ŻYWOT I PISMA STANISŁAWA NIGRA CHROŚCIESKIEGO , HUMANISTY I LEKARZA POZNANSKIEGO WIEKU XVI*

Kronika Miasta Poznania 2001 Nr1 ; Lekarze

Czas czytania: ok. 18 min.

LUDWIK ĆWIKLIŃSKI

W śród powodzi utworów humanistycznych łacińskich wieku XVI, pisanych wierszem, niewiele jest takich, czy w zagranicznym, czy w naszym piśmiennictwie, które by posiadały zalety istotne, które by tchnęły życiem i prawdą, celowały oryginalnością pomysłów i obrazów, które by były czymś więcej, aniżeli przerabianiem tak często już użytych i zużytych form starożytnych, sztucznym w nie wtłaczaniem obcej, bo współczesnej treści. Mimo to budzą one zajęcie z wielu względów, zwłaszcza dawniejsze, u nas szczególnie te, które poprzedziły twórczą działalność Jana z Czarnolasu. Z tej też przyczyny w wielki zbiór Akademii Krakowskiej, w Corpus poetarum polono-latinorum wejść mają wszystkie poezje owego dawnego okresu, obszerniejsze i pomniejsze, zarówno utwory poetów znakomitszych, jak i wiersze tych, którzy tylko w młodości lub okolicznościowo, przy szczególnych sposobnościach składali haracz rozpowszechnionemu zwyczajowi wierszowania. Do grona ostatnich należy także Stanisław Niger Chrościeski. Pisma jego, wierszem i prozą, utonęły w niepamięci, tak że ichjuż odszukać niepodobna; o jego życiu i działaniu ponad to, co czasu swego w kilkunastu wierszach zestawił Janocki, nikt więcej nic powiedzieć nie umiał l . Zajmując się Janickim, spotkałem się z Nigra nazwiskiem i odszukałem dwa jego listy, przechowane w rękopisach. Poszukiwania dalsze uwieńczył skutek dość pomyślny: odnalazł się jeden poemat, który mieli w rękach Załuski i Janocki; zebrało się materiału archiwalnego przynajmniej tyle, że z niego wysnuć można krótki rys życia humanisty i lekarza.

* Tekst drukowany w Księdze pamiątkowej Uniwersytetu Lwowskiego, Lwów 1900.

Polem jego zabiegów młodzieńczych i późniejszej pracy była Wielkopolska; do niej też i jej dostojników odnosi się treść przeważającej części jego wierszy - tych wszystkich, które dotychczas odnaleźć zdołałem. Może więc rzecz niniejsza dorzuci kilka drobnych szczegółów do obrazu kultury i historii rozwoju umysłowości w tej dzielnicy, która w pierwszej połowie wieku XVI w wyższej mierze aniżeli później poddawała się prądom współczesnym, a piśmiennictwu polskiemu dostarczyła wówczas dwóch wybitnych poetów: Andrzeja Krzyckiego i Klemensa Janickiego.

Stanisław Niger Chrościeski (Chroscesius), pochodził z rodziny niezamożnej, choć szlacheckiej, herbu Łabędź 2 . Urodził się w Ciechanowie na Mazowszu, z ojca Jana 3 i był mniej więcej rówieśnikiem Klemensa Janickiego, ten ujrzał światło dzienne w roku 1517, datę urodzenia Nigra umieścić możemy w przybliżeniu między rokiem 1515 a 1520 4 . Los zrządził, że Niger i Janicki, chociaż na świat przyszli w tak odległych od siebie okolicach, w młodym już wieku zbliżyli się do siebie. Stało się to może w domu kanonika gnieźnieńskiego Stanisława Kilowskiego, który piastował także godność kanonika płockiego 5 . Kilowski zajmował się gorliwie młodzieńcem wielkopolskim, rokującym piękne nadzieje na przyszłość, i sprawił, albo przynajmniej niemało przyczynił się do tego, że zyskał on wstęp najpierw na dwór prymasa Andrzeja Krzyckiego, a po tegoż śmierci na dwór Piotra Kmity. I Niger znalazł miejsce w otoczeniu kanonika Kilowskiego, i przebywał przez czas niejaki w domu jego, zapewne w Gnieźnie, gdzie Kilowski zwykle przemieszkiwał, rezydując pilnie przy katedrze 6 . Może zresztą i inne były przyczyny, że Niger wcześnie przeniósł się do Wielkopolski i w tej dzielnicy, przede wszystkim zaś w Poznaniu, szukał szczęścia. Być nawet może, że i on, zarówno jak Janicki, w Poznaniu w gimnazjum, założonym w roku 1517 przez biskupa Lubrańskiego, otrzymał wykształcenie humanistyczne. Tutaj w każdym razie bawił około roku 1536 7 , kiedy Jan z książąt litewskich zasiadł na stolicy biskupiej poznańskiej, zrzekłszy się zajmowanego przez lat siedemnaście biskupstwa wileńskiego 8 . Był to pan możny, a zacny i hojny. Niger, wskazany na łaskę panów, szukał u niego pomocy i żywił nadzieję, że biskup otaczać będzie muzę jego życzliwą opiek ą 9. Szukał poparcia i u innych, osobliwie też u najwyższego świeckiego dostojnika poznańskiego, u Andrzeja Górki, który od roku 1535 dzierżył kasztelanię poznańską i godność generała wielkopolskiego 10. Obracał się więc Niger w części przynajmniej w kole osób, do których i Janicki miał przystęp. Pozostawali też obaj ze sobą w stosunkach przyjaznych i wymieniali między sobą listy, gdy ich losy rozłączyły; obaj też zdążali do tego samego celu, pragnęli uzupełnić swą wiedzę przez studia akademickie, i to na uniwersytetach zagranicznych, do których młodzież polska, i to nie tylko synowie magnatów, w pierwszych dziesiątkach wieku XVI gromadnie zdążała; obaj też wyruszyli prawie w tym samym czasie na obczyznę: Janicki w pierwszym kwartale roku 1538 do PadwylI , Niger nieco rychlej do bliżej położonej wszechnicy niemieckiej, do Lipska. Uniwersytet tamtejszy był i wówczas, jak jest dzisiaj, jednym z głównych ognisk naukowych środkowej Europy i ściągał wiele młodzieży tak z Niemiec, jak z zagranicy, mianowicie z Polski; nacja polska, która obejmowała

Ludwik Ćwiklińskiprócz krajów polskich Wschód i Północ całą, stanowiła, jak wiadomo, jedną z czterech części składowych Uniwersytetu, a pozostawała w ścisłym związku z Collegium B. Mariae Virginis 12 . Niger przybył do Lipska jeszcze w roku 1537 i zapisał się w poczet słuchaczów Wydziału Filozoficznego na początku półrocza zimowego 1537/38 za rektoratu Leonharda Badehorn von Meissen 13 . Pozostał tu i przez następne półrocze letnie 1538, a zachowane zapiski uniwersyteckie świadczą, że nie tracił czasu na marne, lecz rzetelnie korzystał z nauk i zaprawiał się do dalszej pracy. Wygłosił tedy publicznie w ciągu tego półrocza poemat na cześć poetów, a nadto mowę przeciwko zawiści 14. U twory te nie przeszły do potomności i nigdy zapewne nie były drukowane. Równocześnie jednak skreślił Niger inny utwór poetyczny, okolicznościowy i zaraz w roku 1538 drukiem go ogłosił w Lipsku u Walentego Schumanna pod auspicjami Andrzeja Górki. Była to Pieśń pogrzebowa zpowodu śmierci biskupa Jana Z książąt litewskich, który w dniu 18 lutego 1538 zszedł z tego świata {In immaturam mortem Illustrissimi eiusdemque Reverendissimi loannis Praesulis Posnaniensis de ducibus Lithuaniae princip is epicedion) 15.

Ryc. 1. Zabieg medyczny, drzeworyt niemiecki z 1517 roku

Na samym czele 16 , przed obszerną przemową, wystosowaną do Andrzeja Górki (z dnia 16 kwietnia 1538), zamieścił autor cztery dystychy ad Poloniam niemieckiego studenta Jana Gigasa (właściwie Riess, rodem z N ordhausen) , który równocześnie w Lipsku do nauk się przykładał, później zaś pełnił obowiązki rektora i pastora ewangelickiego w różnych miejscowościach środkowych Niemiec i Śląska, a przy tym napisał i ogłosił różne wiersze łacińskie i prace teologiczne 17 . Epicedion Nigra nie zyskało trwałego rozgłosu, egzemplarze wydania stały się rzadkością. Nie zabrakło jednak egzemplarza w zbiorach Załuskiego, stąd pochodzi wiadomość o nim u Janockiego. Późniejsi historycy literatury i bibliografowie czerpali wiadomość o dziełku z Janockiego; nawet Estreicher, zarówno w pierwszym, jak w drugim wydaniu Bibliografii, podaje tylko tytuł, a nie umie wymienić żadnej biblioteki, która by była w posiadaniu egzemplarza Pieśni pogrzeb o wej. Prof. Wierzbowski nie wymieniajej w swej Bibliographia polonica. Jeden wszakże egzemplarz znajduje się do dziś [w 1940 roku] w Bibliotece Cesarskiej w Petersburgu. Niezwykłej uprzejmości prof. Zielińskiego zawdzięczam odpis Pieśni, według którego wydana jest poniżej 18.

Pobyt Nigra w Lipsku nie trwał długo; wrócił on do Wielkopolski prawdopodobnie po ukończeniu letniego półrocza 1538. Już bowiem w dniu 1 stycznia 1539 r. wysłał, zapewne z Poznania, do kanonika Kilowskiego list z noworocznymi życzeniami oraz z poetycznym opisem herbu swego dobrodzieja 19 . Nie zapomniał także o przyjacielu dawnym Janickim i przesłał mu w tym samym roku do Padwy wiadomości ze stron rodzinnych 20 . Jako miejsce stałego pobytu wybrał sobie, jak się zdaje, Poznań i stąd znowu po długiej przerwie dnia 7 listopada 1541 r. wystosował list do swego mecenasa gnieźnieńskiego 21 . Nie liczył jednakże Niger wyłącznie na łaskę panów, nie trawił bezczynnie żywota na dworach magnatów, lecz pracował wedle możności, zajmując się nauczaniem młodzieży najpierwszych rodzin: »Ze szkoły jego - mówi król Zygmunt August w dyplomie z r. 1566 - wyszli jak z wnętrza konia trojańskiego różni synowie magnatów, którzy następnie otrzymali najwyższe dostojeństwa i zasiedli wraz z nami u steru Rzeczypospolitej</2. Lecz nauczycielskie zajęcia nie zadowalały ambicji Nigra: marzył on o dalszych studiach uniwersyteckich, myślał o zawodzie lekarskim, pragnął posiąść stopień doktora medycyny. Zebrawszy tedy własne fundusze i wsparty przez kilku łaskawych dobrodziejów, między nimi może i przez Kilowskiego, którego prosił o pomoc w wymienionym liście z dnia 7 listopada 1641 r. 23 , wyruszył do Padwy. Kiedy opuścił ojczystą ziemię i kiedy się zapisał w poczet słuchaczy sławnej włoskiej wszechnicy, nie jest wiadomym; w zebranym dotychczas w Padwie przez uczonych naszych materiale nie mieści się żadna o tym wzmianka; z listu wymienionego wnosić można, że nastąpiło to w zimie roku 1541/2. Odszukano zaś w Padwie zapiski, świadczące o wyniku akademickich studiów Nigra: w sobotę dnia 5 kwietnia 1544 r. ukończył on egzamin i w tymże dniu odbył promocję na doktora in artibus et m e dic in a 2A . Uzyskawszy stopień akademicki, wrócił do kraju rodzinnego, osiadł na stałe w Poznaniu, przyjął tam prawo i wykonywał praktykę lekarską. Działalność je

. . .

Pioconsnllllmns l) VUłhh* Sti v\c4nt ćtrUtitn et mediane (TVCAPI Jfecundlis D Sta ms i a n* At W * m cAtotn c Aocin

Fioconsnl

Ryc. 2. Doktorzy Józef Struś i Stanisław Niger wymienieni jako burmistrzowie poznańscy w wykazie władz miejskich z 1558 roku

Ludwik Ćwikliński

go była skuteczna, przynosiła mu rozgłos i uznanie u współobywateli. Nie minęły go przeto godności miejskie. Już w roku 1559 piastował urząd burmistrza, po raz wtóry był prokonsulem w roku 1568, w roku 1577 wybrano go jednym z rajCÓW 25 . Nie szczędziło mu miasto i innych nagród; w uznaniu zasług darowało mu kilka gruntów w mieście i poza miastem; zwłaszcza w roku 1568 zapisano w aktach miejskich aż dwie nowe darowizny i zatwierdzenie dawniejszej26. Mienie też ciągle wzrastało. Posiadając już przy ulicy Wronieckiej kamienicę murowaną, nabył w roku 1558 dom sąsiedni, również murowany, od kuśnierza Pełki 27 . Należał do niego także dom (curia) przy ulicy Rybaki 28 . Niemniej wzmagał się majątek ruchomy w pieniądzach, klejnotach, łańcuchach, pasach i naczyniach. Tylko zdrowie nie zawsze dopisywało znakomitemu lekarzowi. Zatem już w roku 1561 przed sądem właściwym zeznał testament, jako »chory na ciele, lecz zdrów na umyśle</9. W roku 1570 przed Wielkanocą znowu był obłożnie chory, z tego powodu powtórnie swym mieniem rozporządził, unieważniwszy pierwszą swą wolę30. Wnet jednak, bo już w sierpniu tego samego roku, cofnął i to drugie rozporząd . 31 zenIe . W roku 1578 wreszcie trzeci sporządził testament 32 . Pamiętał on w swych rozporządzeniach, świadczących o znacznej fortunie, zarówno o żonie Ewie, z domu Litosławskiej, herbu Jelita 33 , jak o dzieciach, trzech córkach i dwóch synach; z tych Jan wstąpił w ślady ojca, poświęcił się również studium medycyny i słuchał wykładów uniwersyteckich w Krakowie i Padwie, a w latach późniejszych jako lekarz poznański rozgłosem dorównał niemal ojcu i piastował również godność burmistrza 34 . Sława Stanisława Nigra sięgała daleko; nawet król Zygmunt August szukał u niego porady lekarskiej i darzył go względami. Dowodem tej łaski dyplom, datowany z Lublina na sejmie powszechnym dnia 10 sierpnia 1566 r. W dyplomie tym król potwierdził dawne szlachectwo Stanisława, jego małżonki i dzieci, a zarazem dokonał poprawy rodzinnego herbu Łabędź, dodając doń nowe odznaki, i to odznaki niezwykle wysokie i zaszczytne 35 .

Ryc. 3. Przygotowania do operacji chirurgicznej, drzeworyt niemiecki z 1559 roku

Wszakże imię lekarza poznańskiego znane było i poza granicami Polski, a to dzięki pracom literackim i naukowym, które ogłosił. Oprócz Epicedion napisał on jeden jeszcze poemat, Elegia pro encomio [albo in laudemj thermarum Carolinarum (Elegia na cześć źródeł karlsbadzkich). Wspomina ten utwór Jerzy Schenck w swej Bibliotheca iatrica sive Bibliotheca medica, a za nim J 6cher i J anocki. Załuski wszelako nigdzie elegii nie mógł odszukać 36 ; moje zapytania w naj rozmaitszych bibliotekach przyniosły także wynik ujemny. Mimo to niesłuszne byłoby może powątpiewanie, czy poemat ten drukiem ogłoszono. Nikomu nie jest też znane wydanie traktatu lekarskiego Liber de odore, wymienionego również przez Schencka. Natomiast zachował się - ile wiemy, w dwóch egzemplarzach: w bibliotece Akademii Medyczno-Chirurgicznej w Petersburgu i w bibliotece dzikowskiej - Libel/us de humoribus, wydany w roku 1570 w Krakowie u Andrzeja Piotrkowczyka z przedmową do hrabiego Łukasza Górki, wojewody poznańskiego i starosty buskiego, syna Andrzeja 37 . Niektórzy wreszcie badacze, mianowicie też Estreicher w drugim wydaniu Bibliografii, wspominają nadto dzieło Nigra, wydane w Krakowie roku 1576, również u Andrzeja Piotrkowczyka, pt. Libel/us de usu ligni Guaiact 8 . Otóż wiadomości o życiu i pracach Stanisława Nigra Chrościeskiego, które z książek, rękopisów i aktów zgromadzić mi się powiodło. Wystarczą one w każdym razie do zrozumienia wydanych poniżej wierszy i listów. Ze zbiorku tego wykluczyłem traktat naukowy de humoribus z przyczyn łatwo zrozumiałych. W spuściźnie poetyckiej zajmuje naczelne miejsce Pieśń pogrzebowa. Wartości wyższej utwór ten nie posiada. Nie zapowiada się w nim przyszły poeta. Talentu twórczego, pomysłów oryginalnych, oryginalnych porównań i obrazów dopatrzyć się trudno; rzecz cała ułożona z reminiscencji klasycznych, którymi młody autor miał głowę przepełnioną. Przyznać jednak należy Nigrowi pewną łatwość i wprawę w pisaniu; rozporządzał on dość swobodnie materiałem, który sobie przyswoił z lektury starożytnych autorów łacińskich. Styl jest w ogóle poprawny, choć nie wolny od pomyłek, zwłaszcza takich, które się zdarzają i u innych humanistów polskich. Razi też tu i ówdzie ciężka budowa okresu, nienaturalny szyk wyrazów w zdaniu, spowodowany względami na budowę wierszy, która sprawiała autorowi niekiedy trudność. Widocznie kreślił on Epicedion z wielkim pośpiechem, aby je co rychlej wykończyć, wydać i we właściwej chwili przesłać do Polski. Tym sposobem wytłumaczyć też będzie można osobliwie twarde elizje, zdarzające się nierzadko. Łacińskie teksty źródłowe, znajdujące się w aneksie, nie zostały zamieszczone w tym wydaniu [red.]

PRZYPISY:

Janocki, Janociana, III, 33. Prócz tego uwzględnić należy krótki artykuł w Bibliotheca iatrica sive Bibliotheca medica... auctore Joanne Georgio Schenckio. Prancofurti 1609, s. v. Stanislau Niger, s. 483. Janocki korzystał z tego dzieła, niemniej Jocher, Al/g. Gel. Lex. III, 945. Badacze nasi w tym wieku powtarzali to, co napisał Janocki, mianowicie też autorzy artykułów o Chrościeskim w Encyklopedii Orgelbranda, T. V (1861), s. 520 n., i w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej, T. XI, s. 892 n., przy czym popełnili błędy.

Ludwik Ćwikliński

2 Niger wydrukował swe nazwisko: Chroscesius w Epicedion na śmierć biskupa Jana z książąt litewskich i w traktacie de humoribus (zob. poniżej). Tak samo wypisane jest nazwisko w Atti dei Collegiofilos. e med. Uniwersytetu padewskiego 1536-1548 wedle wypisku dra Windakiewicza, Materyały do historyi Polaków w Padwie, w Archiwum dla dziej. lit. i ośw. w Polsce, VII, 160. Zresztą spotyka się także pisownie: Croscesius, Crosceuius, Chroszliewski (tak w dyplomie królewskim z roku 1566, oblatowanym w Poznaniu roku 1573, zob. poniżej). W listach podpisuje się tylko Stanislaus Niger; tak również nazwany jest w aktach miejskich i grodzkich poznańskich, których odpisy otrzymałem; jedynie w testamencie z roku 1578 wypisane jest pełniejsze nazwisko: Stanislai Chrościeski Nigri. - Co się tyczy szlacheckiego pochodzenia zob. poniżej, gdzie mowa o dyplomie królewskim z roku 1566. 3 Ciechanoviensis: dwukrotnie w księgach Uniwersytetu lipskiego (zob. poniżej), dwa razy także w Epicedion. - Ojciec Jan w dyplomie królewskim z roku 1566. 4 Wynika to z dalszych dat życia Nigra. W liście z dnia 30 grudnia 1539, przechowanym w rękopisie petersburskim (sygn. Lat. XVII, fol. 59), mówi Janicki o Nigrze jako o dawnym przyjacielu; słowa odnośne przytoczone poniżej, przyp. 20. 5 O kanoniku Kilowskim por. Korytkowski, Prałaci i kan. Kap. metrop. gnieźnieńskiej, II, 259, i Arcybiskupi gnieźn., II i III, na różnych miejscach, i moją rozprawę o Janickim, s. 5, uw. 3, i s. 17. Ciechanów należał i należy do diecezji płockiej. 6 Por. słowa Nigra w liście do Kilowskiego z dnia 7 listopada 1541: et his ąuidem scriptis opto, me adhuc in albo servorum R. Dtionis retineri. Nam et si me adomo etpraesentia Vrae Rdae Dtionis seiunxerim, animus tarnen meus non ita seiunctus est, quin quidquid Uli Vra Rda Dtio faciendum imperaverit, expeditissime faciat. Sum enim is, qui veterum dominorum, quorum aliquando uterer benevolentia et patrocinio, nonfacile obliviscor. Por. także list z dnia 1 stycznia 1539: versiculos, qui testentur meam perennem et deditissimam erga Rdam Dtionem Vram obseruantiam. 7 W roku 1536 lub najpóźniej na początku roku 1537; w drugiej bowiem połowie roku 1537 przeniósł się do Lipska, a gdy tam przebywał, zmarł biskup Jan, dnia 18 lutego 1538 r.

8 Na stolicy biskupiej wileńskiej siedział od roku 1519, a zrzekł się jej dnia 19 maja 1536 r.

9 Por. Epicedion, w. 26-36.

10 Że już w tym czasie, przed podróżą do Lipska i w ciągu pobytu tamże Niger starał się o łaskę Andrzeja Górki, o tym świadczy przedmowa do Epicedion. Stosunki z możną rodziną Górków wzmocniły się i utrwaliły z biegiem lat. Wydany w roku 1570 Libellus de humoribus (zob. poniżej) poświęcił Niger synowi Andrzeja - Łukaszowi Górce, a w tytule nazwał się lllustrium Comritum a Górka medicus phisicus. O stosunku Janickiego do Górków zob. książkę moją o Janickim, s. 55. 11 Zob. rzecz moją o Janickim, s. 57 i tamże, uw. 1.

12 Por. Tomkowicz, Metrica nec non liber nationis polonicae Universitatis lipsiensis ab a. 1409 usąue ad 1600, odb. z T. II, Archiwum, a przede wszystkim Erler, Die Matrikel der Univ. Leiptig, I (1895), II (1897). 13 Erler, na przy t. m., I, 624 n.: sem. zim. 1537 między Poloni na drugim miejscu wymieniony: Stanislaus Croscesius Cechanoviensis, VIgr, Tomkowicz, na przy t. m., s. 20. 14 Erler, na przy t. m., II, 646: Declamatores: Stanislaus Niger Croscesius Cechanoviensis poetarum encomion carmine decantavit. Idem contra invidiam prosam orationem habuit. 15 Dziełko to wyszło według Janockiego in 4-to.

16 Może na karcie tytułowej; odpis nie objaśnia mnie w tym względzie.

27 O Gigasie por. J6cher, Allg. Gel. Lex., II, 990. W aktach Wydziału Filozof. Uniwers.

Lipsk, zapisano w półr. I 1538, tuż po wzmiance wyżej przytoczonej o deklamacji Chrościeskiego, co następuje: Bace. Ionas Uzberget loannes Gigaspoeta contrarias orationes habuerunt super eo, quod scripsit Livius de Gabiis et regis Tarquinii Superbifilio. 18 Bliższe uwagi o odpisie zob. poniżej. Z. Janockiego, Janociana III, 33, wypisują tytuł późniejsi. Por. Estreicher, Bibliografia polska, cz. 3, T. III (T. XIV), s. 213.

19 Dziwne i niezrozumiałe jest określenie: Ex communi vaporario; miejscowość nie jest nazwana. Że jednak Niger w ciągu roku 1539 przebywał w Wielkopolsce i stykał się z Kilowskim, wynika z listu Janickiego, wymienionego w następnej uwadze. 20 Janicki pisze do Kilowskiego z Padwy dnia 30 grudnia 1539: »Hoc enim te scire voluisse, ex Stanislai Nigri, veteris amici mei, litteris accepi. Quem virum, cjuod sic amas, ut omnes studiosos consuevisti, immortaliłate tanto dignior es, quanto pauciores hac temp es ta te videmus, qui hoc in te imitentur; superare en im quis possit?« Kopia listu we wymienionym rękopisie peter sb., Lat. XVII, fol. 59. Por. rozprawę moją o Janickim, s. 72, uw. 3- List ten podał w całości Wierzbowski w świeżo wydanych Materiałach do dziejów piśmiennictwa polskiego i biografii pisarzY polskich (Warszawa 1900), I, 78, i ogłosił tamże i inne jeszcze listy Janickiego i Kmity do Kilowskiego, zachowane w rękopisie petersburskim, i to jako całkiem nieznane, jako zupełne nova, chociaż z listów tych w książce o Janickim korzystałem pilnie, wysnułem wszystkie wnioski możliwe i podałem wyciągi, mniej obszerne lub obszerniejsze, lub nawet tekst zupełny, jak oto tekst listu Kmity z dnia 22 maja 1537, s. 39, uw.!. 21 Wydany poniżej; miejscowość wyraźnie podana: ex Poznania.

22 Por. poniżej, s. 11, uw.!.

23 Por. słowa: Cupio sciat R. D. v., me hac hieme ad ltaliam studiorum causa profecłurum esse subsidio quorundam bonorum virorum et propriis quoque impensis. Hie peta consilium et auxilium etc. 24 Por. wypis z Atti deI Collegio fli. e medici 1536-1548 u Windakiewicza na przy t. m., s. 160: 1544, IV, 5. Examen in artib. et med. Stanislai Chroscesii Nigri Ciechanoviensis Poloni sub prom. loh. Bapt. Montano itd. W tomie I: Doctorati (w Archivo Vescovile di Padva) odnalazł ks. prof. dr Fijałek, skrzętny zbieracz materiałów: Polonia apud ltalos scholastica, następującą wiadomość, którą dzięki koleżeńskiej uprzejmości zamieścić tutaj mogę: Die sabbati 5 mensis aprilis 1544 de nomine Reverendissimi Domini in ar[tibusJ et me[dicinaj.

D. Stanislaus niger crosceuio flilius) q(uondam) D. Jo. pullonus Prom o tor es: D. Marcus de Janua insignia.

D. FranciscusJriczimelega insignia in medic.

(następują nazwiska siedmiu jeszcze promotorów).

Testes: R. D. Andreas Cosciliensis polonus.

D. mathias goreschi D. andreas costecha poloni et sc.

D. stephanus michanus D. daniel rauensis ar. et me. doctor.

25 Dowodzą tego wypisy z poznańskich Acta consularia, wskutek mojej prośby łaskawie dokonane przez p. dra Erzepkiego w Poznaniu, jak oto: a) co się tyczy roku 1559: 1) Actum Posnaniae feria sexta in crastino S. Viti proximo anno Domini 1559... Stanislai Nigri, medicinae doctoris, proconsulis Posnaniensis etc. 2) Obligatio D. Doctoris Stanislai Nigri erga Civitatem. Coram consulatu Civitatis Posnaniensis personaliter substitutus spectabilis D. Stanislaus Niger, doctor medicinae, proconsuI Posnan. etc - b) Co się tyczy roku 1571: we wszystkich pięciu dokumentach z tego roku, które p. dr Erzepki odszukał w dwóch księgach (jednej, obejmującej A. C. 1567-1570, drugiej, obejmującej lata 1556-1671) nazwany jest Niger proconsul, i to w jednym z nich A. C. 1556-1571, pag. 116, proconsuI noster modernus; w innym zaś, A. C. 1556-1571, pag. 114v, jest zapisane... bene meritis et propensione singulari Spectabilis ac ExcellentissimiDni Stanislai Nigri, philosophiae ac medicinae doctoris, proconsulis nri in civitatem hanc tempore sui proconsulatus nunc et antehac per aliquot annos exhibitis etc. - c) co się tyczy roku 1577: Electio Spect. Consulatus Posnanienfacta est tertia die saneti Matthaei etc. Consules: D. Stanislaus Niger, medicinae doctor etc.

26 W roku 1559 otrzymał fundum terrae seu aream retro monasterium coenobii Corporis Christi penes praedium lllustris et Magnifici Domini Janusii a Coszczieliecz, palatini Syradiensis et ca

Ludwik Ćwikliński

pitanei Maioris Poloniaegeneralis. W roku 1568 zatwierdzono darowiznę dawniejsząareae civilis in via piscatorum a curia ipsius ad viam usque publicam sese extendentis; darowano mu ponadto w tym roku aream civilem desertam, extra civitatem retro stagnum civile prope vil/am KukundoifJsitam, oraz aream... extra civitatem in pede montis castri Posnaniensis ex opposito stagni civilis et retro hortum Nobilis Dni. Joannis Piotrowski sitam; wedle aktów, wpisanych do owych dwóch ksiąg. 27 A. C. 1556-1571. Actumferia secundapost dominicam Conductus Paschae a. 1558: Quietatio Doctoris Stanislai de domo etc. 28 Por. s. 9, uw. 2.

29 Tutoria puerorum Doctoris Stanislai. Coram iudicio bannito opportuno Civitatis Posnan.

constitutus personaliter egregius D. Stanislaus Niger, physices doctor, civis Posnanien., etsi corpore valetudinarius, mente tarnen sanus ac peifectae rationis compos etc. Actum Sabbatho postfestum Assumptionis Mariae proximo A. D. 1561; wypisał dla mnie również p. dr Erzepki z A. C. Wymieniono w tym testamencie troje dzieci: Teodozję, Jana i Łukasza, i zaznaczono ich tenera ac iuvenilis aetas. W dyplomie królewskim z roku 1566 spotykamy jeszcze jedną córkę, Zofię; przyszła więc na świat między rokiem 1561 a 1566. W testamencie z roku 1570 oprócz tych czworga dzieci wspomnianajest córka Łucja; urodziła się zatem między rokiem 1566 a 1570. W testamencie z roku 1578 również o tych pięciu dzieciach, trzech córkach i dwóch synach, jest mowa. Najstarsza córka Teodozja była już wówczas żoną Stanisława Piotrowskiego. 30 Liber testamentorum Civitatis Posnaniensis 1569-1598, własność Towarzystwa Przyjaciół N auk w Poznaniu, nr katal. 216, s. 15b-17a. Wypisów z tej księgi dokonał również p. dr Erzepki. 31 Liber testamentorum etc, s. 19v-20r.

32 Liber testamentorum etc, s. 83r.-84r. Testamenty te zawierają sporo zajmujących szczegółów, których w tym związku podać niepodobna; nastąpi to na innym miejscu. 33 Imię żony Ewa w testamencie z roku 1578. Rodzicejej wymienieni w dyplomie królewskim z roku 1566: nobile s bonique viri Stanislaus Litoslawski de familia Jelitorum et Elizabeth Budkowna Kidalowska gentis Tubarum.

34 Zob. Janocki, III, 34, artykuł w Encyklopedii Orgelbranda, V, 521 (według Janockiego); Gąsiorowski, Zbiór wiadomości do histor. sztuki lekarskiej, I (1839), 294 n. W roku 1583 poj awiło się dzieło: De morbis puerorum tractatus locupletissimi... opera /ohannis Chrosczieyoioskij, Venetiis, apud Paulum Meietum, bibliop. Pat. Nazwisko w tytule błędnie wydrukowane; w przedmowie do Senatu poznańskiego podpisał się autor: /oannes Groscesius; por. Estreicher, XIV, 213, Wierzbowski, BibL, II, nr 1593. Dzieło to doczekało się więcej wydań, najpierwjuż w roku 1584 we Frankfurcie. Zamieszczone (00.) dystychy z roku 1570: a) In stemma 111. ac M. d. Lucae com. a Górka i b) In nobile stemma auctoris (tj. Stanislai Chroscesii Nigri) są, jak się domyślam z podpisu I. C. N., robotąmłodegojana.

35 Dyplom ten, oblatowany w Poznaniu feria secunda post festum sancti Iacobi Apostoli proxima, zapisany jest w aktach grodzkich poznańskich: »/nscriptiones Posnanienses 1573«, fol. 600'-602'. Odpis wierny otrzymałem z król. archiwum państwowego w Poznaniu. Z dokumentu tego wyjmuję ustęp, stwierdzający i uzupełniający wiadomości, podane w tekście rozprawy:... »Cum nobis virorum clarissimorum nostrique consilii facile principum luculenter testimoniis maxime innotuerit summa virtus, integritas, sol/ertia rerumque non vulgaris experientia honestissimi nobilissimique nobilis Stanislai Nigri, philosophiae et medicinae doctoris, cuius paul/o ante nos quoque inserviendo usifuimus, dignum imprimis iudicavimus, in quem nostri iiberaus propensique animi exstent indubia signa ac praeclara testimonia. Quiz quidem Stanislaus Niger, patre nobile Joanne Chroszliewski, de gente Cygnorum prognatus adolescentiam (sieI) iuventutem suam ita exegit, ut post adeptam eruditionis et optimarum rerum scientiae laudem, exantlatos Herculeos prope in erudienda instituendaque bonis artibus et diseiplinis primaria regni nostri iuventute labores, ex qua Uhus schola tanquam ex equo Troiano complures magnatum filii loca summi consilii in regno nostro consecuti, una nobiscum ad clavum Reipublicae sedent, denique post sui doctoratus insigne ramulumque illum, qui ob virtutem et eruditionem summi praemii loco tribuitur, adeptum uxorem demum duxerit, sibi virtute et honestate parem, cuius proge

nitores nobiles bonique viri Stanislaus Litoslawski defamilia Jelitorum et Elizabeth Budkowna Kidalowska gentis Tubarum exstitisse commemorantur, ex qua liberos procreavit utriusque sexus, parentibus virtutis et ingenii dotibus non absimiles, Joannem videlicet, Lucam, Theodosiam et Zophiam, pueros optimae in do lis et bonae exspectationis. Eum itaque Stanislaum Nigrum ipsiusque coniugem et liberos commemoratos non quidem creamus nobiles, sed sua veteri innataque, quam ex m a ioribus progenitoribusque suis obtinent, nobilitate et virtute claros et conspicuos publice declaramus verosque et indubitatos nobiles pronuntiamus. Quibus quidem et successoribus ipsorum ex linea paterna descendentibus ad insigne avitum, Cygnum videlicet candidum in clipeo rubro expressum, aquilae (oryginal mylnie: aliquae) nostrae albae dimidiam partem superiorem, quae caudam terris, caput in ter sidera condat, alis expansis, rostro ad dextram alam verso, a cygno subtus col/ocato transversa linea seiunctam et separatam cum nativis suis coloribus, quibus a memoria prisca depingitur, propter designandum acre virtutis studium et gloriae immortalitatisque cupidam aspirationem adiungendam esse duximus, prout hoc ipsum, ita per nos adiunetum, hie ob oculos positum conspicitur. Vorn ornamenta superiora galeae, quam apertam et in equestribus certaminibus a praeeipua nobilitate usurpari solitam Uli concedimus, volumus et iubemus esse duas alas aquilinas expansas atque in altum ereetas, in quarum medio in nostrae liberalitatis perpetuum signum duas notas, in ter se col/igatas, nomen nostrum designandum sub integamento diadematis regii ad hunc modum, ut hie pictoris industria expressit, col/ocamus. Quo quidem suae nobilitatis stemmate idem nobilis Stanislaus Niger una cum posteritate utriusque sexus liberę ubique utetur (odpis oryg: utitur) eodemque (odpis: eademque) annulos, clenodia, domorum valvas et alia, quae voluerit, consignabit, ad haec in armis, clipeis, scutis, vexil/is, monumentis praeferet et nobilitatis suae signum testimonium luculentum, perinde atque Uli, qui ius nobilitatis virtute acquirunt militari. Neque enim minorem eruditionis cum morum elegantia coniunetae (odpis oryg.: coniuneta) dignitatem, quam militiae esse debere censemus« itd. W przedostatnim zdaniu - od słów: ad haec: aż do luculentum - tekst jest widocznie zepsuty. Rysunek herbu i dwa dystychy najego pochwalę w dziełku Eibel/us de humoribus na karcie ostatniej; zob. poniżej, uw. 2. 36 Janocki, Janociana, III, 33, wyraźnie to zaznacza. Schenck, na przy t. m., s. 483. Autor artykułu w Encyklopedii Orgelbranda donosi mylnie, że Schenck umieścił elegię tę w B. med; nie zrozumiał on słów Janockiego. 37 Eibel/us de humoribus Authore Stanislao Chroscesio Nigro Il/ustrium Comitum a Górka medico phisico. Cracoviae. In officina Andreae Petricouij. Kart. 29, maI., 8-vo. N a karcie tytułowej brak daty. Przedmowa podpisana: Datum PosnaniaeA. D. 1570. Na karcie tyt. r. i v., oraz na karcie ostatniej v. trzy epigramy. 38 Por. Estreicher: Bibl. polska, XIV, 213.

39 Por. także rozprawkę moją w Eos, V, 204. Pisząc rzecz o Janickim, miałem w rękach jedynie odpisy, dokonane w Petersburgu. W roku 1899 przysłała mi Dyrekcja ces. Biblioteki petersb. rękopis do użytku w Bib!. tut. uniwersytetu. Miejsca wątpliwe listów Nigra odczytywałem kilkakrotnie.

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 2001 Nr1 ; Lekarze dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry