dzielnice sąsiednie. Teren zarezerwowany pod przyszłe centrum nie został dotychczas przeznaczony na inne cele. Najbardziej skoncentrowaną formą ośrodka handlowego I-stopnia jest sklep powszechny, supersam (supermarket, supermarchee), rozwiązany zwykle jako jednoprzestrzenny pawilon, gdzie pod jednym dachem zgromadzono podstawowy asortyment towarów. Tu mieszkańcy osiedla dokonują codziennych zakupów. Supersamy zrealizowano w osiedlach Dolnego Tarasu Rataj w dwojaki sposób - jako rozbudowane w formie płaskich prostopadłościanów części parterów budynków jedenastokondygnacyjnych (w osiedlach: Piastowskim, Powstań , Narodowych i Bohaterów II Wojny Swiatowej) oraz jako wolnostojące pawilony (supersamy Beta i Biedronka w osiedlach: Piastowskim, Oświecenia i Rzeczypospolitej; au torami Bety i Biedronki na os. Oświecenia są architekci Jerzy Schmidt i Józef Gorzelski). W niektórych pawilonach wolnostojących oprócz supersamu umieszczono zakład fryzjerski, pocztę, bibliotekę, siłownię (os. Oświecenia), gabinet stomatologiczny (os. Armii Krajowej) czy pralnię (os. Armii Krajowej i os. Rzeczypospolitej). Na Dolnym Tarasie powstały trzy ośrodki II-stopnia. Pierwszy z nich, zlokalizowany w os. Piastowskim przy ul. Zamenhofa 2 , jest silnie rozczłonkowaną bryłą złożoną z powtarzających się rytmicznie geometrycznych form, zakomponowanych przestrzennie w kształcie grona (ryc. 4). Główne wejścia do ośrodka zaakcentowane są odmiennymi formami od tych, które tworząjego trzon. Wejście od strony kościoła podkreśla miękka, zapraszająca linia pawilonu, natomiast od ul. Zamenhofa prostopadłościan, bryła największa, silnie wysunięta. Elemen -
Adela N owak
Ryc. 5. Ośrodek handlowy II -stopnia w os. Jagiellońskimtern scalającym są zadaszenia, pełniące również funkcje użytkowe (tzw. Pasaż Piastowski) .
Ośrodki typu "gronowego" należą do najczęściej spotykanych. Posiadają szereg zalet i wad, których nie uniknięto w obiekcie zrealizowanym przy ul. Zamenhofa. Zaletą jest duża zwartość układu przestrzennego, oszczędność terenu, małe odległości pomiędzy poszczególnymi zakładami, intensywny ruch klientów w strefie pieszej oraz oddzielenie strefy pieszej od dostaw i transportu. Wadąjest utrudniona orientacja i mała przejrzystość, w omawianym zespole spotęgowana przez dobudowanie ciągu pawilonów, a także dodatkowo przez liczne kioski i stragany stojące wzdłuż ścian tychże pawilonów, w których nie wszystkie lokale są użytkowane. Stragany i kioski, które w ostatnich latach towarzyszą ośrodkom handlowym, są zapewne sposobem na przetrwanie dla wielu rodzin, w przestrzeni tworzą jednak nieopisany chaos. Wzbogacają ofertę handlowąjedno stronnie, wiele z nich oferuje takie same towary, a ich lokalizacja wzdłuż frontów sklepowych zawęża ciąg pieszy, utrudniając ruch kupujących. Ośrodek II-stopnia zlokalizowany w os. Jagiellońskim również ma kształt grona złożonego z zespołu prostopadłościanów na planach liter L i T powiązanych zadaszeniem przykrywającym ciąg pieszy. Pasaż wykorzystywany jest przez właścicieli kiosków i straganów w większym stopniu niż w poprzednim ośrodku. W sąsiedztwie powstaje, zorganizowany przestrzennie, zespół małych sklepów, kiosków i straganów. "Ryneczek", odwiedzany tłumnie przez mieszkańców nawet oddalonych osiedli, jest szansą na uporządkowanie najbliższego otoczenia.
Wp WVv'
Ryc. 6. Ośrodek handlowy II-stopnia w os. Armii Krajowej
Ryc. 7. Ośrodek handlowy II-stopnia w os. Armii Krajowej **lpl
Adela N owak
Ryc. 8. "Ryneczek" w os. Jagiellońskim
Ośrodki w osiedlach Piastowskim i Jagiellońskim zostały zaprojektowane i zrealizowane na przełomie lat 60. i 70. W tym czasie jedynymi dostępnymi materiałami były beton i cegła nie najlepszej jakości. Próby stosowania lekkich konstrukcji stalowych, właściwych dla tego typu obiektów, napotykały na duże trudności. Ośrodek w os. Piastowskim zrealizowano w konstrukcji żelbetowej, w os. Jagiellońskim zastosowano kratownice stalowe jako wiązary dachowe. Brak odpowiednich materiałów jest również widoczny w detalach architektonicznych. Okna, drzwi i witryny sklepów wykonano z grubościennych kształtowników stalowych, ponieważ cienkościenne były wówczas nieosiągalne. Oba omawiane ośrodki stanowią całość pod względem handlowo-asortymentowo-usługowym i mogą zaspokajać potrzeby bytowe mieszkańców w zasięgu swojego działania. Pod względem architektoniczno-budowlanym ośrodki te nie stanowią tak harmonijnej całości, jaką zamierzali stworzyć autorzy. Przebudowy, rozbudowy i zmiany programu, o których decydują Komisje Przetargowe i Rady Osiedlowe, zatarły w jakimś stopniu pierwotną kompozycję układu przestrzennego. Harmonijną architektonicznie całość zachował trzeci ośrodek handlowy, autorstwa Józefa Gorzelskiego, zlokalizowany w os. Armii Krajowej, przy ul. Kukułczej. Zaprojektowany w prostokątno-kubicznych formach, tworzy zwarty zespół przestrzenny. Horyzontalny układ podkreślają pasy okien i poziome białe płaszczyzny ścian. Obiekt zrealizowano w technologii żelbetowej w pełni prefabrykowanej. Usytuowanie na wzniesieniu terenu i pasaż handlowy zwiększają atrakcyjność ośrodka. Dobrze utrzymany, otoczony starannie pielęgnowaną zielenią
°O$f?ODKI HANOLOJVE I STOPNIA v XT5RODKI HANDLOJVE II STOPNIA
Ryc. 9. Plan ośrodków handlowych na Dolnym Tarasie Rataj
Adela N owakwyróżnia się formą wśród otaczającej go, monotonnej zabudowy mieszkaniowej. Mieszkańcy mogą się tu zaopatrywać w artykuły codziennego użytku i dokonywać zakupów okresowych. Powierzchnia użytkowa ośrodka jest mniejsza i mieści mniej sklepów niż dwa poprzednie. Na uwagę zasługuje fakt, że w najbliższym otoczeniu nie ma kiosków, straganów i tymczasowych obiektów handlowych degradujących przestrzeń (ryc. 6, 7). Żaden z omawianych ratajskich ośrodków handlowych na Dolnym Tarasie nie posiada własnego parkingu; kupujący korzystają z parkingów osiedlowych. Najtrudniejsza sytuacja występuje w otoczeniu ośrodka przy ul. Zamenhofa, gdzie przemieszczanie się pieszych pomiędzy samochodami klientów i dostawców powoduje liczne i częste kolizje. W ostatnich latach w ośrodkach handlowych na Dolnym Tarasie Rataj nastąpiły zmiany spowodowane przemianami społeczno-gospodarczymi, jakie zachodzą w kraju. Zmiany dotyczą programowania ilości i rodzaju usług, układów zagospodarowania przestrzennego zespołów handlowych oraz ich najbliższego otoczenia.
BIBLIOGRAFIA:
Michał Bauer, Rataje, czyli miało być trochę inaczej, "Kronika Miasta Poznania", 1;98.
Stefan Koziński, Projektowanie obiektów handlowych, Warszawa 1973.
Adela Nowak, Geneza ośrodka handlowego, Zeszyty Naukowe P.P., 1990.
Aleksander Olearczyk, Rozplanowanie wewnętrzne ośrodków handlowych, I.H.W., Warszawa 1973. Regina Pawuła, Rataje, nowa dzielnica Poznania, "Architektura" nr 7/8,1964.
PRZYPISY:l J . DomagaIski, A. Olearczyk, Założenia rozwoju ośrodków handlowych. 2 Autorami ośrodków usługowych na osiedlach Piastowskim i Jagiellońskim są architekci Jerzy Schmidt i Józef Gorzelski.
Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 2001 Nr3 ; Rataje i Żegrze dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.