JAK POWSTAWAŁ POMNIK POZNAŃSKIEGO CZERWCA* Decydujące spotkanie - marzec 81

Kronika Miasta Poznania 2001 Nr2 ; Pomniki

Czas czytania: ok. 24 min.

EWA NAJWER

K omitet Porozumiewawczy Środowisk Twórczych Poznania od lutego 1981 roku na dobre już zagnieździł się przy ul. Noskowskiego, w lokalu ZLP. W środowe południe, 11 marca, na spotkanie z gremium Komitetu przyszli zaproszeni goście z "Solidarności" Cegielskiego, najpotężniejszego w Poznaniu zakładu przemysłowego, a właściwie zespołu kilku fabryk - przewodniczący Komisji Zakładowej Bogdan Ciszak i rzecznik prasowy Marek Lenartowski. Siedzieli wśród nas, baczni na każde słowo, może trochę jeszcze nieufni. Patrzyli nam w twarze, jak w trudne i skomplikowane rysunki techniczne, które trzeba dobrze rozpoznać, bo od tego wiele zależy. Dowiedzieliśmy się od nich, jak idą prace nad pomnikiem. Działo się wprawdzie wiele, ale do nadania projektowi materialnego kształtu droga była jeszcze daleka. Mówili, że ich delegacja była już u ministra Stanisława Wyłupka w sprawie przydziału stali nierdzewnej (choć niektórym marzy się - może za pośrednictwem Papieża - marmur kararyjski). Trzeba załatwić ostateczne terminy wykonania odlewów w hucie Baildon, sprowadzić z Anglii elektrody do spawania, ze Szwecji czerwony granit na podstawę. A czasu jest diabelnie mało. Starczy go tylko na to, aby przy najściślejszym reżymie co do terminów ustawić pomnik tuż przed 28 czerwca. Gdyby nastąpiły jakieś nieprzewidziane przeszkody albo celowe wyhamowania - wszystko bierze w łeb. Mowa była o tym, że doc. Włodzimierz Wojciechowski, współtwórca pomnika projektujący jego otoczenie, nie dostarczył na czas jakiegoś pisma. To zablokowało część działań. Na szczęście zjawił się Norbert Skupniewicz, na ogół unikający zebrań, i przeprowadził rozmowę telefoniczną z Wojciechowskim tonem zażyłości: "Słuchaj, Włodku..." Tak więc ta sprawa miała ruszyć z miejsca. Tymczasem list otwarty środowiska poznańskich plastyków, sprzeciwiających się

(ze względów oczywiście artystycznych!) realizacji projektu, oraz nieprzychylna atmosfera podsycana przez niektóre media, zwłaszcza telewizję, mogły dostarczyć władzom wygodnego pretekstu, aby wszystkie prace i działania zatrzymać. Za sprawę wagi zasadniczej uznaliśmy protest środowiska plastycznego. Budowa pomnika, według protestujących, winna zostać odłożona na rok w imię racji najwyższego rzędu - czysto artystycznych. W tym czasie powinien być rozpisany nowy konkurs na projekt. Przy ówczesnych kruchych układach w polityce mogło to oznaczać odłożenie budowy pomnika na szereg lat. Nie przypuszczałam, że wrażliwość estetyczna może do tego stopnia stępiać instynkt społeczny. Instynkt, który mówił wyraźnie, że trzeba się śpieszyć. Tymczasem niewidzialna ręka naciskała wszelkie możliwe klawisze. Batuta dyrygenta prowadziła protesty do kulminacjijortissimo. Efektem miało być zaniechanie budowy albo przełożenie jej poza erę socjalizmu. Swój protest plastycy poparli długą litanią podpisów.

Postanowiliśmy zatem, że jako Komitet Porozumiewawczy poprzemy budowę pomnika. Stawaliśmy oczywiście w poprzek racjom, które wyrażało najliczniejsze z artystycznych środowisk Poznania. W ten sposób jako Komitet rozszerzaliśmy także zakres działań i włączaliśmy się bezpośrednio w ostry konflikt. Od wyniku tego zależało, czy pomnik stanie na czas albo czy w ogóle stanie.

N azajutrz spotkaliśmy się we trójkę, prof. Ziółkowski, Piotr Prydryszek i ja.

Ułożyliśmy wspólnie tekst oświadczenia: "Tymczasowy Komitet Porozumiewawczy Środowisk Twórczych Poznania popiera w pełni społeczną inicjatywę budowy pomnika upamiętniającego wydarzenia Czerwca 1956 r. Jest rzeczą konieczną, aby pomnik ten stanął na 25. rocznicę tych wydarzeń. Aczkolwiek rozumiemy troskę niektórych członków stowarzyszeń twórczych o kształt artystyczny pomnika i jego lokalizację, czego wyrazem jest m.in. list otwarty do społecznego komitetu budowy pomnika, uważamy, że najważniejszą sprawą jest wymowa społeczna tego przedsięwzięcia. Wszelkie zatem działania, zmierzające do odsunięcia budowy pomnika na czas dalszy, nawet w imię najlepiej pojętych racji artystycznych, są niepożądane. W związku z tym solidaryzujemy się z poczynaniami społecznego komitetu budowy pomnika, zmierzającymi do wzniesienia tego monumentu na 28 czerwca 1981 r., na placu Mickiewicza i w formie przez komitet wybranej. Ma to bowiem wymowę symbolu dla robotników poznańskich, których głos w tej sprawie powinien być uznany za decydujący". Oświadczenie poszło natychmiast w radiu i w "Teleskopie" (tym zajął się sam Piotr), a wkrótce także w gazetach. Jego publikacja ukazała nas jako sprzymierzeńców Komitetu Budowy Pomnika. Bardzo pożądanych sprzymierzeńców. We środę, 18 marca, ukazało się w gazetach i "Teleskopie" oświadczenie "Solidarności" Zakładów Cegielskiego. Pisali: "Szanując prawo do wypowiadania się wszystkich, którym leży na sercu upamiętnienie tej bolesnej rocznicy, Prezydium NSZZ" Solidarność" H CP stoi na stanowisku, że pozostałe 100 dni nie pozwala, aby szukać innych rozwiązań,

Ewa N ajwergdyż mogłoby to jedynie doprowadzić do tego, że pomnik-symbol w ogóle nie stanie. Geneza Czerwca 1956 r. szczególnie upoważnia naszą załogę do zabrania głosu w tej sprawie. Stoimy na stanowisku, że w sporze socjologiczno-estetycznym winien wziąć górę aspekt społeczny. Jako potencjalni wykonawcy pomnika apelujemy do wszystkich ludzi dobrej woli miasta Poznania, aby poparli nasze stanowisko i stanowczo przeciwstawili się tym siłom, które chciałyby realizację pomnika co najmniej odwlec i które traktują niektóre środowiska twórcze instrumentalnie dla realizacji swoich założeń". Za Prezydium NSZZ "Solidarność" HCP oświadczenie podpisał Marek Lenartowski. Tak zabrał głos młody związek z potężnego zakładu. Następny krok należał do nas. Wystąpiliśmy z inicjatywą spotkania powaśnionych stron. Spotkanie odbyło się tego samego dnia wieczorem w jednej z salek NOT.

W przededniu odbyła się u Izy Cywińskiej, w teatrze, narada przedstawicieli obu komitetów - budowy i porozumiewawczego. Postanowiono jeszcze raz rozważyć sprawę lokalizacji pomnika, czyli przeniesienia projektu w warunki zbiegu ulic Marchlewskiego i Towarowej. Gdyby nie było innej możliwości, stałoby się konieczne przygotowanie projektu w ciągu 7-8 dni. Na więcej nie pozwalał harmonogram prac. Należało uwzględnić sprzeciw Czesława Woźniaka, a także uzyskać zezwolenie władz. Karkołomne zadanie. Plastyków była ósemka i dwóch autorów pomnika. Z komitetu porozumiewawczego byli prof. Sołtysiński, Iza Cywińska i ja. Profesor Maciejewski stanowił łącznik między nami i komitetem budowy oraz zastępował nieobecnego Romana Brandstaettera. Społeczny Komitet Budowy Pomnika reprezentowali twardzi i zaprawieni robotnicy z największych zakładów. Wtulona między nich siedziała drobna, starsza pani, matka Romka Strzałkowskiego, który zginął w Czerwcu w okolicznościach nadal niewyjaśnionych. Robiła wrażenie bardzo nieśmiałej. Iza w pewnym momencie pochyliła się do niej: - Dla pani to jest z pewnością jakaś pociecha..., że to się upamiętni... . - O nie - odpowiedziała z goryczą - dla serca matki nie ma pociechy, kiedy zginęło jej dziecko. Wolałabym, żeby żył. Gdyby żył, pomyślałam, miałby właśnie 38 lat. Byłby w pełni życiowych możliwości. Może miałby własne dzieci w tym samym wieku, w którym jemu odebrano życie. To prawda, że kto zabija jednego człowieka, zabija wielu. Czy nie dlatego w Torze Bóg mówi do Kaina: krwie brata twego Abla wołają do mnie... Trochę na uboczu, osobno siedzieli autorzy projektu pomnika: Adam Graczyk i Włodzimierz Wojciechowski. Wojciechowski, niższy ode mnie o pół głowy, z lekko obwisłym nosem i kośćmi policzkowymi niemal dziurawiącymi pomiętą skórę, robił wrażenie człowieka skrajnie wyczerpanego i zniszczonego przez bezsenność. Powiedział nam, że przez ostatnie trzy noce nie spał, a w ogóle od dawna sypia tylko po środkach nasennych. Graczyk, wysoki, szeroki w barach szatyn z falistymi włosami, mógł być o jakieś 20 lat młodszy od Wojciechowskiego. Mimo młodego wieku i silnej kompleksji chwilami podrzemywał na krześle, więc i on musiał być nieludzko umordowany. Obaj dla pomnika przeszligolgotę, w której nie szczędzono żadnych form nacisku, z obelgami osobistymi i pogróżkami włącznie. Z HCP był Billitz, z MKZ - Barbara Szczepańska. Policzyłam: razem 24 osoby.

Przewodnictwo zebrania powierzono prof. Sołtysińskiemu. Nie wiem, czy znalazłby się ktoś odpowiedniejszy. Okazywał ogromny obiektywizm i takt dyplomatyczny, które wkrótce zjednały mu zaufanie obu stron spotkania. Pierwszych poprosił do głosu plastyków. Prezes Zbigniew Bednarowicz powiedział, że wybór projektu Graczyka stał się faktem. Nikt przeciw temu nie występuje. Związek Polskich Artystów Plastyków nie ustosunkowuje się także do wartości artystycznej projektu. To już było coś. Ilość punktów spornych zmniejszyła się o dwa. - Jednakże - mówił dalej - zarząd jest przeciwny przyjętej lokalizacji pomnika, tym więcej, że już w czasie trwania konkursu Czesław Woźniak złożył sprzeciw wobec naruszenia jego praw autorskich. Zarząd ZP AP wystosował też do uczestników konkursu osobne pismo, zwracając na to uwagę. Ponadto i konserwator wojewódzki, p. Brzozowska, odmówiła lokalizacji, gdyż w tym otoczeniu mógłby być ulokowany jedynie pomnik usytuowany horyzontalnie. Taki warunkom właśnie odpowiadał projekt J arnuszkiewiczów. Słyszałam o tym projekcie pochlebne opinie i byłam podobnego zdania po obejrzeniu wystawy. A jednak godziłam się z tymi, którzy tego projektu nie chcieli. Pozioma płyta z chustami ginęłaby w przestrzeni placu. Robotnicy chcieli, aby pomnik było wyraźnie widać, tak samo, jak widoczny był w Czerwcu ich protest, PZPR - aby był jak najmniej widoczny. To zrozumiałe. Z okien "białego domu" - Komitetu Wojewódzkiego - widać sporą część placu. Kto w śródmieściu pracuje, niemal codziennie tamtędy przechodzi. - Jak tylko spadnie śnieg, to pomnika jakby nie było - powiadali jedni. A drudzy: - Psy będą na niego sikać... . -1 KW będzie miał go z głowy.

Wysokie krzyże, choć zasłonięte przez Zamek, byłyby jak gwóźdź w oku partii. Nie dziwota, że jedną z proponowanych lokalizacji był ogród na zapleczu Zamku. Gdyby w dodatku sprowadzić pomnik do "rozsądnych rozmiarów", byłby tam mało widoczny. A może udałoby się też znaleźć sposób, aby go odizolować od tłumu przechodniów. Na przykład stawiając ozdobne ogrodzenie wokół "zamkowego ogrodu" i sadząc żywopłot. Pomnik istniałby, ale zneutralizowany.

Paradoksalnie - dziesięć lat później, już w III Rzeczypospolitej, na tę właśnie lokalizację dla pomnika Katyńskiego władze miasta za żadne skarby nie chciały się zgodzić, twierdząc, że, po pierwsze, za blisko stąd do dwóch tamtych pomników, po drugie - że przy tarasie zamku pod koniec wojny pochowano zmarłych z ran niemieckich żołnierzy, po trzecie wreszcie, że w tzw. stajniach ma być zlokalizowany ośrodek rozrywki młodzieżowej! Interes władzy i interes zwolenników upamiętnienia Czerwca musiały zatem znaleźć się w konflikcie. Ale przedstawicieli władzy na tym spotkaniu nie było. Bo nie mogło być.

W odpowiedzi na stanowisko ZPAP przedstawiciel HCP przeczytał opublikowane wcześniej oświadczenie "Solidarności". Plastycy żachnęli się na zdanie o siłach traktujących instrumentalnie niektóre środowiska twórcze, aby odwlec

Ewa N ajwerrealizację pomnika. Profesor Maciejewski jednak, łagodnie, choć zdecydowanie, powiedział: - Są podstawy, aby sądzić, że część środowisk twórczych jest manipulowanych. Wysoki robotnik, dotąd prostodusznie uśmiechnięty, napiął mięśnie szczęk, pochylił czoło i oświadczył: - Nie godzimy się na inną lokalizację. Drugi, z "Maszyn Żniwnych", kwadratowe chłopisko w niebieskiej marynarce, dodał, że stanowisko MKZ jest jednoznaczne. Pomnik ma być gotowy na 28 czerwca. Tego roku. Nie jakiegoś innego. I nie ma gadania.

Zanosiło się na wielką burzę. Oba stronnictwa patrzyły na siebie wilkiem.

Każde pewnie uważało się za lekceważone w swych racjach. Lada chwila mogła rozpocząć się niszczycielska szarża jednych na drugich. Profesor Maciejewski przemówił teraz w imieniu komitetu budowy pomnika, dobierając umiarkowane słowa. Wyjaśnił, że komitet w swoim działaniu kierował się tym, aby pomnik mógł być wykonany na czas. Ponieważ projekt nagrodzony przez jury został odrzucony przez znaczną część członków komitetu, na których naciskały ich środowiska zakładowe, trzeba było wybrać inny. Wybrano ten pod godłem "Jedność". Warunki nagliły do pośpiechu. Tym bardziej nie ma czasu już teraz. Trzeba zabrać się do roboty. Prosimy więc o rzeczowe argumenty. Mimo umiarkowanego tonu profesora, plastycy znowu podnieśli wzburzone głosy. Natychmiast zgiełk zaczął się i z drugiej strony. Sołtysiński zaapelował o zgodę. Iza Cywińska odezwała się niemal błagalnie: - Robotnicy znają się na tym, co robią, tak samo jak plastycy znają się na swoim.

Trzeba sobie wzajemnie wierzyć. Nie ma tutaj z nami władzy, a my wodzimy się za łby. To niepotrzebne. Walczmy wspólnie o to, ażeby pomnik stanął, a wy (zwróciła się do robotników) abyście go pięknie wykonali.

Na to odezwały się "Maszyny Żniwne": Był komitet budowy i mówił, o co chodzi, a profesjonaliści jaki projekt wybrali?! Skandal! Podniosła się wrzawa spod wszystkich ścian. Krzyżują się okrzyki. Plastycy zarzucają robotnikom, że jako najodpowiedniejszy wybrali projekt przedstawiający pochód z krzyżem. Bo ten najbardziej im się podobał. A był nie do przyjęcia. Fachowców urażał do bólu. - Ale był podobny do tego pochodu z flagą, kiedy robotnicy szli przez Targi! - odpowiadają wezwani. - Tu nie chodzi o to, żeby był podobny, ale żeby miał walory estetyczne! Pojęcie walorów estetycznych ludziom z zakładów nie wydaje się jasne.

Chcą, żeby mówić konkretnie. - To ja wam wytłumaczyłem - wtrącił się Maciejewski - i przekonałem was, że jakby tak zamiast krzyża był sierp i młot, to by był taki sam pomnikjak w czasach stalinowskich. - Taak, i myśmy się z panem zgodzili - zahuczały z aprobatą "Maszyny Żniwne". Uwierzyłam teraz profesorowi, że pośród takiego komitetu czuje się bezpiecznie. Każdy naukowiec czy inny inteligent, który zdobył zaufanie, jest swój, może walić prawdę w oczy i twardo bronić swoich racji. Ale wara innym od zaczepek. Nie tylko Maciejewski, docent Wojciechowski także dopominał się o rzeczowe argumenty przeciwników. Sam okazał się do tej dyskusji przygotowany. Przyniósł wielką tekę plansz i rysunków. Oczekiwał na rzeczowe kontrpropozycje. Plastycy jednakjakby stracili kontenans i poczynali sobie teraz dość niemra

Ryc. l. Montaż pomnika Poznańskiego Czerwca 1956 Roku, fot. R. Mokrzycki

wo. Stwierdzali, że ich argumenty są natury intuicyjnej. Ale byli zdania, że o lokalizacji koniecznie mówić trzeba. Przecież wskazano siedem różnych miejsc. Nie musi to akurat być plac Mickiewicza. Może by obejrzeć te miejsca... - Obejrzeliśmy, ale żadne się nie nadaje. Wszystkie są daleko od placu. A tu, na nim się odbyła manifestacja i pomnik musi stanąć właśnie tu. Paktu manifestacji nie dało się zaprzeczyć, więc plastycy zamilkli. Mogliśmy sobie zaliczyć trzeci punkt sporny. - My, byli uczestnicy tych wydarzeń - mówi rozogniony Dyrda z "Maszyn Żniwnych" - chcemy, aby pomnik stanął tam, gdzie to się działo, gdzie myśmy wszyscy się zbierali. Ja jestem były przewodniczący komitetu strajkowego. Nie chcę mówić, co myśmy potem przeszli... - Jeśli nie będzie zgody na pomnik Czerwca - wtrąca z ogniem ktoś inny - to my usuniemy pomnik Mickiewicza, bo to jest nasz plac. Tu był za Polski pomnik Serca Jezusowego... Ten argument zbulwersował wszystkich. Także komitet budowy miał miny dezaprobujące. Dyskutant zagalopował się. Sam pewnie nie dostrzegł groźnych następstw takiej postawy. Przemówił jednak łagodząco Maciejewski, sam uznany mickiewiczolog: - Pomnik Mickiewicza postawiono pośpiesznie po roku 1956, aby społeczeństwo nie domagało się odbudowania dawnego pomnika. Ale Mickiewicz na ten pomnik zasługuje. I nie ma powodu, aby go usuwać. - A jeśli zabierzemy się do niszczenia pomników - odezwał się ktoś jeszcze - to przy zmianie sytuacji politycznej także pomnik Czerwca może zostać przez władze zniesiony. - Nie sądzę - odezwał się Sołtysiński. - Po naszych okupacyjnych doświadczeniach burzenie tych pomników jest bardzo mało prawdopodobne. Bo to

Ewa N ajwer

budziłoby skojarzenia, które pogłębiłyby awersję do władzy. - Kiedy Jarnuszkiewiczowie - rzekł Bednarowicz - przyjechali tutaj i posłuchali, co mówią ludzie i co piszą w księdze wystawy, powiedzieli: rozminęliśmy się z tym, czego od nas oczekiwano. I wycofali swój projekt. A to są rzeźbiarze, którzy mają wielki i uznany dorobek. Któryś z jego kolegów spytał Dyrdę: - Czy pana satysfakcjonowałby pomnik większy, wspanialszy, ale na innym miejscu? - Nie! - odpowiedział Dyrda tak mocno, że aż strop zadudnił. Poprosiła o głos pani Strzałkowska. Głosikiem delikatnym, trochę drżącym, powiedziała, że jest matką tego, który zginął. Chce, aby ten pomnik stanął tam, gdzie będzie dla wszystkich widoczny, tam, gdzie wszyscy głosowali, żeby był. Nie zna się na plastyce, tylko trochę miała coś wspólnego z muzyką... - Jeżeli jednak posadzić obok siebie dwie, choćby najlepsze, orkiestry - odrzekł któryś z plastyków - i każda będzie grała co innego, nawet gdyby to były najpiękniejsze walce, to jednak żadna melodia nie będzie dobrze słyszalna, bo będą sobie tylko przeszkadzać. - Argumenty o osobistych przeżyciach - dodał z bezsilnym ruchem ręki jego kolega - są tej kategorii, że na to już nic nie można odpowiedzieć. Pani Strzałkowska pożaliła się cicho: - Serce matki nie będzie spokojne aż do śmierci. Wreszcie głos otrzymali autorzy pomnika. Zaczął Wojciechowski: - Byłem dwukrotnie wzywany do zarządu... Bednarowicz mu przerwał: - Proszony. - To było zaproszenie kategoryczne. Wyłuszczałem dokładnie swoje kryteria, ale w odpowiedzi nie usłyszałem nic. Żadnych innych argumentów mi nie przedstawiono.. . Profesor Maciejewski, tego dnia znacznie pogodniejszy niż w poniedziałek, w aurze wewnętrznego rozjaśnienia, odezwał się z półuśmiechem: - Pewnym siłom chodzi o to, aby społeczeństwo nie miało miejsc sakralnych, miejsc, w których można się spotykać. Aby ludzie się nie zbierali. To nasze wybrane miejsce jest także uświęcone. Tu stał pomnik Serca Jezusowego, tu odbył się wielki wiec 28 czerwca 1956 r. Pan Woźniak ze swoim protestem znalazł się w bardzo odpowiednim momencie. Nie mówię, że miał złą wolę, ale że znaleźli się tacy, którym to było na rękę. I zwrócił się do samych plastyków: - Dlaczego panowie nie stworzyliście projektów "godnych tego miasta", jak powiedział pan redaktor Kochanowski? Plastycy zaczęli gorąco zapewniać, że nie byli przez nikogo nastawieni i że zależy im na postawieniu pomnika tak samo jak nam. To było to, co chcieliśmy usłyszeć. Gdy przemówił Sołtysiński, atmosfera natychmiast się uspokoiła. Przekonywał, iż wierzy w zapewnienia plastyków, że nie byli przez nikogo manipulowali i że kierowała nimi tylko troska o walory artystyczne dzieła, które będzie stać w centrum miasta przez dziesięciolecia. Wiara w te zapewnienia jest podstawą zaufania, a bez choćby szczypty zaufania nie byłoby możliwe zbliżenie do siebie stanowisk adwersarzy. Otyły grafik odezwał się, że bardzo istotnym głosem był apel młodych plastyków. Padły w nim radykalne argumenty. Należało młodych także tutaj zaprosić i wysłuchać. "Maszyny Żniwne" odparły, że byli proszeni młodzi z MKZ,

Dymarski i Wołyński, ale nie wiadomo, dlaczego nie przyszli. Barbara szepnęła do mnie, że obaj oberwali od robotników z "S" po uszach, a sam Dyrda omal nie poddał ich ręcznej młocce. Nic dziwnego, że zapadli w komysze i żaden się nie zjawił. Profesor Maciejewski na posiedzeniu komitetu redakcyjnego "Poznańskiego Czerwca" dał także burę Piotrowi Czartołomnemu, swemu byłemu asystentowi, aż temu odebrało dech. Pytany potem przez Bronka Kledzika, po co ten apel podpisał, zasłonił oczy i powiedział tylko: - Stary, daj mi spokój, mam już dość. Nawet mówić o tym nie chcę.

- Trzeba jednak uwzględnić istotne racje, które podnieśli - ciągnął grafik.

- Zwłaszcza wzajemna obcość elementu rzeźbiarskiego nagromadzonego w małej przestrzeni. Dwa pomniki tak blisko siebie... Sążnisty solidarnościowiec natychmiast odparował: - Niech się ludzie na takich pismach podpisująjako oni sami, a nie jako SARP czy co innego. My wiemy, że każdy ma prawo mieć własne zdanie, ale niech to będzie naprawdę jego zdanie, a nie tak, że coś tam się podpisuje, ale kto inny za tym stoi. I co to za argument, że jeden pomnik drugiemu co odbiera? Ja byłem w ZSRR i widziałem, że tam nawet trzy pomniki stojąjeden koło drugiego i to nikomu nie przeszkadza. Nikt na to nie znalazł odpowiedzi. Dyskusja przygasła. Stanowiska obu stron były jasne. Nie zgłaszano chwilowo nowych argumentów. Sołtysiński zwrócił się teraz do autorów projektu, aby wyłożyli swoje racje.

Wojciechowski rozejrzał się po ścianach, gdzie mógłby zawiesić swoje rysunki.

Nie było żadnego gwoździa ani haka, więc rozwinął rulony na stole. Wszyscy skupiliśmy się dookoła niego. Przepraszał, że jest zmęczony, pracował kilka nocy, dziś jeszcze musi plany skończyć. Tyle razy już mówił o tym wszystkim, jest naprawdę zmęczony, więc proszę wybaczyć, że może trochę nieskładnie.. . To, co mówił, było jednak logiczne i spójne, jakkolwiek by na to spojrzeć.

- Oto plac ijego otoczenie - przesuwał arkusze. - Oto projekt przyszłej zabudowy śródmieścia. Proponuje się, aby pomnik stanął przy Wyższej Szkole Muzycznej, u wylotu Marchlewskiego i Towarowej, naprzeciw pomnika Mickiewicza. Ale w planach urbanistycznych miasta jest przebudowa tego miejsca w ciągu kilku najbliższych lat. Tutaj ma stanąć dom towarowy, tu będzie parking, ulica pobiegnie tędy. Pomnik więc nie będzie mógł w tym miejscu zostać. Stanie się konieczne przeniesienie go w głąb ul. Marchlewskiego, bliżej parku Słowackiego, na wysokości Akademii Ekonomicznej i DOKP. To nie jest miejsce odpowiednie dla takiego pomnika. Zostanie on zatem albo zepchnięty i oddalony od miejsca, którego ma być znakiem, albo trzeba go będzie rozebrać i przenieść gdzie indziej. Ponadto pomnik byłby po tamtej stronie usytuowany pod światło. Stałby się więc grupą martwych brył. Rozwijał i przestawiał rysunki. Pokazywał zdjęcia makiety robione w różnych ujęciach. - Niesłuszne są obawy o zagrożenie pomnika Mickiewicza. N awet cień nie padnie zjednego pomnika na drugi. Są od siebie wystarczająco oddalone. Pomnik może żyć tylko światłem. Takjest pomyślany. Kontrastuje z masywną sylwetą zamku, ale tak być powinno. Jest to gwóźdź wbity w spokojny układ placu.

Ewa N ajwer

Ale w ten sposób wyraża się istota tych wydarzeń, które ma upamiętniać. I to jest zamIerzone.. . Kończąc Wojciechowski był już zupełnie wyczerpany, głos mu się urywał, wycierał chustą pot z czoła. Padło tylko jedno zdanie kontrujące - o zaburzeniu ładu architektonicznego dookoła placu. Tylko jedno. Ktoś spytał Adama Graczyka, czy on osobiście zgodzi się, aby ustawić pomnik po przeciwnej stronie placu. Blisko dwumetrowy siłacz przysunął się bliżej stołu. Czekaliśmy w napięciu na to, co powie. - Ja mam zaufanie do pana docenta Wojciechowskiego i zrobię to samo, co on. Nie wyobrażam sobie, żebym mógł pracować nad tym z kim innym. \ V oiciechowski podniósł opuszczoną na piersi łysiejącą głowę. Uśmiechnął się z wysiłkieiA. - Dziękuję, panie Adamie. Teraz Sołty >iński złożył obie dłonie, jakby zamykał w nich rzeczy cenne i kruche - argumaaty obu stron. Zapowiedział, że przedstawi wszystkie za i przeciw, dotyczące nie strony artystycznej, lecz prawnej. Omówi trudności, jakie pociąga za sobą każda z wersji realizacyjnych. Potem komitet budowy wypowie się, którą z nich wybierze. Bo tylko on posiada mandat i tylko on może zadecydować. Prosi jednak profesor obie strony, aby bez względu na to, która okaże się górą (chociaż nie będzie tutaj pokonanych), aby ta druga zobowiązała się lojalnie z tym pogodzić i nie utrudniała dalszych działań. Strony na to przystały.

Zwięźle, lecz precyzyjnie analizował profesor dodatnie i ujemne strony każdej z dwu lokalizacji: Marchlewskiego... Plac Mickiewicza... Właśnie przy tej drugiej istnieją przeszkody prawne. Autorzy starego pomnika Adama Mickiewicza mają prawo bronić integralności dotychczasowej koncepcji architektonicznej placu, na którym stoi ten pomnik. Jeżeli pan Woźniak zechce skierować sprawę do sądu, to sąd, chociaż jest niezawisły, poprosi o ekspertyzę biegłych. Biegli będą oczywiście członkami ZP AP i to oni się wypowiedzą, czy prawo autorskie zostaje naruszone czy nie. Budowa pomnika jednak zostanie odłożona do czasu wydania prawomocnego wyroku. Nie ma, mimo wszystko, innej drogi. Na sąd nie można wywierać nacisków, bo jakkolwiek niekiedy mówiło się u nas krytycznie o niezawisłości sądów, to myśmy jednak powinni ją szanować. Druga rzecz to uzyskanie zgody Związku Plastyków. Może on przecież utrudnić dalsze kroki, wnosząc swoje zastrzeżenia do władz. - Tak się rzeczy mają, proszę więc wybierać - zwrócił się do komitetu budowy. Wszyscy byliśmy poważni i skupieni, ale oni najbardziej. Nawet jasnowłosy Dzieciak przestał się uśmiechać. Słuchając Sołtysińskiego ani na chwilę z niego nie spuszczał pociemniałych, niebieskich oczu. - Niech komitet budowy się naradzi, biorąc to wszystko pod uwagę. My teraz wyjdziemy i poczekamy na państwa decyzję. Ale jakakolwiek ona będzie, my jako komitet porozumiewawczy będziemy ją podtrzymywać i popierać. Jeszcze na moment zatrzymał nas na miejscach gestem ręki, który zapowiadał coś ważnego. - Jeśli państwo mimo wszystko zdecydują się na wersję po stronie Mickiewicza, to ja później powiem, jak tych przeszkód uniknąć.

Ryc. 2. Montaż pomnika Poznańskiego CzelWca 1956 Roku, fot. R Mokrzycki

Mistrzowskie posunięcie. Ci ludzie, słuchający w skupieniu, aby wniknąć w każde słowo profesora, choć może nie mieli wprawy w dociekaniu subtelności, nagle się rozpogodzili. Zrozumieli. Wyszliśmy do hallu. Maciejewski, zamykając za nami drzwi, zażartował, że są jak dwunastu gniewnych ludzi. Był w dobrym nastroju. Plastycy skupili się osobno i robili wrażenie markotnych. Podszedł do nich Sołtysiński i ożywił rozmową. Nie było już Izy. Musiała wrócić do domu. Tego dnia zmarł jej chory na raka ojciec. Prosiła tylko, aby przekazać jej stanowisko: Wojciechowskiją przekonał, podziela stanowisko, że pomnik powinien być po stronie Mickiewicza i gotowy na 25. rocznicę Czerwca.

Rozmawiałam z Barbarą Szczepańską i Billitzem. Zbliżył się do nas bardzo zdenerwowany Wojciechowski: - Jeżeli komitet zdecyduje się na lokalizację po stronie Marchlewskiego to ja swój projekt wycofuję. Jestem już zdecydowany. Zrobię to tutaj, natychmiast. Po przedstawieniu tych wszystkich racji, gdybym ustąpił i zgodził się na inne miejsce, dałbym dowód, że zależy mi tylko na honorze autorstwa, a mnie uczciwie zależy na sztuce. Uspokajaliśmy go. Barbara przekonywała, żeby nie decydował pochopnie, a zanim podejmie jakąś decyzję, przynajmniej się przespał. Pokręcił głową z uporem. Nie, nie. Czas płynął bardzo wolno. Była już prawie dziesiąta. Byliśmy wszyscy tak spięci, że kiedy nagle drzwi salki się otworzyły, wszyscy naraz obróciliśmy się w tę stronę. Kiedy jednak zaproszono nas do środka, czułam, że stało się coś waż

Ewa N ajwernego i dobrego. Profesor Maciejewski z ogromną skromnością i tonem osobistej prośby zwrócił się do plastyków, aby nie mieli żalu, ale... komitet zdecydował się jednak na wybór strony Mickiewicza. Uderzył się w piersi, że nie zaprosili plastyków do współpracy we wcześniejszej fazie sporu, jednak teraz, kiedy kontakt został już nawiązany, bardzo dużo sobie po nim obiecują... Sołtysiński okazał sympatyczne zaskoczenie i radość. I znów przejął przewodniczenie, bo pozostało jeszcze wiele do zrobienia. Najpierw niezwykle ciepło podziękował plastykom za pełną zrozumienia postawę, jaką okazali. Sławił szlachetność, z jaką obiecali się nie wtrącać i nie przeszkadzać. Podkreślił ich wysoką fachowość; prosił też wszystkich członków komitetu budowy i emkazetowców, by uznali ich wysokie kompetencje, "tak jak my jesteśmy specjalistami od obrabiarek, od teatru, od lokomotyw, poezji czy prawa"; trzeba więc tę ich fachowość cenić i szanować, a także korzystać z rad, bo w tej sprawie oni również chcą jak najlepiej. Dalej zaproponował, aby podobnie jak przed chwilą zrobił to ustnie komitet budowy, zakłady pracy i MKZ zwróciły się do ZPAP na piśmie ze specjalnym podziękowaniem. Trzeba również skorzystać z pomocy Związku przy urządzaniu uroczystości czerwcowych. Słowem, tak szeroko otworzył bramy porozumienia, że honor i sława plastyków weszły przez nie niczym nie draśnięte. Radził też, aby do Czesława Woźniaka udała się specjalna delegacja - po trzy osoby z każdej "wysoko uwikłanej strony". Poddał, jak powinno brzmieć oświadczenie ze strony ZPAP: "pozostając przy swoim prawie do formułowania opinii artystycznych, powstrzymuje się jednak od jakichkolwiek działań utrudniających wykonanie pomnika w terminie". Wolałabym moją sprawę przegrać w trybunale Sołtysińskiego, niż wygrać u jakiegoś oschłego formalisty. Nastrój zrobił się podniosły i zapanowała atmosfera narodowej zgody. Wszyscy uśmiechali się do wszystkich. "Maszyny Żniwne" klepały się po plecach z jakimś bratem od pędzla, plastycy obiecywali współpracę, robotnicy ich oklaskiwali. Zawalił się dzielący nas mur. Wszyscy przyjęliśmy to z ulgą. Otworem stała możliwość ukończenia pomnika na czas. Pozostawała kwestia komunikatu dla mediów. Sołtysiński zaproponował, aby pod kryptonimem Zgoda chwilowo utrzymać tajemnicę naszego porozumienia. Na razie będzie tylko komunikat: "strony spotkały się, przedstawiły swoje stanowiska i uzgodniły tryb dalszego postępowania". 48 godzin ciszy. W tym czasie uzyska się oświadczenia Wojtowicza i Woźniaka. A w piątek powinien wystąpić ktoś w "Teleskopie" i wszystko poznańskiej opinii wyjaśnić. Nie chciano do TV nikogo innego, tylko żeby to był Sołtysiński. On proponował dla wiarygodności jeszcze po jednym przedstawicielu każdej strony, ale zgodzono się jedynie na Cywińską. Pozostało tylko ustalić, jak odnieść się do ulotki z pogróżką? Ręcznie, grubo pisana na papierze podaniowym w kratkę, groziła, że jeżeli pomnik Poznańskiego Czerwca stanie obok Mickiewicza, "to my go wysadzimy w powietrze". Podpis: Filomaci. Ładni mi filomaci. Zgodzono się, że najlepiej będzie nic o tym w TV nie mówić. Znowu wmieszałyby się do sprawy te ośrodki, którym "na sercu leży bezpieczeństwo obywa

teli i państwa". Z pewnością wielu ludzi będzie także niemile zaskoczonych naszą zgodą i jednością. - Brałem udział w wielu negocjacjach międzynarodowych - kończył Sołtysiński - ale wyznam, że w żadnej dotąd nie mogłem z taką przyjemnością powiedzieć na zakończenie, że cieszę się i że podziwiam zachowanie stron pełne zrozumienia, taktu i życzliwości.

Gdy wyszliśmy na zewnętrzne schody budynku, był późny wieczór i padał deszcz. Barbara chciała odwieźć panią Strzałkowską, wsiadłyśmy więc w trójkę do jej syrenki zwanej Felkiem. Pani Strzałkowska, tak jak i my, była pod wrażeniem tego, co się wydarzyło. Pięciogodzinne spotkanie jednak ją zmęczyło. Przed rokiem, mówiła, zmarł nagle mąż, który był jej wielką podporą. Bardzo odczuwa swoją samotność. I nie może zapomnieć. Pomogłyśmy jej wysiąść na rogu Kościuszki i Libelta. Mieszkała w szczytowym domu obok banku.

N astępnego dnia, w czwartek, mieliśmy zebranie zarządu Komitetu Porozumiewawczego Środowisk Twórczych. Zdaliśmy sprawę z naszych poczynań. Otrzymaliśmy wiadomość, że delegacje uzyskały najważniejsze w tym momencie oświadczenia i podpisy. Wprawdzie Czesław Woźniak uzależniał swoją zgodę od zgody Wojtowicza, ale kiedy dowiedział się, że ten już ją dał, także ustąpił, nie zwlekając. Pisemną zgodę na dokonanie zmian dał także architekt, który projektował plac. Sprawa zatem została przesądzona. Zegary mogły odmierzać czas do postawienia pomnika, niewypełniony już gniewem i swarami. Zostało jeszcze tylko 100 dni...

* Publikowany tekst jest fragmentem przygotowywanej do druku książki Komitet 80/81.

POZNANSKI CZERWIEC I JEGO POMNIK*

JANUSZ ZIÓŁKOWSKI

M yśląc: "Czerwiec", przywołujemy natychmiast w pamięci pomnik Czerwca. Czym jest pomnik? Jest - jak pisał Aleksander Wallis - instytucją społecznej pamięci. Pomniki wznosi się z głębokiego przekonania o ważności historii. Doniosłe wydarzenia, wybitne osoby, które odcisnęły silne piętno na życiu swej społeczności - utrwala się w pomnikach. Są symbolem trwałości, ciągłości narodowej kultury. Dzieje każdego pomnika składają się z dwóch odrębnych, a pod względem trwania całkiem niewspółmiernych okresów. Pierwszy obejmuje czas od pojawienia się myśli o potrzebie monumentu po jego wzniesienie i odsłonięcie. Drugi zaczyna się nazajutrz po tym uroczystym akcie, kiedy to pomnik zaczyna żyć własnym życiem. Tak było i z pomnikiem Czerwca, który powstał dla upamiętnienia jego 25.

rocznicy. Pojawiła się inicjatywa, powstał Komitet Budowy (przewodniczył mu Roman Brandstaetter), rozpoczęto zbieranie funduszy w całym kraju, rozpisano konkurs, rozpoczęło się projektowanie w wielu pracowniach rzeźbiarskich, powołano jury, rozgorzała namiętna społeczna dyskusja nad kształtem i lokalizacją pomnika, dokonano wyboru projektu do realizacji (jego autorami byli: Adam Graczyk i Włodzimierz Wojciechowski), wmurowano akt erekcyjny. We wszystkich tych działaniach był jeden imperatyw: pomnik Czerwca musi być gotów na dzień 28 czerwca, na 25. rocznicę. Rozpoczął się wyścig z czasem. Robotnicy

* Artykuł pro( Janusza Ziółkowskiego Poznański Czerwiec i jego pomnik opublikował "Tygodnik Powszechny" w 1986 roku (R XL, nr 25, 22 VI1986 r.) z licznymi ingerencjami cenzury. Obecnie rodzina Profesora udostępniła redakcji "Kroniki Miasta Poznania" pełną wersję tekstu. W obszernym artykule, odnoszącym się tylko w pewnej części do spraw pomnika, skrótów dokonał syn, pro( Marek Ziółkowski. [Red.]

Ryc. 1. Uroczystość odsłonięcia pomnika Poznańskiego CzelWca 1956, 28 czelWca 1981 r., fot. A Włodarski. Ze zb. MHMP.

poznańskich zakładów przemysłowych ofiarowywali bezinteresownie swój trud i czas, na wezwanie z Poznania odpowiedziała stalownia ze Śląska. Przewiezienie elementów pomnika z Zakładów "Cegielskiego" na pi. Mickiewicza trasą pochodu robotniczego sprzed 25 laty stało się wielką, triumfalną manifestacją. A potem - montowanie pomnika na oczach tłumów, które "przychodziły i odchodziły niczym fala docierająca do burty statku o dwóch gigantycznych masztach"l. Nadeszła wreszcie chwila odsłonięcia pomnika dnia 28 czerwca 1981 r. Pamiętamy dobrze ten dzień: setki tysięcy uczestników, atmosferę powagi i skupienia, ryk syren i bicie wszystkich dzwonów Poznania, falę wzruszenia, która przeszła nad niezmierzonymi tłumami, gdy na kształt potężnego żagla podniosła się biało-czerwona flaga i oczom ukazał się pomnik - pełen mocy i godności. Dwa krzyże związane z sobą. Robią wrażenie, jakby szły w pochodzie. Kroczące krzyże. "Można by - pisał w sprawozdaniu z uroczystości ks. Stanisław Musiał - dostrzec w pierwszym krzyżu Chrystusa dźwigającego drugi, mniejszy krzyż, symbol Polski (...). Jest to więc pomnik Chrystusa-Samarytanina, który dźwiga umęczoną Polskę"2. A u stóp - Orzeł. Na krzyżach pomnika daty: 1956, 1968, 1970, 1976, 1980. I napis: "Za wolność, prawo i chleb". "Nie ma dzisiaj - pisano w "Tygodniku Powszechnym" - więcej chleba w naszej ojczyźnie, jak za tragicz

Janusz Ziółkowskinych dni czerwcowych z 1956. Jeśli nikt z tego tytułu nie wychodzi w marszu protestacyjnym na ulicę, to dlatego, że spodziewa się, iż wzrastać będzie wolność . ,,3 1 prawo .

Drugi okres biografii pomnika Czerwca rozpoczął się wraz z jego odsłonięciem. Skończył się okres poszukiwania idei, programu, materialnego kształtu, artystycznego wyrazu. Pomnik stał się społecznym faktem. Będąc emanacją aspiracji i wytworem dążeń społeczeństwa, stał się pomnik w tym drugim okresie ideową i moralną własnością - już nie samej jeno społeczności Poznania i Wielkopolski, ale i całego narodu. Doznał też powszechnej społecznej akceptacji. Przemówiła symbolika - prosta, jasna, dla wszystkich zrozumiała, zaimponowała monumentalność, nośne okazały się artystyczne środki wyrazu. Jest wiele pomników w Poznaniu. Ale pomnik Czerwca wyrasta ponad wszystkie - ijako obiekt materialny, dzieło sztuki, ijako symbol. Minęło 15 lat zaledwie od jego powstania, odsłonięcia, poświęcenia 4 . Ale wrósł już w sylwetkę miasta, stał się nieodłączną częścią jego krajobrazu. Stoi - potężny, wymowny, naładowany treścią, przykuwający oko, wywołujący wzruszenia, skłaniający do zadumy.

W wydarzeniach Czerwca 1956 roku do głosu doszła dominująca rola klasy robotniczej jako trzonu narodu i najdogodniejszego reprezentanta jego patriotycznych aspiracji. Robotnicy stali się rzecznikami interesów całego społeczeństwa. Rok 1956 doprowadził do logicznego końca proces demokratyzacji pojęcia ojczyzny. Obserwujemy swoistą, biegnącą poprzez stulecia sztafetę warstw społecznych będących wyrazicielami ogólnospołecznych dążeń - walki o wyzwolenie społeczno-narodowe oraz zmiany stosunków między rządzącymi i rządzonymi w duchu demokracji. Najpierw rolę tę pełnił "naród" szlachecki, później, w 2 poło XIX wieku przejmuje ją inteligencja, od XX stulecia - klasa robotnicza. Proces ten spotęgowany został w grudniu 1970, a jeszcze bardziej w 1980 roku.

Zrazu zrywy społeczne w Polsce były dziełem jednej warstwy: robotniczej w latach 1956, 1970 i 1976, inteligenckiej w 1968 roku. To dopiero w sierpniu 1980 roku nastąpiło zestrzelenie w jedno dążeń idących z obu stron. Za przykład niezwykle silnej więzi między robotnikami i inteligencją twórczą niech posłużą przygotowania do obchodów 25-lecia poznańskiego Czerwca. Doszło wtedy do najściślejszego między nimi współdziałania, zarówno na płaszczyźnie formalnej w obu komitetach społecznych, Budowy Pomnika i Obchodów Czerwca '56, jak i nieformalnej. Współpraca ta nie przybierała bynajmniej jednokierunkowego charakteru, gdzie twórcy byliby dawcą, a robotnicy - biorcą. Pomiędzy odczuciami i działaniami obu grup zachodziła interakcja społeczna, oddziaływanie wzajemne, swoiste sprzężenie zwrotne. To od robotników wychodziła często inspiracja wielu działań naukowych czy artystycznych, to oni udzielali poparcia moralnego - i nie tylko moralnego - poczynaniom twórców. Bez stanowczej interwencji robotników nie byłoby, być może, ani pomnika na pi. Mickiewicza (groziło bowiem - wobec kontrowersji wokół wyboru projektu do realizacji - powtórzenie konkursu i odwleczenie się ad calendas graecas budowy pomnika), ani książki Poznański Czerwiec 1956 (to robotnicy zdobywali papier i przełamywali

Ryc. 2. Uroczystość odsłonięcia pomnika Poznańskiego CzelWca 1956, 28 czelWca 1981 r., fot. A Włodarski. Ze zb. MHMP.

opory cenzury). Klasa robotnicza, siła motoryczna przemian w naszym kraju (co unaocznił Sierpień, a zapoczątkował Czerwiec), stała się dla inteligencji źródłem inspiracji i nadziei, uwiarygodniała jakby i nadawała sens jej działalności.

Wydarzenia poznańskiego Czerwca, które symbolizują dwa "kroczące krzyże", narzucają nieodparcie myśl o nierozerwalnej więzi między chrześcijaństwem i życiem narodu. W czasie strajku w Zakładach "Cegielskiego" wołano: "Żądamy wypuszczenia z więzienia prymasa Wyszyńskiego". W czasie manifestacji na placu przed Uniwersytetem obok pieśni patriotycznych śpiewano pieśni religijne. Gdy przyszło do budowy pomnika, robotnicy opowiadali się za formą krzyży. W jakich kategoriach wyrazić to, że Chrystus powrócił w 1981 roku na swe dawne miejsce, na miejsce pomnika Wdzięczności Najświętszego Serca Jezusowego, zniszczonego w czasie okupacji? Powrócił w formie Krzyża. "Nie sam. Z drugim krzyżem ,,5.

Janusz Ziółkowski

Ryc. 3 . Uroczystość odsłonięcia pomnika Poznańskiego Czerwca 1956, 28 czerwca 1981 r., fot. A. Włodarski. Ze zb. MHMP.

Pomnik Czerwca stał się ośrodkiem przestrzennego i duchowego skupienia społeczności miasta, miejscem pielgrzymek, indywidualnego i zbiorowego hołdu. Urósł do rangi sacrum. Sakralizacji uległa też przestrzeń, na której się znajduje. Przestrzeń nie jest dla człowieka li tylko obiektem fizycznym czy układem geometrycznym. Przestrzeń jest składnikiem systemu wartości, w odniesieniu do którego posiada swoistą treść i znaczenie. Jest sama w sobie wartością. W istocie rzeczy obszar obecnego pi. Mickiewicza od 1956 roku posiada szczególne znaczenie dla mieszkańców miasta. Pomnik Czerwca mógł stanąć tylko tutaj. Nieomylny był instynkt poznańskich robotników, domagający się w czasie dyskusji nad projektami pomnika takiej właśnie jego lokalizacji. Ostateczną sakrę nadał mu Jan Paweł II. W czasie pobytu w Poznaniu w dniu 20 czerwca 1983 r. nie było Papieża fizycznie przy pomniku. Ale był tam duchowo, tam, gdzie - jak mówił w homilii na Łęgach Dębińskich - "stanęły dwa krzyże na pamiątkę ofiar z 1956 roku. Z różnych motywów - ze względu na dawniejszą i bliższą przeszłość - to miejsce czczone jest przez społeczeństwo Poznania i Wielkopolski. Pragnę więc i ja również uklęknąć w duchu na tym miejscu i złożyć cześć... ,,6 Poznański Czerwiec obecny był w umyśle i sercu Papieża i później, gdy 12 października 1986 r. na spotkaniu z Polakami w 30-lecie polskiego Paździer

nika mówił: "Przywołujemy wspomnienie tamtych dni i nie możemy nie pamiętać o tym, co je poprzedziło. Zwłaszcza nie możemy zapomnieć o tak zwanym Poznańskim Czerwcu, kiedy to protest robotników "Cegielskiego" pod hasłem: o wolność, prawo i chleb, znalazł powszechne poparcie społeczne. Niestety, na ulicach Poznania polała się niewinna krew ludzi, którzy upomnieli się o swoje prawa ludzkie i obywatelskie. Kościół w Polsce obchodził te rocznice w sposób uroczysty. Wymowny jest fakt, iż poznański podwójny Krzyż, który upamiętnia tragedię Czerwca, świadczy równocześnie o tej mocy, jaką duch ludzki, duch polski, stale pragnie czerpać z Chrystusowego Krzyża. Ten Krzyż, warto przypomnieć, stoi na miejscu pomnika Najświętszego Serca Jezusowego, wzniesionego w Poznaniu jako wotum za odzyskaną w 1918 roku niepodległość, a w czasie okupacji zburzonego przez Niemców. Wspominając to wszystko, modlimy się wraz z całym Kościołem w Polsce za tych, którzy zginęli w wypadkach poznańskich" .

Na pomnik Czerwca można spojrzeć przez metaforę łodzi, krzyża i bramy.

Poznańskie krzyże porównuje się często do dwóch wyniosłych masztów na potężnej łodzi. Żagiel unosił się nad nimi w dniu poświęcenia. Ale dlaczego brama? Czyni to jasnym wiersz Cypriana Norwida KrzYż i dziecko:

- Ojcze mój! Twa łódź Wprost na most płynie - Maszt uderzy!,... wróć ... Lub wszystko zginie.

Patrz! jaki tam krzyż, krzyż niebezpieczny - Maszt się wzniesie wzwyż, Most mu poprzeczny -

- Synku! trwogi zbądź; To znak - zbawienia, Płyńmy! bądź co bądź - Patrz, jak się zmienia ...

Oto - wszerz i wzwyż Wszystko toż samo.

- Gdzież się podział k r z y ż ? - Stał się nam b r a mą.

Pomnik Czerwca jest bramą, poprzez którą ofiara krwi ludu Poznania weszła do historii i stała się historią, poprzez którą ogarnięci zostaliśmy tą jednością i wspólnotą, której na imię solidarność; "w której odnajdujemy się wzajemnie dla siebie, w której pragniemy wyrazić jakość naszego bycia we wspólnocie narodu" 7;

Janusz Ziółkowskiktórej nie potrzeba narzucać człowiekowi z zewnątrz, przy użyciu przemocy, lecz która rodzi się z dobrej woli i budzi w ludziach dobrą wolę; która zwraca się do wszystkich, a nie przeciwko komukolwiek; która zespala i pobudza do czynu. Pomnik Czerwca jest bramą, poprzez którą przekraczamy próg nadziei, poprzez którą wkraczamy we wspólnotę. Jest bramą, którą docieramy do wolności, która "jest dana człowiekowi od Boga jako miara jego godności", która stanowi niezbywalne prawo wspólnoty narodu suwerennej poprzez swoją kulturę, która pozwala Narodowi być sobą, "realizować właściwą mu podmiotowość, właściwą mu tożsamość"s. "...Żeby Polska była Polską..."

PRZYPISY:

1 Ks. S. Musiał, Poznańskie krzYże, "Tygodnik Powszechny", R. XXXV, nr 27/1693, 5 VII 1981 r.

2 T .

amze. 3 T .

amze. 4 Pierwotny tekst z 1986 roku został przez autora zmodyfIkowany w 1996 roku z myślą o ponownej publikacji (początkowo było: "Właśnie mija pięć lat..."). 5 Ks, S. Musiał, op. cit.

6 K. Wojtyła, Teksty poznańskie, Wydawnictwo św. Wojciecha, Poznań 1986, s. 203-204.

7 Modlitwa w intencji Polski, 24 lutego 1982 r., "L'Osservatore Romano" (wydanie polskie), 1982, nr 7-8, s. 28. s Tyś wielkq chlubq naszego Narodu. Jubileusz 600-lecia Jasnej Góry, Lublin 1984, s. 90-91.

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 2001 Nr2 ; Pomniki dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry