WĘDRUJĄCY POMNIK, CznI DZIEJE POZNAŃSKIEJ BAMBERKI
Kronika Miasta Poznania 2001 Nr2 ; Pomniki
Czas czytania: ok. 6 min.JANUSZ PAZDER
C hoć Bamberka została ufundowana jako publiczna studzienka, jej pomnikowe funkcje nie budzą wątpliwości. Wskazuje na to zarówno moment odsłonięcia w kolejną rocznicę przybycia do Poznania, na początku sierpnia 1719 roku, osadników z okolic Bambergu, jak i jej dalsze losy. Powstanie Bamberki wiąże się z podejmowanymi na początku XX wieku działaniami, których celem było upiększenie Poznania. Zbudowano wówczas wiele nowych fontann, studzienek oraz pomników. Obok czynników oficjalnych z inicjatywami tego rodzaju występowały także stowarzyszenia i osoby prywatne. Wśród tych ostatnich była rodzina Goldenringów, znana z handlu winem. Ofiarowaną przez nich kwotę 12 tys. marek 1 Magistrat postanowił przeznaczyć na postawienie na Starym Rynku, w pobliżu Ratusza, studzienki służącej mieszkańcom i przekupniom. Z propozycją jej wykonania zwrócono się w 1913 roku do pochodzącego z Poznania berlińskiego rzeźbiarza Fritza Rosenberga. Zrobiona z wapiennego muszlowca studzienka miała być zwieńczona jakąś rzeźbą figural ną 2. Do zawarcia kontraktu prawdopodobnie jednak nie doszło. Jak wynika bowiem z materiałów będących niegdyś w posiadaniu rodziny fundatorów, studzienkę zaprojektował radca budowlany Stahl, figurę Bamberki wykonał zaś Joseph Wackerle 3 (o czym świadczy także umieszczona na niej sygnatura). Modelką była długoletnia pracownica firmy Goldenringów, Jadwiga Gadymska 4 .
Być może początkowe trudności związane ze znalezieniem wykonawcy, a później także wybuch wojny, sprawiły, że odsłonięcie ustawionej na wprost wylotu ul. Woźnej i nazwanej imieniem fundatorów studzienki nastąpiło dopiero 9 sierpnia 1915 r. 5 Od tego momentu służyła ona mieszkańcom Poznania do czerpania wody (dzięki specjalnej kracie, na której ustawiano naczynia) oraz ja
Janusz Paz der
Ryc. 1. Studzienka z figurą Bamberki na Starym Rynku u wylotu ul. Woźnej Ze zb. MKZ.
ko poidło dla koni. Z tyłu studzienki znajdowało się urządzenie do picia, "w rodzaju studzienek spotykanych często w Rzymie", a także dwa pojniki dla psów 6 . Całość kosztowała 10 tys. 695 marek i 87 fenigów 7 .
W 1929 roku Magistrat uznał dotychczasowe usytuowanie Bamberki za niekorzystne "ze względu komunikacji i punktu widzenia estetycznego" i zarządził jej przeniesienie pod zachodnią ścianę Ratusza 8 . Realizacja tej decyzji w następnym roku zapoczątkowała cały szereg peregrynacji studzienki. W 1945 roku na łamach prasy zakwestionowane zostały estetyczne walory jej lokalizacji przy Ratuszu 9 , a rok później pojawiła się propozycja przeniesienia studzienki na Rynek Jeżycki (decyzja w tej sprawie zapadła 25 kwietnia 1946 r. na posiedzeniu powołanego z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania Obywatelskiego Komitetu do Spraw Pomników w Poznaniu). Ten pomysł nie spodobał się członkowi rodziny fundatorów, Teodorowi Sterzyńskiemu, który przez kilkadziesiąt następnych lat zabiegał o takie usytuowanie Bamberki, jakie wymienione jest w akcie darowizny, czyli u wylotu ul. Woźnej. Domagał się zatem jej przesunięcia na dawne miejsce, względnie naprzeciw kamienicy należącej niegdyś do Goldenringówlo. W 1949 roku, w odpowiedzi na kolejne wystąpienie Sterzyńskiego, Zarząd Miejski uznał projekt przeniesienia Bamberki za "poniekąd uzasadniony i to ze względów tych, że nie jest ona zabytkiem, a po wtóre ma ona charakter propagandy niemieckiej". Druga część wywodu została poparta wypisem z wydanej w latach okupacji książki Chronik der Gauhaupstadt Posen ll . Odrzucając tę argumentację, Sterzyński przywołał z kolei artykuł zamieszczony w "Głosie Wielkopolskim", z którego "wynika, że właśnie Bamberka jest pamiątką silnych wpływów polskich na żywioł germański"12. W czasie tej dyskusji studzienka, w związku z odbudową Ratusza, została zdemontowana i złożona w magazynach Zieleni Miejskiej. Sprawa powróciła w 1959 roku, kiedy Towarzystwo Miłośników Miasta Poznania zaproponowało ustawienie Bamberki na Starym Rynku przed domkami budniczymi 13. Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania podtrzymało jednak wówczas decyzję z 1946 roku dotyczącą ulokowania pomnika na Rynku Jeżyckim 14 . W 1961 roku zaakceptowano natomiast kolejną propozycję Teodora Sterzyńskiego dotyczącą ustawienia studzienki na pi. Kolegiackim 15. Pomysłu nie zrealizowano ani w 1961 roku, ani w roku następnym, mimo przyznania na ten cel
Ryc. 2. Figura Bamberki pod zachodnią elewaqą Ratusza.
Ze zb. MKZ.
Janusz Pazder
Ryc. 3. Studzienka przy ul. Mostowej, fot. E. Linette. Ze zb. MKZ.
środków z Miejskiego Komitetu Odbudowy Stolicy i Kraju. Powodem było przesunięcie terminu wykonania nowych nawierzchni na terenie Starego Miasta 16 . W 1962 roku pojawił się pomysł ustawienia Bamberki na Dębcu przy drodze do Lubonia, "bo w Luboniu i w Dębcu najwięcej było Bambrów"17. W tym samym roku propozycję powrotu studzienki na Stary Rynek, tym razem "przed wejście do salonów BW A", ponowiło natomiast Towarzystwo Miłośników Miasta Poznania 18 . Tymczasem w 1963 roku Bamberkę przewieziono do Muzeum Etnograficznego 19 , a rok później, po naprawie uszkodzeń powstałych wskutek niewłaściwego transportu, postawiono ją w ogrodzie Muzeum od strony ul. Mo.20 stoweJ . W 1972 roku na łamach poznańskiej prasy spór rozgorzał od nowa. Pojawiły się kolejne propozycje lokalizacyjne. Ponownie sugerowano Stary Rynek ("chociażby jako dodatek do tła Wagi"21) łub placyk u zbiegu ulic Dzierżyńskiego (obecnie Górna Wilda), Gwardii Ludowej (obecnie Wierzbięcice) i Czajczej22.
Ryc. 4. Studzienka z figurą Bamberki w trakcie transportu z ul. Mostowej na StałY Rynek, mąj 1977 r., fot. E. Linette. Ze zb. MKZ.
Ówczesny miejski konserwator zabytków uznał lokalizację przy ul. Mostowej za ostateczną i adekwatną do etnograficznego charakteru rzeźb y 23, jednak kilka lat później, w 1977 roku, Bamberką powróciła ostatecznie na Stary Rynek 24 . Nie koniec jednak na tym jej burzliwych dziejów. W 1990 roku w "Kronice Miasta Poznania" ukazał się artykuł Barbary Stachowiak Bamberką CzY Szamotulanka? Przeprowadzona analiza poszczególnych elementów ubioru skłoniła autorkę do stwierdzenia: "Statua, bez względu na nazwę, dotrwała do czasów, w których - choć z opóźnieniem - można przywrócić należne jej miano: Szamotulanka! ,,25 Zdecydowanie przeciwstawiła się tej propozycji Maria Paradowska, pisząc: "Pamiętać należy, że na strój bamberski wpływ miały ubiory ludowe Wielkopolski. Wyrażam przekonanie, zapewne w imieniu większości poznaniaków, że zgodnie z kilkudziesięcioletnią tradycją Bamberką na Starym Rynku winna pozostać i jest bez cienia wątpliwości Bamberką, jak to było w zamyśle f d t ' ,,26 un a orow .
Janusz Pazder
Ryc. 5. Bamberka na Statyl11 Rynku, czelWiec 1977 r., fot. Klaudyna Kucharska. Ze zb. MKZ.
Inną, tym razem żartobliwą wersję pochodzenia wieńczącej studzienkę Bamberki przedstawili przed kilku laty Jerzy Garniewicz, ówczesny współwłaściciel restauracji "Kresowa", i Juliusz Kubeł, autor popularnych, pisanych gwarą poznańską Blubrów Starego Marycha, łącząc w parę Wilniankę z Bambrem i dodając jej jako antenatkę... Dziewicę Orleańską. Dzieje Bambrów, a także upamiętniającej ich przybycie do Poznania studzienki, dla swych wartości historycznych, kulturowych i artystycznych w 1973 roku wpisanej do rejestru zabytków 27 , utrwalone zostały na umieszczonej na odwrocie brązowej tablicy wykonanej przez Wiesława Koronowskiego. Jej odsłonięcie 30 kwietnia 1996 r. zapoczątkowało działalność nowo powstałego Towarzystwa Bambrów Poznańskich.
PRZYPISY:
1 Odpis pisma Magistrat der Provinzial- Hauptstadt Posen z 13 stycznia 1901 r. do reprezentującego spadkobierców Juliana Goldenringa dr. Lewińskiego w archiwum miejskiego Kkonserwatora zabytków (tam także znajdują się pozostałe cytowane dokumenty).
Wymieniona w nim kwota 20 tys. marek jest zapewne wynikiem błędu przy sporządzaniu odpisu. Rozliczenie zawarte w piśmie Magistrat der Residenzstadt Posen do Otto Sterna z 22 kwietnia 1918 r. dotyczy 12 tys. marek. 2 L. Wilkowa, Rzeźba w Wielkopolsce w XIX wieku. Od romantyzmu do secesji, maszynopis rozprawy doktorskiej w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Poznań 1984, s. 291-294.
3 Odpis listu T. Sterzyńskiego do redakcji "Expressu Poznańskiego" z 8 października 1965 r.
4 List T. Sterzyńskiego do Zarządu Miejskiego st. m. Poznania z 3 października 1949 r.
5 "Dziennik Poznański" z 12 sierpnia 1915 r.
6 Patrz przypis 3.
7 Cytowane w przypisie l pismo z 22 kwietnia 1918 r.
8 Pismo Magistratu Stołecznego Miasta Poznania do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświaty Publicznej z 13 listopada 1929 r. 9 K. Lisiecki, O poznańskich pomnikach, "Głos Wielkopolski" z 28 września 1945 r.
10 List T. Sterzyńskiego do Wydziału Kultury i Sztuki Zarządu Miejskiego st. m. Poznania z 15 kwietnia 1949 r. 11 Pismo Wydziału Oświaty Kultury i Sztuki Zarządu Miejskiego st. m. Poznania do Firmy Goldenring z 14 maja 1949 r.
12 List T. Sterzyńskiego z 19 sierpnia 1949 r. Cytowany w nim artykuł Rekonstruujemy zabytki na St. Rynku został opublikowany w "Głosie Wielkopolskim" z 15 sierpnia tego roku. 13 Pismo Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania do Wydziału Kultury Rady N arodowej m. Poznania z 28 września 1959 r. 14 Pismo konserwatora zabytków miasta Poznania do Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania z 3 października 1960 r. 15 List T. Sterzyńskiego do konserwatora zabytków w Poznaniu z 4 listopada 1960 r.
16 Pisma konserwatora zabytków miasta do Miejskiego Komitetu Odbudowy Stolicy i Kraju z 28 października 1961 r. i 25 maja 1962 r. W rezultacie środki zarezerwowane na 1962 rok zostały przeznaczone na upamiętnienie miejsc straceń nad jeziorem Rusałka.
17 Jego autorem był jeden z działaczy Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania, a poinformował o nim "Głos Wielkopolski" z 14 września 1962 r. w artykule Miłośnik Poznania i Wielkopolski. W skierowanym do Towarzystwa liście z 18 września 1962 r. pomył oprotestował T. Sterzyński. 18 Pismo Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania do konserwatora miejskiego z 14 listopada 1962 r. 19 Pismo Muzeum Narodowego w Poznaniu do miejskiego konserwatora zabytków z 25 kwietnia 1963 r. 20 Pismo konserwatora zabytków miasta Poznania do redakcji "Expressu Poznańskiego" z l września 1965 r. 21 Odpis listu czytelnika do redakcji "Expressu Poznańskiego" z 6 czerwca 1972 r.
22 Gdzie ustawić "Bamberkę"?, "Głos Wielkopolski" z 12 lipca 1972 r.
23 Pisma miejskiego konserwatora zabytków do redakcji "Expressu Poznańskiego" z 23 marca 1972 r. i "Głosu Wielkopolskiego" z l sierpnia 1972 r. 24 Decyzja Wydziału Gospodarki Przestrzennej i Ochrony Środowiska z 12 maja 1977 r.
25 B. Stachowiak, Bamberka czy Szamotulanka ?, "Kronika Miasta Poznania", 1/90, s. 51-62.
26 M. Paradowska, Bam brzy. Mieszkańcy dawnych wsi miasta Poznania, Poznań 1998, s. 203.
27 Decyzja konserwatora zabytków miasta z 23 stycznia 1973 r.
Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 2001 Nr2 ; Pomniki dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.