PAMIĄTKI PO RATAJSKIM "SOKOLE"

Kronika Miasta Poznania 2001 Nr3 ; Rataje i Żegrze

WALDEMAR KAROLCZAK

W Rata j ach działały dwa .gniazda sokole - Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" Poznań - Rataje i Zeńskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" w Ratajach. Pierwsze gniazdo powstało 23 lutego 1913 r. I W skład wybranego wówczas pięcioosobowego zarządu weszli: Jan Maik, przewodniczący, J. Kosicki, zastępca przewodniczącego, St. Szyler, sekretarz, J. Koperski, skarbnik, i Ludwik Krzysztofiak, naczelnik. Gniazdo liczyło w tym czasie 28 członków, w tym 17 ćwiczących w dwóch zastępach na terenie własnej sokolni na drążku, poręczach i koniu 2 . Tylko prezes gniazda Jan Maik mieszkał w Poznaniu (przy ul. Grobla 29), wszyscy pozostali druhowie byli mieszkańcami Rataj. W ramach struktur organizacyjnych gniazdo ratajskie należało do Okręgu Poznańskiego skupiającego w 1913 roku 29 gniazd sokolich. Już w drugim roku istnienia, podczas tzw. zawodów wiosennych Okręgu Poznańskiego, które odbyły się 24 maja 1914 r. w ogrodzie "Columbia" przy Drodze Dębińskiej, ratajski "Sokół" zwyciężył w rywalizacji zastępów gniazd w pięcioboju klasy drugiej3. W 1923 roku liczba członków gniazda wzrosła do 60, a wśród nich po raz pierwszy pojawiło się 12 druhen 4 . W dniu 20 maja tegoż roku, w pierwsze święto Zielonych Świąt, rataj ski "Sokół" uroczyście obchodził dziesiątą rocznicę powstania połączoną z poświęceniem sztandaru 5 . "W niedzielę rano udano się w pochodzie z orkiestrą i licznemi sztandarami bratnich gniazd do kościoła parafialnego św. Rocha na mszę św. odprawioną przez miejscowego proboszcza ks. prałata Kłosa, który też dokonał poświęcenia sztandaru, przyczem w podniosłych słowach przemówił do zgromadzonego sokolstwa - donosił organ związkowy "Sokół". - Po nabożeństwie odbyło się w sali p. Jaszyka przy Tamie Berdychowskiej [w pobliżu Bramy Kaliskiej] uroczyste posiedzenie, które zagaił dh prezes Brodziak, oddając następnie przewodnictwo przedstawicielowi Dzielnicy Wlkp. dh. Kowarzykowi, który w pięknym przemówieniu podniósł zna

Ryc. l. Członkowie Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół", gniazdo w Ratajach, pocztówka z 1913 r. Ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania (dalej MHMP).

czenie tej uroczystej chwili. Po sprawozdaniu z lO-letniej działalności przez sekretarza i naczelnika, których wysłuchano w skupieniu, dokonali uroczystego wręczenia sztandaru ojcowie chrzestni, p. Hamerski i dh Hoppel, a następnie delegaci składali Towarzystwu życzenia, przyczem dh prezes okręgu Jęczkowiak w gorącym przemówieniu podkreślił znaczenie pracy sokolej. Odśpiewaniem »Roty« zakończono posiedzenie. O godz. 13.30 odbył się bieg okrężny na 2500 m, a po obiedzie zabawa w ogrodzie strzeleckim na Miasteczku, urozmaicona występem sokolim"6. Do dziś w Muzeum Historii Miasta Poznania w Ratuszu zachował się w dobrym stanie, niestety już bez drzewca, sztandar ratajskiego gniazda 7 . Wykonała go w 1923 roku Fabryka Sztandarów "Julian Zimnisz" z ul. Podgórnej 14 8 . Sztandar ma kształt zbliżony do kwadratu o wymiarach 98 x 94 cm. Na awersie, z wzorzystego, bordowego adamaszku, srebrnymi nićmi wyhaftowano centralnie emblemat towarzystwa - sokoła z rozpostartymi skrzydłami trzymającego w szponach skrzyżowane ciężarki. Korpus ptaka jest wypukły, pozostałe elementy płaskie, a pazury i dziób w kolorze złotym. Wokół sokoła wyszyto złotymi nićmi napis: TOW. GIMN. SOKÓŁ, poniżej miejsce i datę założenia organizacji: POZNAŃ RATATE ZAŁ. 23. 2.13. R. Na rewersie z kremowego adamaszku w roślinny deseń centralnie wyhaftowano Matkę Boską Częstochowską w błękitnej szacie z czerwonymi wyłogami, trzymającą na lewej ręce Dzieciątko odziane w różowo-białą sukienkę (figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem często pojawia na awersach sztandarów organizacji zawodowych, zwłaszcza kupieckich 9 ). N ad

Waldemar Karolczak

Ryc. 2. Sztandar Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" Poznań - Rataje z 1923 r., awers i rewers. Ze zb. MHMP.

głowami obu postaci umieszczono złote korony otoczone aureolami, a na twarzach dwie czerwone szramy. Dookoła wyhaftowano złotymi nićmi napis: ZAPAŁ KARNOŚĆ I MĘSTWO DA SOKOŁOM ZWYCIĘSTWO. Sztandar obszyty jest złotymi frędzlami. W zbiorach muzealnych znajduje się również czarno-biała pocztówka z 1913 roku, o wymiarach 8,8 x 13,6 cm, przedstawiająca członków Towarzystwa w Ratajach. Zdjęcie grupowe na awersie przedstawia siedemnastu nieznanych z nazwiska mężczyzn, członków ćwiczących gniazda ratajskiego, ubranych w stroje gimnastyczne lub w mundury instruktorskie. Zdjęcie wykonano w plenerze, na tle drzew i wysokiego drewnianego parkanu, najprawdopodobniej na terenie boiska sokolni _w Ratajach. Na odwrocie pocztówki, w lewym górnym rogu, umieszczono napis: "Tow. gimnastyczne Sokół w Ratajach", natomiast z prawej strony z boku znajduje się nazwa wytwórcy kartki, znanego Zakładu Artysty czno-Chemigraficznego i Fabryki Pocztówek "Antoni Fiedler" w Poznaniu 1o . Cennymi pamiątkami są dwie legitymacje należące do Stanisława Gawareckiego, członka przedwojennego gniazda Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" Poznań - Rataje. Dobrze znana na Ratajach rodzina Gawareckich czynnie uczestniczyła w działalności miejscowego "Sokoła", a senior rodu, Franciszek Gawarecki, był jednym z założycieli tegoż gniazda, nieraz honorowanym dyplomami za swą działalność na tym polu. Pierwsza legitymacja, o wymiarach 9 x 14 cm, w formie znormalizowanego jednokartkowego druku Związku Towarzystw Gimnastycznych "Sokół" w Polsce (Drukarnia J. Leśniewskiego w Warszawie), została wystawiona 1 maja 1924 r., ma numer 38912 i potwierdza przynależność

Stanisława Gawareckiego do Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" Poznań - Rataje Dzielnicy Wielkopolskiej Okręgu Poznańskiego. Na awersie legitymacji znajduje się puste miejsce po wyrwanej fotografii właściciela oraz dwie pieczęcie: PRZEWODNICTWO ZWIĄZKU SOKOLSTWA W POLSCE i TOW. GIMN. "SOKÓŁ" POZNAŃ - RATAJE, a także dwa podpisy: długoletniego prezesa gniazda Brodziaka i sekretarza Kosickiego. N a odwrocie pozostawiono wolne miejsce na przedłużenie ważności legitymacji na cztery kolejne lata. Druga legitymacja (nr 167934), w twardej, płóciennej okładce koloru bordowego o wymiarach 10 x 14,6 cm, została wystawiona 1 stycznia 1931 r. i zawiera podobne informacje jak poprzednia oraz zdjęcie właściciela. Pośrodku znajduje się pieczęć: PRZEWODNICTWO ZWIĄZKU SOKOLSTWA W POLSCE, a poniżej podpisy prezesa gniazda Łysia i sekretarza Godery (ryc. 3). Żeńskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" w Ratajach zostało powołane 4 marca 1928 r. 11 Było to pierwsze samodzielne żeńskie gniazdo powstałe na terenie Poznania. Począwszy od 1938 roku Towarzystwo posiadało własny sztandar, który obecnie wzbogaca muzealne zbiory. Sztandar, również pozbawiony drzewca, ma kształt zbliżony do kwadratu o wymiarach 96 x 99 cm. Na awersie z jedwabnego rypsu centralnie wyhaftowano srebrnym szychem sokoła z rozpostartymi skrzydłami i mocno wypukłym korpusem, trzymającego w szponach skrzyżowane ciężarki. W otoku wyszyto złotymi nićmi napis: ŻEŃSKIE TOW.

ZWIĄZEK TOWARZYSTW GIMNASTYCZNYCH

SOKÓŁ" W POLSCE "

N*1 fo 7 04 \

D?ielnica j /\ fclH oj 00 b H. a...................... okrc g . .. .. . siit&xnsoxaHi............................... Druk .-Scv,M?O..\S.BKi.................................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3f:t<2Otv> Lo..M3jest członkiem Towarzystwa Gimn, "So1tół**v. . . . . . . .aoamv».Mjó& \Q$&).............. . 1- a t y c i t t li X............ ..L9 3 i-o 7CCUta

JPrezit

Podpis via U tciel« legitymacji

ŁIWAGAs Nic vaina Łez I>:cc*cei i Ija<<ii.iv, oraz atontrtjiiti «Islaetek bieiAej-ol»

Ryc. 3. Legitymacja Stanisława Gawareckiego, członka gniazda ratajskiego "Sokoła", 1931 r.

Ze zb. MHMP.

Waldemar Karolczak

Ryc. 4. Sztandar Żeńskiego Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" w Ratajach z 1938 r., awers i rewers. Ze zb. MHMP.

G IMN. SOKÓŁ, a poniżej: POZNAŃ XIZAŁ. 1928. Na rewersie zjasnokremowego rypsu, centralnie, w ujęciu do pasa, umieszczono figurę Matki Boskiej Częstochowskiej z Dzieciątkiem. Madonna ubrana jest w niebieski płaszcz z czerwonymi wyłogami, spod którego widać zieloną suknię, natomiast Dzieciątko w różową sukienkę. N ad głowami Matki Boskiej i Dzieciątka wyhaftowano złotym szychem korony z różnokolorowymi koralikami, otoczone aureolami. N a płaszczu Madonny i wokół głów naszyto złote gwiazdki. Twarz Matki Boskiej przecina podwójna szrama. Powyżej znajduje się półokrągły napis wyszyty złotym szychem: KRÓLOWO KORONY POLSKIEJ, a u dołu: MÓDL SIĘ ZA NAMI. W czterech narożnikach powtarza się motyw roślinny, a trzy boki zdobi złoty galon z frędzlami. Sztandar Towarzystwa został uroczyście poświęcony 1 maja 1938 r., a wydarzenie to upamiętnia specjalna księga zawierająca podpisy rodziców chrzestnych sztandaru, czyli w większości przedstawicielek zaproszonych organizacji kobiecych biorących także udział w akcie wbijania gwoździ pamiątkowych w drzewce sztandaru. Księga ta, o wymiarach 20,3 x 30 cm, posiada twardą okładkę koloru bordowego, na wierzchu której wyciśnięto złotymi literami napis: TOW. GIMN. "SOKÓŁ" POZNAŃ XI. Na pierwszej stronie księgi znajduje się napis: CZOŁEM, na tle biało-czerwonego, ukośnie położonego pasa, na drugiej napis dedykacyjny: "Aby przekazać potomnym - Tych, którzy w pracy i ofiarności przodowali gniazdu - Założono tę księgę", a na trzeciej podpisy rodziców chrzestnych sztandaru oraz napis: "Rodzice Chrzestni Sztandaru" i data: ,,1 maja 1938". Pozostałe strony księgi są puste. W ratuszowych zbiorach zachowała się również legitymacja w twardej bordowej okładce, o wymiarach 9,5 x 14,5 cm, wystawiona 15 stycznia 1934 r. na na

Ryc. 5. Okładka księgi pamiątkowej wydanej z okazji poświęcenia sztandaru Żeńskiego Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" w Ratajach, 1938 r. Ze zb. MHMP.

;;. - jik.2crt.M&

ilm* ćI4*

Al 1 417 ' A

* f/f f i

. ' ,

tią A-tA *- cfat

Ryc. 6. Podpisy rodziców chrzestnych sztandaru Żeńskiego Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" w Ratajach w księdze pamiątkowej

Waldemar Karolczak

zwisko Stanisławy Gawareckiej, członkini żeńskiego gniazda "Sokoła" w Ratajach, a zarazem prezeski tej organizacji, o czym świadczy jej własnoręczny podpis umieszczony obok podpisu sekretarki H. Łagodzianki. Po lewej stronie znajduje się wolne miejsce na fotografię i numer legitymacji - 179816, pośrodku pieczęć: PRZEWODNICTWO ZWIĄZKU SOKOLSTWA W POLSCE, a w prawym dolnym narożniku druga pieczęć: TOW. GIMN. "SOKÓŁ" - GNIAZDO ŻEŃSKIE - POZNAŃ XI. RATAJE.

PRZYPISY:

1 "Dziennik Poznański", nr48 z 27 111913 r., s. 3.

2 "Przewodnik Sokoli". Organ Okręgu II Środkowego Sokolstwa Polskiego w państwie niemieckim, nr 4 z 28 111914 r. 3 "Sokół". Organ Związku Sokołów Polskich w państwie niemieckim, nr 13 z 1 VII 1914 r., s. 109-110. Łącznie w zawodach tych uczestniczyło czternaście gniazd sokolich.

4 "Sokół". Organ dzielnic - Wielkopolskiej i Pomorskiej Związku Sokołów Polskich, nr 6 z 31 III 1924 r., s. 7. 5 Z okazji jubileuszu 10. rocznicy założenia ratajskiego gniazda i poświęcenia sztandaru dnia poprzedniego odbyły się tzw. zawody gniazdowe (wewnętrzne). W pięcioboju klasy pierwszej zwyciężył druh Śmigowski, drugą nagrodę zdobył druh Stanisław Gawarecki, a w pięcioboju klasy drugiej zwycięzcą okazał się druh Józef Kujawa, drugie zaś miejsce zajął druh Jan Mikołajczak. 6 "Sokół", nr 12 z 15 VI1923 r., s. 2.

7 Spośród przechowywanych w Muzeum Historii Miasta Poznania pamiątek po towarzystwach sokolich największą grupę stanowią obiekty związane z działalnością Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" w Poznaniu, mniej pochodzi z innych gniazd: na Jeżycach, św. Łazarzu, Wildzie, Starolęce i Ratajach. Do dziś zachował się interesujący zespół obiektów (plakaty, fotografie, pamiątkowe pocztówki, plakietki i medaliki, znaczki okolicznościowe, programy itp.), upamiętniających zloty sokole Dzielnicy Wielkopolskiej w Poznaniu w latach: 1925, 1931, 1934 i 1936 oraz jeden zlot ogólnopolski pod nazwą "VII Zlot Sokolstwa Polskiego" zorganizowany podczas Powszechnej Wystawy Krajowej w 1929 r. 8 Ta niewielka wytwórnia, szumnie nazywana fabryką, mieszcząca się na drugim piętrze kamienicy przy ul. Podgórnej 14, z wejściem od strony pi. Świętokrzyskiego (obecnie Wiosny Ludów), specjalizowała się w wykonywaniu sztandarów dla stowarzyszeń, korporacji i szkół oraz chorągwi pułkowych dla wojska. 9 M. Mrugalska-Banaszak, Sztandary Zrzeszenia Prywatnego Handlu i Usług w Poznaniu, "Kronika Miasta Poznania", 3/95, s. 181-192.

10 Por.: J. Mulczyński, Zakład Artystyczno-Chemigraficzny Antoniego Fiedlera 1896-1934.

Informator wystawy w Muzeum Historii Miasta Poznania, Poznań 2000.

11 "Kurier Poznański", nr 106 z 5 III 1928 r.