RATAJSKIE FORTYFIKACJE

Kronika Miasta Poznania 2001 Nr3 ; Rataje i Żegrze

JANUSZ KARWAT

R atajskie osiedla mieszkaniowe położone są w rejonie dawnego obszaru fortecznego dziewiętnastowiecznej twierdzy poznańskiej. Obiekty pełniące w przeszłości funkcje militarne znajdują się na Górnym Tarasie Rataj, w obrębie nieistniejącychjuż dzisiaj wsi: Zegrza i Chartowa. Dzieła forteczne, leżące niegdyś na przedpolu miasta, znalazły się w jego wnętrzu, ponieważ w ostatnim dwudziestoleciu dotarła do nich zabudowa mieszkalna. Większość budowli militarnych, dwa duże forty artyleryjskie i kilkanaście schronów, zachowała się do dziś. Poznań już od wczesnego średniowiecza odgrywał ważną rolę obronną. Od połowy XIII do XIX wieku obrona miasta skoncentrowana była na jego lewobrzeżnej części wokół starego miasta. W xvn stuleciu zaczęły powstawać umocnienia nowożytne dostosowane do obrony przed artylerią. W wyniku ustaleń Kongresu Wiedeńskiego Poznań znalazł się w granicach Prus, co w zasadniczy sposób zmieniło strategiczną rolę stolicy Wielkiego Księstwa Poznańskiego w ewentualnym przyszłym konflikcie z Rosją. Już w 1816 roku pruscy generałowie opracowali plan ochrony granic wschodnich. Poznań, leżący zaledwie 60 km od granicy z Rosją, postanowiono ufortyfIkować. Miasto miało zostać twierdzą w systemie obronnym granic wschodnich Prusi. Decyzja o ufortyfikowaniu Poznania podyktowana była również względami natury politycznej - zakładała podniesienie prestiżu stolicy Księstwa, później prowincji, siedziby administracji cywilnej i wojskowej (V Korpusu Armijnego). Szef pruskiego sztabu generalnego gen. Karl von Grolmann w piśmie do króla Prus Fryderyka Wilhelma III z 22 maja 1817 r. przekonywał, że "Poznań musi być twierdzą. Będzie ona gwarantem, że Prusacy za żadną cenę nie odstąpią tak potrzebnych im ziem ijednym ciosem zmiażdżą odwieczne knowania i intrygi Polaków"2. Szczegółowy projekt fortyfikacji, autorstwa mjr. Leopolda von Brese, król pruski zatwierdził 21 lutego 1829 r. 3 Wcześniej rozpoczęto prace inżynieryjne. Centrum

Janusz Karwatumocnień stanowić miała cytadela usytuowana na wzgórzu winiarskim, na północ od śródmieścia. Po zatwierdzeniu planu utworzono Dyrekcję Budowy Twierdzy z siedzibą przy pi. Działowym, na czele której stanął kpt. Moritz von Prittwitz, budowniczy twierdz w Koblencji i Ulm 4 . Prace prowadzili saperzy z 5. Oddziału Pionierów (5 Pionier Abteilung)5.

W tym okresie ukształtował się tzw. system fortyfikacji nowopruskiej , w którym wykorzystano zasady nowej sztuki fortyfikacyjnej opracowane we Francji w końcu XVIII wieku przez Marka Rene Montalemberta i rozwinięte przez belgijskiego generała Henriego Brialmonta. System zakładał otoczenie miast pierścieniem fortów i obwarowań ciągłych. Budowle forteczne były stosunkowo wysokie, dominowały w terenie, a ich czoła były w pełni odsłonięte. Punktem centralnym obrony twierdzy pierścieniowej miał być jej rdzeń, którym w Poznaniu był Fort Winiary.

W związku z rosnącym zapotrzebowaniem na cegłę, w 1829 roku w Ratajach uruchomiono cegielnię. W tym czasie przybudowie twierdzy pracowało już 1500 osób, głównie kopaczy, wozaków, murarzy, którzy większość prac wykonywali ręcznie. W latach 1828-42 zbudowano dominujący nad miastem Fort Winiary, którego głównym elementem była reduta koszarowa - Kernwerk. W październiku 1834 roku Poznań zaklasyfikowano jako twierdzę drugiej klasy. Gotowe dzieła: Fort Winiary, Fort Roon, leżący obok śluzy na prawym brzegu Warty, Fort Wojciecha, na północ od Wzgórza św. Wojciecha i Kawalier Katedralny, zaopatrzono w artylerię i stałe załogi. Pięć lat później Poznań przeklasyfikowano w twierdzę pierwszej klasy, najwyższej w pruskiej nomenklaturze klasyfikacji twierdz. W ciągu 20 lat, do 1859 roku, położone na lewym brzegu Warty miasto zostało od zachodu i południa otoczone sześcioma bastionami z wysuniętą lunetą Waldersee (południowy skraj ul. Przepadek). Wybudowano system śluz na Warcie i Wierzbaku, bramy miejskie, arsenał, nowe budynki koszarowe z gmachem dowództwa V Korpusu Armijnego, a poszczególne dzieła połączono wałami ziemnymi i fosami 6 . Po 1839 roku ruszyły prace nad rozbudową umocnień prawobrzeżnych. Najważniejszymi dziełami były dwa bliźniacze forty: Prittwitz-Gaffon (dawniej Reformatów) i Rauch (Rocha). Forty łączył wał kurtynowy, który w środkowej części rozdzielał nadszaniec (Kawalier Aster) połączony za pomocą podwójnego wału wysuniętą na przedpole lunetą Aster (obecna linia startu maltańskiego toru regatowego). Od strony wschodniej prowadziły do miasta cztery bramy. Wewnątrz umocnień prawobrzeżnych znajdowała się tzw. Cytadela Tumska z kluczowym Fortem Radziwiłła (obecnie rejon ul. Wieżowej)7. Zbudowany w latach 40. XIX wieku Fort Rocha (w rejonie budynków Politechniki Poznańskiej) graniczył bezpośrednio z Miasteczkiem, a kilkaset metrów dalej na południe rozpoczynały się zabudowania wsi Rataje. Pomiędzy Wartą i Fortem Rocha, od strony Miasteczka, usytuowano Bramę Warciańską. Do bramy od strony Grobli dopływał prom. U zbiegu dzisiejszych ulic Majakowskiego i Kaliskiej powstała Brama Kaliska, skąd wychodziła droga w kierunku Zegrza i Kórnika 8 . Powstałe w latach 1828-69 umocnienia twierdzy poligonalnej były "prawdziwym arcydziełem nowo-pruskiej szkoły fortyfikacyjnej"9 i klasycznym przykładem szczytowych osiągnięć fortyfikacyjnych na świecie.

Obraz miasta jak i twierdzy zmieniła znacznie rozbudowa połączeń kolejowych. W latach 1869-75 zrealizowano kilka dużych przedsięwzięć: linię Kolei Marchijsko- Poznańskiej do Berlina, linię do Torunia i Bydgoszczy, kolej kluczborską, przebudowę linii do Szczecina i nowy dworzec kolejowy. Obniżyły one wartość dotychczasowego systemu obrony. Już na początku lat 70. XIX wieku okazało się, że tak ukształtowana twierdza poznańska nie jest w stanie skutecznie pełnić swej funkcji. Powszechnie wprowadzone wówczas na wyposażenie wojsk działa o lufach gwintowanych, o większym zasięgu, trafności i zdolności przebijania umocnień spowodowały, że wysokie dzieła nowopruskie stały się nieprzydatne, a wojna francusko-pruska pokazała, że twierdze pierścieniowe praktycznie straciły swoje znaczenie obronne. Wybitni ówcześni fortyfikatorzy (Pierre Denfert- Rochereau, Henri Brialmont, Edward Totleben) opracowali nową koncepcję twierdzy fortowej, która składać się miała z linii zewnętrznej obrony z samodzielnymi fortami artyleryjskimi i umocnieniami polowymi, natomiast stare umocnienia pierścieniowe otaczające miasto stanowiły teraz linie obrony wewnętrznej. Twierdza miała być jednocześnie ośrodkiem oporu oraz punktem wyjściowym do działań operacyjnych przebywającej w niej armii manewrowejlO. Zarządzeniem Najwyższego Gabinetu Ministerstwa Wojny z 24 czerwca 1876 r.

zalecono poszerzyć twierdzę poznańską wieńcem wysuniętych dzieł. Szczegółowy projekt zatwierdzono 24 lutego 1877 r. i w tym samym roku przystąpiono do budowylI. N owy system fortyfikacyjny Poznania składał się z dziewięciu fortów głównych i trzech pośrednich, które tworzyły pierścień o średnicy ok. 4,5 km. Budowę 12 fortów zakończono w 1886 roku. W latach 1887-90 twierdzę wzmocniono kolejnymi sześcioma fortami pośrednimi, już w zmodernizowanej formie. Twierdza otrzymała regularny, do dzisiaj zachowany układ, w którym naprzemiennie występuje dziewięć fortów głównych i dziewięć pośrednich. Te ostatnie oznaczono literką" a" (Fla, Fila ... aż do FIXa) 12. W tym samym czasie na międzypolach fortów wybudowano: baterię Bogdanka (1890, południowy brzeg jeziora Rusałka, okolica pomnika męczeństwa), baterie skrzydłowe, tzw. dostawione do fortów, kilkadziesiąt schronów piechoty, artyleryjskich i amunicyjnych 13 . Na rzecz tych inwestycji militarnych pracowała nowo powstała cegielnia położona na południowy zachód od wsi Rataje, nad Wartą w rejonie Obrzycy (os. Piastowskie, na wysokości ulic Na Skarpie i Obrzyca). Produkowano w niej wszelkie potrzebne materiały, od cegły po różne rodzaje dachówek. Druga z cegielni powstała nad Piaśnicą na zachód od Chartowa. Do dzisiaj pozostały po niej stawy w rejonie zakładów papierniczych Malta 14 . Ze względów organizacyjnych twierdzę podzielono na 18 rejonów operacyjnych o numeracji odpowiadającej kolejnym fortom: I, la, II, IIa itd. Rejony operacyjne, leżące na zewnątrz fortów, dzieliły się na tzw. promienie, w ramach których wprowadzono szereg ograniczeń w zakresie użytkowania ziemi i budownictwa. Zgodnie z postanowieniami tzw. Najwyższego Regulaminu Promieniowego z 10 września 1829 r. w obrębie pierwszego promienia (Jagd Rayon), w odległości 800 kroków od fortu, wolno było wznosić tylko budynki prowizoryczne, a drugiego, w zasięgu 1300 kroków, budynki mieszkalne o konstrukcji szkieletowej. Dopiero w obrębie trzeciego promienia (do 1800 kroków) nie stoso

Janusz Karwatwano ograniczeń budowlanych, jednak nie mogły tworzyć się w tym pasie nowe przedmieścia 15. Stosunki polityczne pomiędzy Cesarstwem Niemieckim i Rosją były w ostatnich dekadach XIX wieku poprawne. We wrześniu 1902 roku podczas wizyty w Poznaniu cesarz Wilhelm II oficjalnie podjął decyzję o zniesieniu części twierdzy, czyli umocnień wewnętrznych na lewym brzegu Warty. Ale już w latach 1913-14, wobec zbliżającej się wojny, władze wojskowe forty zmodyfikowały i uzbroiły. Dodatkowo zbudowano wówczas ponad 100 schronów betonowych różnego typu. Zarówno w latach I wojny światowej, jak i w kampanii wrześniowej 1939 roku nie odegrały one większej roli. Wykorzystano je dopiero w styczniu i lutym 1945 roku. Linia zewnętrzna obrony niemieckiej oparta była na fortach XIX-wiecznych, łącznie z pozostałymi dziełami rdzenia wewnętrznego 16 . Jeden z fortów głównych, a mianowicie Fil Stiilpnagel, leży w pobliżu os. Orła Białego, na południe od nieistniejącej już wsi Zegrze, u zbiegu ulic: Sarbinowskiej, Garaszewo i Obodrzyckiej. Zbudowany został w latach 1878-82 w pierwszym etapie budowy zewnętrznego pierścienia twierdzy. Jego zadaniem było blokowanie odkrytego i płaskiego przedpola pomiędzy linią kolei kluczborskiej od strony południowo-wschodniej i doliną Cybiny. Prace budowlane prowadziła firma Degen Forsten und Wilhelmi. Informacje te uwidocznione są na kamiennej tablicy przy bramie wjazdowej. N adzór wojskowy nad pracami sprawowali premier lejtnanci (porucznicy) Maraun i Wollman z 5. Dolnośląskiego Batalionu Pionierów. Całkowity koszt budowy tego fortu wyniósł ok. 2 min marek. W pracach brali też udział jeńcy francuscy17. Fort na Zegrzu reprezentuje typ standardowego fortu artyleryjskiego według wzoru Biehlera. Zbudowany został na planie symetrycznego sześcioboku o powierzchni 3900 m 2 i kubaturze budowli 13 500 m 3 . Prowadzi do niego droga forteczna łącząca go z dawną drogą rokadową, zwaną także okrężną. Wjazd do fortu odbywał się przez trójkątny dziedziniec, tzw. plac broni, otoczony murem ceglanym, w którym znajduje się brama wjazdowa. W jego narożach umieszczono dwie bramy prowadzące do drogi obwodowej. Do obrony placu służył jednokondygnacyjny blokhauz wjazdowy (wartownia) usytuowany po stronie zachodniej placu. Obecnie blokhauz jest w znacznej części zasypany gruzem. Fort posiadajeden wał artyleryjski podzielony 13 ziemnymi poprzecznicami (trawersy, wały oddzielające stanowiska bojowe) z ukrytymi w nich remizami (schronami) artyleryjskimi. Wszystkie budowle fortu są przykryte warstwą ziemi uformowanej w kształcie wałów, dlatego na zewnątrz są niewidoczne. Dziedziniec wewnętrzny (majdan) podzielony jest na dwie części poprzez wysoki nasyp osiowy. Cały fort otaczają wały: artyleryjski i piechoty. Część od strony miasta zwana jest szyją (nasadą) fortu, od strony przedpola czołem, a elementy je łączące sąjego barkami (bocznymi ścianami fortu)18. Fort ma dwa ciągi koszarowe. Pierwszy, dwukondygnacyjny ciąg umieszczony jest w szyi fortu. Jego środkowa część jest łagodnie załamana do wewnątrz fortu. Ceglana elewacja budynku koszarowego, jednocześnie ściana fosy, wykonana została w stylu Rundbogen. Komunikację pionową wewnątrz budynku zapewniały cztery klatki schodowe rozmieszczone równomiernie w części środkovMMMMMAMljl

Ryc. l. Fort II Stiilpnagel u zbiegu ulic Sarbinowskiej, Garaszewo i Obodrzyckiej.

Ze zb. Ośrodka Dokumentacji Zabytków Warszawy.

wej i na skrzydłach. Granitowe schody prowadziły na wał fortu. Na obu kondygnacjach występują jednakowe pomieszczenia. Jest ich po 14 na każdej kondygnacji. Przeznaczane były na izby żołnierskie (9), izby dla oficerów i podoficerów (5), wartownię, pomieszczenie dla środków łączności, izbę chorych, kuchnie, pomieszczenia ślepe, magazyn broni, magazyny prowiantowe i - na skrzydłach - latryny. Sale mieszkalne o powierzchni 40 m 2 każda ogrzewane były piecami.

Przewody kominowe i wentylacyjne, zachowane częściowo do dzisiaj, poprowadzone są w ścianach między pomieszczeniami. Na każdej kondygnacji od strony czoła fortu (wewnętrznej) biegnie korytarz. Dodatkowo na skrzydłach korytarza dolnego są małe piwnice pod schodami. W ścianach bocznych w stosunku do wjazdu mieściły się dwie strzelnice dla karabinów piechoty na górze i dwie działobitnie artylerii lekkiej na dole. Strzelnice posiadały ambrazury (osłony) w postaci uchylanych klap drewnianych obitych blachą stalową. Strzelnice te służyły do prowadzenia ognia wzdłuż fosy przed koszarami szyi. Wewnętrzne ściany koszar o grubości 80 cm wykonane są z cegły ceramicznej. Sklepienia ceglane o grubości metra przykryte są warstwą piasku i tłuczniobetonu o łącznej grubości do 2,5 m. Do wnętrza fortu prowadzi poterna (podziemny chodnik komunikacyjny), poprzez bramę warowną i most drewniany oparty na stalowych belkach. Most

Janusz Karwat

Ryc. 2. Plan sytuacyjny Fortu II Stiilpnagel na Zegrzułączy dziedziniec z górną kondygnacją koszar. Po przekroczeniu wrót stalowych poterna wiedzie lekko w górę do drugiego ciągu koszarowego, tzw. koszar czoła. Właśnie poterna główna (osiowa) łączy koszary szyi z koszarami czoła, które spełniają rolę arsenału fortu. Zawierają pomieszczenia przeznaczone na magazyny pocisków, magazyny prochowe, warsztaty, przygotowalnie ładunków. N ajważniejszą częścią fortu były stanowiska dla artylerii lekkiej i ciężkiej. N a wale czoła zbudowano osiem odkrytych działobitni dla artylerii ciężkiej mającej ostrzeliwać przedpole. Z kolei na obu wałach barkowych znajdowały się po trzy stanowiska dla artylerii lekkiej z zadaniem ostrzału międzypól z sąsiednimi fortami. W poprzecznicach znajdowały się schrony dla załogi lub remizy dla dział. Na zewnątrz schronu mieściły się zamykane drzwiami stalowymi wnęki na amunicję. Transport dział na stanowiska odbywał się z poterny poprzecznej fortu poprzez dziedziniec i pochylnię za pomocą bloków granitowych i przytwierdzonych do nich ogniw z linami 19. Do obrony wnętrza fosy służyły trzy kaponiery wewnętrzne (przyległe do stoku): czołowa i dwie barkowe . Najważniejsza z nich, podwójna kaponiera czołowa umieszczona na skarpie pośrodku czoła, posiada cztery otwory strzelnicze skierowane na boki osłaniane płytą pancerną. Prowadzono z nich ogień z działek kalibru 37 mm (Hotchkiss-Gruson). Ogień prowadzono również z trzech strzelnic górnych (na wprost) i czterech u nasady w kierunku fosy.

Do kaponiery czołowej prowadzi poterna z koszar czoła, a do kaponier barkowych przejścia z majdanu. Kaponiery barkowe posiadają tylko strzelnice karabinowe przeznaczone do obrony fos i drogi wewnętrznej. Dodatkowo kaponiery chronione były przez galerie strzeleckie umieszczone po ich drugiej stronie w przeciwskarpie. Galeria czołowa posiada 16 kazamat ze strzelnicami i cztery pomieszczenia magazynowe, a galerie barkowe po trzy kazamaty i dwa dodatkowe pomieszczenia. Galerie mają wyjścia bezpośrednio do fosy. Cały fort otacza sucha fosa o szerokości 9-10 m i 9 m głęboka. W jej osi biegł wąski kanał odwadniający ze studzienkami zbiorczymi dla wód opadowych. Skarpa i przeciwskarpa fosy licowane są murem ceglanym. Mur przy skarpie, tzw. mur Carnota, posiada wewnętrzny chodnik obronny ze strzelnicami, zaś mur przeciwskarpy wzmocniono tzw. łukami próżnionymi. Mur przeciwskarpy uwieńczono kratą forteczną o wysokości 2,5 m z daszkami nad kojcami, które zabezpieczać miały przed zrzucanymi z góry granatami. Z dziedzińca przed blokhauzem do fosy prowadzi pochylnia. Zbudowano ją ze względu na dwie stajnie umiejscowione w przeciwskarpie. Wokół fosy, po zewnętrznej stronie kraty, biegła ława strzelecka z przedpiersiem. Wał ziemny przed ławą strzelecką miał ok. 3 mi_., jung-",

Ryc. 3. Rzut przyziemia Fortu II Stiilpnagel: A - koszary szyi; B - koszary czoła; C - poterny; D - prochownia; E - majdan barkowy; F - majdan wjazdowy; G - blokhauz; H - kojec barkowy; I - fosa; J - kaponiera barkowa; K - kojec czoła; L - kaponiera czoła

Janusz Karwatwysokości i bardzo łagodnie opadał w kierunku zewnętrznym. Dookoła fortu w przeciwskarpie przebiegała droga kryta, czyli osłonięta wałem. W latach 1888-89 dokonano modernizacji fortu. Wzmocniono go poprzez zbudowanie przy barkach ziemnych baterii artyleryjskich (tzw. baterii dołączonych). Każda bateria posiadała od strony fortu schron piętrowy. Z dolnej kondygnacji schronu biegł do fosy korytarz. Zaopatrzenie baterii armat odbywało się poprzez wózki poruszające się po torach w fosie wspomnianym korytarzem oraz windą amunicyjną w schronie. Do dzisiaj zachowała się tylko prawa bateria dołączona z trzema wyraźnie widocznymi stanowiskami ziemnymi dla dział. Na skraju baterii usytuowany jest schron betonowy o ceglanej ścianie czołowej. Schron, obecnie w większości zasypany ziemią i gruzem, stanowił schronienie dla załogi baterii. Posiadał trzy pomieszczenia, z którychjedno przeznaczone było dla kadry dowódczej, a dwa dla kanonierów. Zachowały się do tej pory wewnętrzne drzwi pancerne. Bateria dołączona, jak i całe otoczenie fortu, pokryte jest lasem z przewagą akacji oraz gęstymi krzewami, które z kolei porastają wywieziony tu gruz i śmieci. Lewa bateria skrzydłowa (dołączona) została w latach 60. rozebrana i zabudowana graniczącymi bezpośrednio z fortem magazynami.

W ramach modernizacji mury fortu i ceglane sklepienia przykryto żwirobetonem i piaskiem oraz udoskonalono system wentylacyjny. Pośrodku czoła fort otrzymał mały wał piechoty, na który prowadzą schody z poterny kaponiery czołowej. Właśnie w okresie modernizacji powstały wspomniane wcześniej galerie skarpowe. Strzelnice na skarpie przedłużono w stronę barków, a jako ścianę czołową wykorzystano mur Carnota. W ten sposób galerie strzeleckie skazamatowano. Dokonano również przeróbek strzelnic i wejść do pomieszczeń. Prawdopodobnie w okresie wzmacniania fortu rozszerzono rejon forteczny twierdzy, a tym samym rejon operacyjny fortu Stiilpnagel. Jego rejon operacyjny w końcu XIX wieku składał się z tzw. rejonu polowań (Jagd Rayon) rozciągającego się ok.

300 m od fosy, I rejonu - ok. 600 m i II rejonu - ok. 2000 m od fos y 20.

Przed wybuchem I wojny światowej na przedstokach z wejściem od drogi krytej, na wysokości kaponier barkowych, zbudowano dwa małe schrony betonowe, tzw. schrony pogotowia. Każdy z nich ma jedno pomieszczenie o długości 2 m oraz wąskie wejście ograniczone z boków murami oporowymi i ślimacznicą. W tym czasie zbudowano również nową, 20-metrową studnię i zbiornik na wodę. W odległości 160 m w kierunku Zegrza zachowała się studnia rewizyjna drenu odwadniającego fort. Odprowadzała ona i odprowadza dalej wodę do płynącej na zachód Piaśnicy. W tym miejscu podkreślić należy, że instalacja odwadniająca fortu spełnia dobrze swoją funkcję do dzisiaj. W okresie pokoju fort ochraniał kilkunastoosobowy pododdział wartowniczy. W wypadku zagrożenia wojennego jego załogę stanowić miały 2-3 kompanie piech oty 21, 3-4 baterie artylerii fortecznej (zwanej wówczas pieszą) i pluton wsparcia. Łącznie załoga fortu liczyła 600-800 żołnierzy. Żołnierze ci mieli również obsadzać schrony znajdujące się w międzypolu fortu 22 . W czasie I wojny światowej poznańska twierdza fortowa, a co za tym idzie umocnienia ratajskie, nie odegrały znaczącej roli. Według planu niemieckiego sztabu generalnego w twierdzy miała być skoncentrowana armia polowa,

by kontynuować natarcie w kierunku Warszawy. W późniejszym planie operacyjnym Schlieffena-Moltke Poznaniowi przypadła rola defensywna. Zmagazynowane w forcie elementy uzbrojenia w końcu grudnia 1918 roku wywiezione zostały do Piły. Opuszczony przez Niemców fort przejęło w pierwszych dniach stycznia 1919 roku formujące się Wojsko Wielkopolskie 23 . W dniu 23 lutego 1920 r. poznańską twierdzę przemianowano na Obóz Warowny Poznań. W ramach jego dowództwa utworzono Zarząd Forteczny, zwany również Szefostwem Fortyfikacji, któremu pod względem operacyjnym podlegały wszystkie forty i schrony. Szefostwo Fortyfikacji miało wówczas swoją siedzibę na poznańskiej Cytadeli. Za stan techniczny poszczególnych dzieł odpowiadał z kolei Zarząd Budownictwa Wojskowego Dowództwa Okręgu Korpusu nr VII w Poznaniu. Na wniosek dowódcy DOK VII minister spraw wojskowych 16 listopada 1926 r. wydał zgodę ijednocześnie wydzielił środki pieniężne na zatrudnienie 18 dozorców koszarowych. W większości poznańskich fortów zastąpili oni dotychczasowe oddziały wartownicze. Tak się też stało w fortach ratajskich II i Ha 24 . W wyniku ponad rocznej pracy komisji cywilno-wojskowej i po konsultacjach z Wojskowym Biurem Historycznym w Warszawie 10 stycznia 1931 r. wszystkim fortom zewnętrznego pierścienia twierdzy nadano nazwy polskie. Fort II otrzymał imię regimentarza Aleksandra Kraszewskiego, a fort Ha imię kpt.

Więckowskieg0 25 .

W 1941 roku fort na Zegrzu przejęty został przez niemiecką fabrykę sprzętu telegraficznego Telefunken Gesellschaft fur drathose Telegraphie. Do fortu doprowadzono od strony rozbudowywanego węzła na Franowie linię kolejową. W fosach dla celów produkcyjnych usytuowano hale fabryczne. W tym celu podwyższono mur Carnota, zamurowano strzelnice, a fosy zadaszono. W poprzek osi fos ułożono belki żelbetowe, na których opiera się dach. Oświetlenie w ciągu dnia zapewniały okna dachowe i okna od strony rdzenia fortu. Wewnątrz zainstalowano szeregowo obrabiarki i stoły niezbędne do produkcji. Dno fosy pokryto posadzką betonową, zapewniając jednocześnie funkcjonowanie systemu odwadniająceg0 26 . W pierwszych latach po II wojnie światowej fort zajęty był przez służby kwatermistrzowskie Okręgu Wojskowego nr 3 Poznań, a w latach 50. przez komendę wojewódzką MO. W okresie późniejszym mieściły się w nim magazyny Centrali Rybnej i magazyny" Społem". W latach 90. użytkowało go Przedsiębiorstwo Handlu i Usług "Styl" oraz MPGM-REB 7. Obecnie zamkniętyjest dostęp do kaponiery czołowej. W koszarach wykonano niewielkie prace adaptacyjne, budując kilka ścianek działowych. Stan ścian, sklepień i murów oporowychjest dobry. Tak samo nienaruszony pozostał układ majdanów i wałów fortowych. Przy wejściu do fortu dobudowano z lewej strony budynek portierni. Podobny budynek powstał w prawej części placu apelowego przed blokhauzem. Do lat 80. fort z dwoma bocznicami kolejowymi oraz okolicznym laskiem był ogrodzony. Tory kolejowe rozebrano, ale w terenie można jeszcze odczytać ich przebieg 27 . Podobnie jak fort II, na początku 1919 roku przejęto fort IIa Thumen położony na zachód od os. Czecha, obok ul. Kurlandzkiej. Do połowy lat 70. XX wieku

Janusz Karwat

Ryc. 4. Kaponiera Fortu IIa Thumen w pobliżu ul. Kurlandzkiej, fot. z 1973 r. Ze zb. MKZ.

graniczył od zachodu z zabudowaniami Chartowa. Obecnie otacza go zabudowa osiedlowa, a bezpośrednio do fosy, obok wjazdu do fortu, przylegają zabudowania parafti pod wezwaniem św. Marka Ewangelisty. Fort Hajestjednym z fortów artyleryjskich pośrednich. Dzieło to zbudowane zostało w latach 1887-90, w drugim etapie budowy pierścienia zewnętrznego twierdzy. Koszt jego budowy wyniósł około miliona marek. W tym czasie nad przepływającą w pobliżu Piaśnicą uruchomiono nową cegielnię, pozostałością której są stawy obok linii tramwajowej na terenie zakładów papierniczych. Fort ma kształt trapezu, ajego oś symetrii przebiega w kierunku wschód-zachód. Zbudowany został jako fortjednowałowy już w nowocześniejszej formie, podobnie jak forty pośrednie la, Ilia, Va, Vlla i Villa. Zajmuje powierzchnię 950 m 2 , ajego kubatura wynosi 2900 m 3 . Otoczony jest fosą o szerokości 10 m i głębokości 6 m 28 . Na wale znajduje się pięć poprzecznie, z których trzy są na czole i po jednej na barkach. Wszystkie one mają schrony z przejściami do podziemi. Dodatkowy wał ziemny usypany został wzdłuż szyi fortu. Mieści się w nim schron, z którego prowadzi przejście do szyjowej części koszar. Same koszary szyi są niewielkie, bowiem mają tylko pięć pomieszczeń. Elewacja tych koszar posiada skromną dekorację architektoniczną nawiązującą do form gotyckich. Korytarzem (poterną) można przejść do rozbudowanych, jednokondygnacyjnych koszar czoła, postawionych na rzucie wydłużonego prostokąta, o nieregularnym układzie pomiesz

Ryc. 5. Plan sytuacyjny Fortu IIa Thumenczeń Z dwoma parami kamiennych schodów prowadzących na zewnątrz, na tzw. majdany. W koszarach czoła pierwotnie znajdowały się m.in. sale żołnierskie, sala oficerska, dla podoficerów zawodowych, lazaret, kuchnia, filtrownia wody oraz magazyny: prowiantowy, amunicji i broni. Do tej pory zachował się prawie w całości układ pomieszczeń koszarowych. W latach 60. dobudowano kilka ścianek działowych, a sklepienia ceglane pokryto tynkami bądź farbą wapienną. Zachowały się i działają nadal otwory wentylacyjne. Bryła koszar czołowych jest niewidoczna, ponieważ przykryta jest warstwą ziemi uformowaną w kształcie wału. Niski mur oporowy zbudowano po stronie skarpy w części wjazdowej fortu jako przedłużenie elewacji frontowej koszar. Z pozostałych stron fortu zbudowano mury oporowe przeciwskarp o wysokości ośmiu metrów. Po przeciwnej stronie fosy znajdują się skarpy ziemne bez murów oporowych.

W przeciwskarpie fosy z trzech stron fortu umieszczono poterny obiegające czoło i oba barki fortu. Łączą one kaponiery czołowe usytuowane w narożach południowym i wschodnim. Do obrony fosy zbudowano trzy kaponiery: dwie czołowe usytuowano na zewnątrz, w przeciwskarpie, a szyjową w skarpie fortu, przysypaną ziemią oraz dostępną z bloku koszarowego szyi. N a przeciwskarpie fosy znajduje się droga kryta i stok bojowy. Fort otaczała krata forteczna z kutych prętów metalowych, które obecnie są w znacznej części zdemontowane. Od strony zachodniej, tzn. od

Janusz Karwat

Ryc. 6. Rzut przyziemia Fortu IIa Thumen: A - koszary szyi; B - koszary czoła; C - poterna; D - kaponiera wjazdowa; E - majdan wjazdowy; F - blokhauz; G - majdan; H - kojec barkowy; I - fosa

dawnej drogi okrężnej (ul. Inflancka), prowadzi do fortu droga dojazdowa maskowana dobrze zachowanymi wałami ziemnymi. Do końca lat 70. XX wieku po prawej stronie tejże drogi stał budynek" dozorcówki"29. Dostępu do fortu bronił blokhauz, który usytuowany jest z lewej strony wjazdu. Otwór bramy jeszcze w końcu XIX wieku przebudowany został na prostokątny. Pierwotnie zamknięty był łukiem pełnym, później zamontowano tu daszek zasłaniający dawną płycinę z nazwą fortu. W okresie międzywojennym w forcie Ha przejściowo znajdowała się składnica Intendentury DOK VII. Na cele magazynowe przeznaczyły go również w czasie wojny wojska niemieckie. Do końca lat 40. użytkowany był przez oddziały Ludowego Wojska Polskiego i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrzneg0 30 . Później, do początku lat 90., w forcie mieściła się składnica Przedsiębiorstwa Zaopatrzenia Farmaceutycznego "Cefarm". W 1997 roku uległ spaleniu prowadzący do fortu most zwodzony. Wreszcie w 1998 roku fort objęło Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody "Salamandra", o czym informuje stosowna tablica: "Użytek ekologiczny miasta Poznań pod opieką PTOP "Salamandra". Obiekt chroniony jako: zabytek architektury, zimowisko nietoperzy, ostoja rzadkich roślin". Fort otrzymał nowe ogrodzenie siatkowe z metalową bramą wjazdową. Ściany oporowe i sklepienia są w stanie dobrym. Część otworów strzelniczych została za

murowana, a otwory okienne w koszarach szyi przebudowano. Na wałach i wewnątrz fosy wyrosły gęsto krzewy i drzewa liściaste. Fosę od strony czoła i obu barków zapełnia stojąca woda. Częściowo uchodzi ona w kierunku zachodnim do zasypanej studni rewizyjnej drenu odwadniającego fort. Na międzypolach fortów ratajskich od końca lat 80. XIX wieku aż do 1914 roku wybudowano 13 schronów. Trzy z nich są obecnie zasypane ziemią, a jeden prawdopodobnie rozebrany. Zachowały się trzy schrony piechoty, schron artyleryjski, amunicyjny i osiem betonowo-ceglanych schronów różnego przezna. 31 czenla . Dopiero zimą 1945 roku umocnienia ratajskie mogły sprawdzić się w boju.

Oddziały niemieckie w Poznaniu postawione zostały w stan gotowości alarmem bojowym w dniu 20 stycznia 1945 r. Przypuszczalnie w tym dniu do fortów weszły pododdziały i przygotowały je do obrony. Dogodne warunki topograficzne usytuowania cytadeli, pierścień fortów, znaczna ilość amunicji i żywności zapewniły Niemcom możliwość stawienia długotrwałego oporu. Forty ratajskie obsadzono 309. batalionem zapasowo-szkolnym artylerii fortecznej oraz słuchaczami szkoły podoficerskiej 9. Armii. Już 27 stycznia 1945 r. na odcinku Fortu II uderzyły oddziały 312. Dywizji Piechoty Armii Czerwonej, a na Fort Ha oddziały 47. DP. Ten atak i kolejne natarcia w ciągu najbliższego tygodnia zostały powstrzymane. Dopiero nocą z 8 na 9 lutego po zdobyciu Zegrza przez 1083. pułk piechoty 117. DP załogi opuściły forty, przedostając się do fortu Rocha na Miak 32 stecz u .

PRZYPISY:

1 Do tego systemu należały, idąc od północy w kierunku południowo-zachodnim: Królewiec, Giżycko, Toruń, Kostrzyn n. Odrą i Głogów. E. Linette, Cytadela w Poznaniu, maszynopis, Poznań 1965, s. 7-10. 2 H. Steinacker, Gesichte der Entwickelung Posens ais Festung, "Historische Monats-blatter fur die Provinz Posen", XII/1912 , s. 97; E. Linette, Cytadela..., s. 8. 3 Johann Leopold Ludwig von Brese (1787-1878), pruski generał i inżynier wojskowy.

UfortyfIkował Giżycko, Królewiec i Poznań. W 1854 r. w uznaniu zasług otrzymał tytuł i nazwisko Brese-Winiary. Kiedy w 1857 r. obchodził 50-lecie służby, nadszańcom Fortu Winiary nadano jego imiona: Johann, Leopold i Ludwig.

4 Moritz Karl Emst von Prittwitz und Gaffron (1795-1885), generał inżynierii wojskowej. Od 1818 r. kierował budową twierdzy w Koblencji, w latach 1828-41 w Poznaniu, a później w Ulm. W 1865 r. opublikował Lehrbuch der Befestigung und der Festungskrieg (Podręcznik fortyfIkacji i wojny fortecznej). Jego imieniem nazwano leżący na Sródce dawny Fort Reformatorów. 5 W Prusach w latach 1820-60 było dziewięć batalionów saperów i dwie kompanie rezerwowe. Piąty batalion przeniósł się ze Świdnicy i Głogowa na stałe do Poznania. W 1860 r. otrzymał nazwę 5. Dolnośląskiego Batalionu Pionierów a od 1913 r. stacjonował w nowo wybudowanych koszarach przy ul. Rolnej. 6 W końcu lat 50. umocnienia lewobrzeżne stanowiły: cytadela na wzgórzu winiarskim, śluzy na Warcie i Wierzbaku, bastiony: I Roder (obecnie ul. Kazimierza), II Brunneck (ulice Krakowska i Karmelicka), III Grolman (Hotel Poznań), IV Colomb (skrzyżowanie ulic Powstańców i Towarowej), V Tietzen (ulice Wieniawskiego i Fredry), VI Waldersee; kawaliery: Boyen, Witzleben, Rohr, Strotha, Stockhausen, Bonin i Magazynowy; bramy

Janusz Karwatwiniarskie: Szelągowska, Młyńska i Cmentarna; bramy do miasta: Dębińska, Wildecka, Berlińska, Królewska i grobelna (furta). Szerzej: J. Biesiadka, M. Wojciechowski, Poligonalna twierdza Poznań, mpis bez daty wydania i paginacji. 7 Fort Radziwiłł, zwany również Redutą Katedralną, wybudowany został w latach 1856-59. Miał postać czterokondygnacyjnej baszty Montelamberta, otoczony był wałem i fosą wodną. Umocnienia ziemne zniwelowane zostały w 1924 r., a basztę rozebrano na początku lat 50. XX w. Fort Rocha, zbudowany w latach 1839-45, przetrwał do lutego 1945 r., kiedy to został przepołowiony ogniem artylerii ciężkiej Armii Czerwonej, a jego wnętrza zostały wypalone. Na przełomie lat 40. i 50. został rozebrany. Jego obwałowania zlikwidowano przed 1926 r. W 1864 r. otrzymał nazwę gen. Raucha - Generalnego Inspektora Korpusu Inżynierów i Twierdz. W latach 20. nadano mu nazwę Warownia Marcinkowskiego . 8 Brama Warciańska (Warciana) usytuowana była na prawym barku Fortu Raucha ok.

200 m na północ od mostu Św. Rocha, obecnie ul. Przystań. Równieżjednoprzelotowa była Brama Kaliska. Posiadała dwie ośmioboczne wieżyczki, a stylem nawiązywała do budowli średniowiecznych. 9 J. Biesiadka, P. Wojciechowski, Twierdza Poznań, "Odkrywca", 2001, nr 3 (27), s. 42.

10 Der Grosse Brockhaus, "Fortifikation", nr 6, 1930, s. 174 11 H. Steinaecker, Geschichte der..., s. 108 12 Poszczególne forty artyleryjskie znajdują się: I R6der - na Starołęce pomiędzy ul. św. Antoniego i ul. Żeglarską; la Boyen - ul. Gołężycka; II Stiilpnagel - zbieg ulic Sarbinowskiej i Garaszewo; Ila Thiimen - os. Czecha, przy ul. Piaśnickiej; III Graf Kirchbach - ZOO, Biała Góra; IV Hake - ul. Syrenia; IVa Waldersee II - ul. Lechicka, na północ od skrzyżowania z ul. Hawelańską; V Waldersee I - pomiędzy ul. Lednicką i ul. Sarmacką; Va Bonin - ul. Kostrzewskiego i Lechicka; Via Tietzen - Podolany, ul. Lutycka; Via Sto ckhausen - ul. Golęcińska; VII Colomb - ul. Polska; Vlla Strotha - na końcu ul. Marcelińskiej; VIII Grolman - obok stadionu "Lecha"; Villa - ul. Promienista; IX Briinneck - ul. Głazowa; IXa Witzleben - ul. 28 Czerwca 1956, pomiędzy dębicką mleczarnią i Zespołem Szkół Licealno-Technicznych. Lokalizacja fortów na podstawie rekonesansu terenowego autora oraz analizy planów Poznania. 13 Ponad 300 obiektów Twierdzy Poznań zostało naniesionych na współczesny plan miasta przez Jacka Biesiadkę. Plan "Twierdza Poznań. Fortyfikacje poznańskie w latach 1828-1924" , wyd. RAWELIN, Poznań 2001. Pomimo że części schronów nie zaznaczono na planie, jest to do tej pory najpełniejszy ich wykaz na planie Poznania. 14 N a podstawie wizji lokalnej autora.

15 Początkowo Regulamin Promieniowy obowiązywał jedynie na terenach lewobrzeżnego Poznania. W 1849 r. rozszerzono go na Chwaliszewo, Piotrowo i Miasteczko. Cz. Krawczak, Powstanie i rozwój przepisów budowlanych w Poznaniu do 1838 r. , "Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski", T. 9, z. 1, 1966, s. 52; A. Wędzki, Rozwój przestrzenny miasta po 1815 roku, (w:) Dzieje Poznania 1793-1918, red. J. Topolski i L. Trzeciakowski, T. 2, Warszawa- Poznań 1994, s. 124-125. 16 Do 1912 r. rozebrano dzieła pierścienia wewnętrznego na lewym brzegu Warty, oprócz reduty Grolman. W latach 20. XX w. rozebrano większość bram śluzy. Pozostały użytkowane przez wojsko: Fort Winiary, Grolman i forty prawobrzeżne. Patrz również: M. Nowakowski, Roboty oddzialu drogowego. Niwelacja fortyfikacji i inne roboty doraźne, (w:) Księga Pamiątkowa Miasta Poznania, Poznań 1929, s. 533-546.

17 Fort II, ul. Obodrzycka. Pracownia miejskiego konserwatora zabytków w Poznaniu (dalej MKZ); Plan der Stadt Umbegung von Posen 1860-1862, Biblioteka Główna UAM, dział kartografii. 18 Dokumentacja Fortu Ha w pracowni MKZ w Poznaniu.

19 Ustalono podczas wizji lokalnej w dniu 2 lipca 2001 r.

20 Fort VII Colomb. Studium historyczno-konserwatorskie autorstwa mgra inż. arch.

Przemysława Wojciechowskiego. Prac. MKZ w Poznaniu.

21 H. Metz, Die deutsche lnfanterie, Berlin 1939, s. 8.

22 Poznańskie fortyfikacje, red. B. Polak, Poznań 1988, s. 119-120.

23 Z kartoteki fortu autorstwa A. Ryszczewskiego i W. Subkowskiego znajdującej się w pracowni miejskiego konserwatora zabytków w Poznaniu wynika, że fort został zdobyty przez powstańców wielkopolskich. Faktu tego nie potwierdzają żadne źródła dostępne autorowi, w tym wspomnienia uczestników powstania wielkopolskiego 1918/19. 24 Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), zesp. Wojskowe Biuro Historyczne, 400 1761 Zarząd Forteczny w Poznaniu. Pismo pełniącego obowiązki dowódcy OKVII gen. dyw. Hausera do Min. Spr. Wojsk, z 16 XI1916 r. dol. zatrudnienia dozorców koszarowych i straży cywilnych. 25 Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu, dział zbiorów specjalnych, pap. Andrzeja Wojtkowskiego rkps 3939-3960. Pismo dowódcy OKVII w Poznaniu nr 1744/30 z 25 XII 1930 r. o powołaniu komisji mającej ustalić polskie nazwy fortów. 26 Relacja Edmunda Nadolskiego w posiadaniu autora. Według innych świadków w forcie II mieściła się w czasie wojny filia zakładów Focke- Wulfa. 27 Studium ochrony konserwatorskiej XIX-wiecznego system u fortyfikacji Poznania, red. Przemysław Wojciechowski i zespół, Poznań 1992; CAW, zesp. GW nr 3, 248. 78, wydział kwatermistrzostwa; K. Pograniczny, Bezbronna twierdza, "Gazeta Poznańska" (magazyn) z 31 stycznia 1997 r., s. 19: relacje Henryka Ottera, Edmunda Łukasika i Tadeusza Wesołowskiego. 28 Karta ewidencyjna FIl w pracowni MKZ w Poznaniu.

29 Relacja Aleksandra Tomkowicza z Poznania.

30 Archiwum Straży Granicznej w Kętrzynie, 1253/7. Jednostki wojskowe garnizonu Poznań VIII 1949; rei. E. Łukasika.

31 Szczegółowe położenie schronów widoczne jest na planie "Twierdza Poznań. Fortyfikacje poznańskie w latach 1828-1944" autorstwa J. Biesiadki, A. Gawlaka i P. Wojciechowskiego, Poznań 2001. Autorzy nie uwzględnili na planie schronu betonowego w rejonie operacyjnym Fila, który leży 15 m na zachód od ul. Majakowskiego, na wysokości dawnej ul. Warnawskiej. Schron leżący po północnej stronie skrzyżowania ulic Chartowo i Majakowskiego (dawne gospodarstwo Mielochów) został przez autorów błędnie określony jako sześcioizbowy. Faktycznie jest to trzyizbowy ceglany schron artyleryjski. 32 S. Okęcki, Wyzwolenie Poznania 1945, Warszawa 1975, s. 66 i n.; Z. Szumowski, Boje o Poznań 1945, Poznań 1980, s. 355; rei. E. Nadolskiego.