ALKOHOL JAKO BROŃ TAKTYCZNA.

Kronika Miasta Poznania 2000 Nr4 ; Na frasunek

Czas czytania: ok. 14 min.

UWAGI NAD DZIEJAMI KONFEDERACJI BARSKIEJ W POZNANIU I WIELKOPOLSCE.

JACEK KOWALSKI

R ok 1764 był to dziwny rok, w którym rozmaite znaki na niebie i na ziemi zwiastowały jakoweś klęski i nadzwyczajne zdarzenia. Współcześni kronikarze wspominają, że mająca w owym roku miejsce elekcja Najjaśniejszego Króla Polski Stanisława Augusta odbytą została "w zgodzie, spokojności i w skromności od wieków w królestwie nie praktykowanej. Powiadają starzy, iż na przeszłych elekcjach pijaństwo i rąbanina tak były zwyczajne, jak gdyby były częściami istotnymi samego dzieła. N a tej zaś nicht się ani krwią nie oblał, ani winem nie zachłysnął, bo nie tylko wina, ale i szklanki wody od pragnienia na polu elektoralnym nie było". Tout court wyborcy byli trzeźwi jak świnie, a owo groźne odstępstwo od staropolskiej cnoty spowodował fakt, że naród polski "pod harmatą moskiewską króla sobie obierał". Po obraniu nastąpiły liczne ruskie "cherchele, podejścia i gwałty" na narodzie. Zaś "Polacy, przez długi czas z nikim nie będąc w wojnie, zależeli pole, zgnuśnieli, zakochali się nadto w spokojnym życiu, dlatego takowe afronta cierpliwie znosili, aż też nareszcie brakło im cierpliwości i porwali się do oręża, uformowawszy konfederacją barską bitną" w roku pańskim 1768 1 .

Konfederacja nie tylko podniosła sztandar "Wiary i wolności"; także sławetne, starożytne pijaństwo zostało przez nią restytuowane. Co prawda jedynie w praktyce, a nie w manifestach, a to, jak można się domyślać, dlatego że w konsyliach konfederackich pomiędzy prawdziwymi Sarmatami zasiedli także podstępni przeciwnicy trunków, zarażeni jadem Oświecenia. I w tym też upatrujemy dziś przyczyny ostatecznej klęski konfederatów - albowiem gdy co do żadnego z ich przedsięwzięć nie było wśród kierownictwa powszechnej zgody

Ryc. 1. Opój sejmikowy. Rysunek piórkiem Jana Piotra Norblilla ze zb. Muzeum Narodowego w Warszawiei żadne zamierzone dzieło nie zostało doprowadzone do ostatecznego skutku, także i nasycenie alkoholem nie okazało się dostateczne. Niemniej osiągnięcia w tym zakresie były imponujące, a skuteczność zadziwiająca. Trunek znakomicie podwyższał wartość bojową oddziałów. Nie dziwi więc raport rosyjskiego komendanta, opisujący szturm przypuszczony przez konfederatów do murów Krakowa w lutym 1771 roku: "męstwa ich Rosjanie nie umieli sobie inaczej wytłumaczyć, jak tylko działaniem alkoholu albo nadzieją grabieży w mieście"2. Ograniczając ten krótki wywód do naj istotniej szych faktów, odwołamy się do działań kilku najważniejszych przedstawicieli konfederacji, związanych z Wielkopolską i Poznaniem. Przypomnieć bowiem należy, że konfederacja barska, choć zaczęła się na Kresach, jedno z najważniejszych swoich ognisk miała w Wielkopolsce. Tutejsza szlachta nie tylko krew i wino, ale i pieniądze przelewała na konfederackie konta. Przez cztery lata nieustannie gorzał wojną cały region, wzbudzając niepokój Fryca Wielkiego, pilnie śledzącego sytuację zza zachodniej, południowej i północnej granicy. Wielkopolska najpierw podjęła

Jacek Kowalski

walkę rękami zrewoltowanych wojsk koronnych pod komendą stolnika poznańskiego Wojciecha Rydzyńskiego, gdy zaś jego chorągwie zostały przez Rosjan rozgromione, powstali partyzanci, a z nimi konne pospolite ruszenie. Choć wojsko to organizowało się spontanicznie, było porządnie umundurowane i miało pozór (pozór - to najwłaściwsze słowo) regularnej armii. Wkrótce regimentarzem obrany został przez "Koło rycerskie" Jakub Ulejski, "szlachcic partykularny, jednego sołtystwa w królewszczyźnie posiadacz". Działał on jakiś czas skutecznie, ale wkrótce "spadł" z regimentarstwa, a pod koniec wojny dostał się w ręce moskiewskie i powędrował na Kamczatkę, "z której po uspokojonych rozruchach polskich powrócił do swego sołtystwa, z którego, jako się rzekło, wyszedł grać rolą wielkiego człowieka na wielkim świecie"3. Potem pojawił się doskonały organizator Ignacy Skarbek Malczewski, "starosta spławski, płochego i porywczego geniuszu człowiek, chudej i szczupłej kompleksji, a przy tych talentach, robocie przedsięwziętej przeciwnych, serca zajęczego". Nie dziwi nas ta charakterystyka, jako że Malczewski, jak się najwidoczniej zdaje, był Gwasz-abstynentem, ponurzonym w praktykach religijnych. Łatwo przewidzieć opłakane skutki takiego odstrychnięcia się od sarmackiego ducha. "Czynności konfederacji wielkopolskiej pod Malczewskim w krótkości mogą być opisane. Przez całe półtora roku wodził za sobą Moskwę, a wszędzie, gdzie go doszli Moskale, pobitym został i rozpędzonym... Ale że Malczewski hojnie szafował pieniędzmi... przy tym nikogo do ażardu życia nie przymuszał, bo sam najpierwszy przed nieprzyjacielem uciekał, przeto miał miłość w wojsku"4. Na szczęście abstynencki grzech Malczewskiego naprawiali po części jego towarzysze broni, wśród których rozpoznajemy przedstawicieli wielu znaczących rodzin wielkopolskich. Pułkownikami i rotmistrzami konfederackiego wojska byli wszak, pomiędzy innymi, Paweł Skórzewski, Jan Sieroszewski, Ludwik Bentkowski, Ksawery Jaraczewski, Leon Miaskowski, Michał Maciej Radoliński, Dominik Otto Trąmbczyński, Ignacy Zakrzewski i Mikołaj Hulewicz. To wśród nich szukać należy owych "oficjerów", którzy urządzali - tak w Poznaniu, jak na prowincji - alkoholowe imprezy na koszt swoich podwładnych, a "ich traktamenta [czyli żołd] w karty i na debosz bezkarnie przemarnowawszy" kazali "prostym towarzyszom i gemajnom" żyć "na kredyt nigdy nie zapłacony"5, albowiem "zabawa cała bywała tego przezacnego rycerstwa... w dzień i noc w karty grać, . " . , , , .,. ,,6 jesc, pIC, tancowac, stroIc SIę . Te konfederackie zabawy działy się po części już w czasie, gdy zdołano wyprzeć Rosjan z Wielkopolski. Wtedy właśnie, w sierpniu 1769 roku, miał miejsce w naszym stołecznym mieście zjazd szlachecki i "wtenczas to skleiła się Izba Konsyliarska, założona w Poznaniu z obywatelów osiadłych, którzy do urzędów wojskowych, trudów i niebezpieczeństw pełnych i władzy jednego podległych czując wstręt w umyśle swoim delikatnym, wymyślili sposób wygodniejszy, przez rady, służenia dobru publicznemu i dochodami jego dzielenia się z Malczewskim. Jakoż ta Izba nie miała inszego zatrudnienia, tylko szperanie w dochodach konfederackich, zgarnianie, ile ich mogli zgarnąć i zachwycić do kasy swojej, z tej najpierwej wypłacać sobie lafy miesięczne, stoły publiczne i inne wygody obmyślać, a dopiero wojskowym należytości gotowizną lub asygnacjami

Ryc. 2. Starcie konfederatów barskich z wojskami rosyjskimi pod Poznaniem w październiku 1770 roku. Rycina została wykonana przez J ohanna Martina Willa. Ukazane tu kostiumy i chorągwie konfederatów są zupełnie fantastyczne i anachroniczne.

Wł. Muzeum Narodowe w Poznaniu.

wypłacać; zgoła dochodów płynących zewsząd do Malczewskiego ile możności na swoją stronę odciągać"7. W powyższym fragmencie widać zdanie wojskowego, który dla cywilów nie miał wielkiego zrozumienia. Po cóż przecież Izba Konsyliarska, zwana też Radą Wojewódzką, miała oddawać te pieniądze abstynentowi Malczewskiemu? Miała przecież własne potrzeby: właściwe decyzje polityczne trzeba było odpowiednio opić. Toteż gdy w końcu stycznia 1770 roku "Malczewski zwrócił się do Izby o wyasygnowanie sum należnych na żołd i utrzymanie wojska... nie znaleziono w kasie dostatecznej ilości pieniędzy... znajdującą się bowiem sumę konsyliarze »rozebrali« między siebie, jako wynagrodzenie z tytułu pełnienia swych funkcji, zgodnie zresztą z podjętą przez Izbę uchwałą"s. Wcześniej jednak Izba zadbała, aby alkohol trafiał do właściwych gardeł. Uniwersał z 29 listopada 1769 r. przewidywał dodatkowe podatki, ściągane na rzecz konfederacji od miast, duchowieństwa katolickiego, Żydów i dysydentów; ci ostatni płacić mieli podwójnie. Szczególną uwagę zwróciła Izba na napoje wyskokowe, zwłaszcza importowane: od każdej beczki win węgierskich,

Jacek Kowalskifrancuskich i innych zamorskich katolicy płacili po dziesięć złotych, od butelki wina szampańskiego pół złotego; Żydzi i inni szynkarze uiszczali od beczki miodu trzy złote, a od półgarncowej flaszy wódki gdańskiej dwanaście groszy9. Czyżby rzeczywiście Izbie zależało na mniejszym spożyciu alkoholu przez chamstwo, dysydentów i innych ludzi nie walczących z "egzotycznym wojskiem" Imperatorowej? Uchwały i uniwersały milczą na ten temat, czyż jednak nie jest wymownym, że jednocześnie z taksą za alkohol wprowadza się obowiązek raczenia żołnierzy wódką i piwem? Gdy oto w wyniku uchwał Izby i rozporządzeń Malczewskiego każde miasto dostarczyło odpowiednią ilość katolickich gemejnów w celu stworzenia pieszego regimentu wojsk skonfederowanych (w tym Poznań wyekwipował dwudziestu piechurów), Aleksander z Konarzyna Konarski, bezpośredni organizator piechoty, ustalił dokumentem z dnia 11 listopada 1769 r., że każdy z nich ma otrzymywać prócz jedzenia "z rana... po kieliszku gorzałki... piwa na 24 godziny po 4 kwart"lo. Nic dziwnego, że tak zaprawiana infanteria szybko nabrała wartości bojowej i nadspodziewanie dobrze stawiła się w pierwszej swojej bitwie pod Radominem. Nastąpiło to jeszcze we wrześniu 1769 roku, czyli przed ukazaniem się dokumentu; co oznacza, że praktyka podwyższania kwalifikacji militarnych przy użyciu alkoholu musiała być wprowadzona w piechocie już wcześniej. Jednakże abstynent Malczewski doprowadził konfederację wielkopolską do czasowego upadku. Wiosną 1770 roku Rosjanie ponownie zajęli Poznań, a przy tej okazji nieumiejętne i nie kierowane przez zwierzchność wojskową użycie napojów raczej konfederatom zaszkodziło. Na wieść o zbliżaniu się wojsk moskiewskich czasowy dowódca załogi poznańskiej rotmistrz Jędrzej Kitowicz odebrał od komendanta "ordynans... aby w nocy o godzinie 2 wyciągnął z miasta... Lecz trudno było ludzi rozpuszczonych i bez karności należytej zepsutych tegoż momentu wyciągnąć z kwater. Był to dzień uroczysty św. Józefa, to jest 19 marca, dla której uroczystości konfederaci, pobratawszy się z mieszczanami, obchodząc wesoło tenże dzień, smaczno potem pozasypiawszy, nie mogli się zebrać do marszu; dlatego dopiero nazajutrz o godz. 6 z rana wyszli jedni za komendantem, a drudzy, w liczbie 40 przeszło, jeszcze się w mieście na śniadaniu i pożegnaniu pozostali. Z których Moskale, tuż za konfederatami wchodzący do Poznania, jednych pozabijali, drugich w niewolą pobrali"ll.

Po Ignacym Malczewskim nastąpił Józef Zaremba herbu Zaremba, były regimentarz sieradzki, teraz obarczony przez Generalność Konfederacji Barskiej - rezydującą na Śląsku - funkcją generalnego komendanta wojsk prowincji wielkopolskiej. Dopiero Zaremba dowiódł, że prawdziwy konfederat nie tylko za kołnierz nie wylewa, ale i siebie lać nie pozwoli. Otóż w ogóle do bitwy nie stawał, lecz chodził z kilkutysięczną armią opłotkami po całej Wielkopolsce, tu i tam napędzając Rosjanom stracha. W decydującej zaś rozprawie zastosował broń alkoholową w sposób zaczepny, dowodząc jej taktycznej skuteczności. O czym poniżej. Oto z Warszawy wyruszyła przeciwko Zarembie ekspedycja pod dowództwem Franciszka Ksawerego Branickiego, magnata zaprzedanego królowi i Rosjanom, już zasłużonego w akcjach przeciwko konfederacji; był to przyszły

Ryc. 3. Józef Zaremba, generalny komendant wojsk prowincji wielkopolskiej. Rycina J ohanna Martina Willa z początku lat 70. XVIII w., [w:] Władysław Konopczyński, Konfederacja barska, T. I, Warszawa 1991.

hetman wielki koronny, jeden z twórców II rozbioru. Miał ponoć pod swoimi rozkazami ok. 8 tys. ludzi, a Zaremba mógł mu przeciwstawić jedynie 3 tys. "Gdy zbliżył się ku Widawie, Zaremba wyszedł naprzeciw niemu w pole. Tam Branicki wyprawił do Zaremby trębacza, żądając, aby wstrzymawszy nieprzyjacielskie kroki, wprzód się chciał z nim rozmówić... Zaremba przyjął Branickiego w stancji swojej z wszelkimi honorami, jakie należały hetmanowi od oficjera komputowego, którym był Zaremba" . Uzgodniono pięciodniowy rozejm, na czas którego oba wojska rozłożyły się obozami obok siebie. Branicki zwodził Zarembę, bo wiedział, że piątego dnia staną pod Widawą nowe oddziały rosyjskie i że w ten sposób całkowicie okrąży konfederatów. "Pijacka" taktyka Zaremby pozwoliła jednak na uniknięcie tego niebezpieczeństwa. Starcie wojsk zastąpił bowiem bezkrwawy pojedynek dowódców. "Pomówiwszy z sobą ci dwaj wodzowie co

Jacek Kowalski

kolwiek po francusku, resztę puścili na polską manierę, to jest zaczęli pić ze sobą. A będąc obydwa tęgich głów, próbowali się od południa aż do wieczora. Tak iż Branickiego jak nieżywego wsadzono do powozu, a Zaremba, chwiejąc się na nogach, ledwo zdołał gościa swego odprowadzić do pierwszego proga... Zaremba, jakby przeczuwając bliską potrzebę dobrej dyspozycji, położył się na wczas, którym się, znużony od Bachusa, wielce pokrzepił. Branicki zaś, zajechawszy między swoich, dolewał z nimi reszty, czego mu do spadnienia z nóg brakowało. .." Tymczasem część wojsk rosyjskich przyspieszyła agresywne działania i rozejm został niespodziewanie zerwany. Na wieść o tym Zaremba kazał wsiadać na koń i uderzyć na nieprzyjaciela. Jednak Branicki "... winem zmroczony, nie chciał dać wiary pierwszym doniesieniom, że Zaremba gotuje się do potyczki. Aż gdy jeden za drugim poczęli mu dawać znać, że Zaremba już bije, dopiero kazał sobie podać konia i przybiegł na plac bitwy... lecz gdy przed natarczywością konfederatów żadnego porządku uczynić nie mógł, przyszło ijemu z pierszchającymi swymi hufcami w zawód uciekać"12. Zwycięstwo było zupełne, wojska królewskie zostały całkowicie rozgromione, a Rosjanie nie zdążyli Zaremby okrążyć.

Teza o militarnej skuteczności i celowości sarmackiego pijaństwa znajduje nadzwyczajne potwierdzenie w osobie i czynach Antoniego Morawskiego, rzeźnika z zawodu, z pochodzenia szlachcica, z urodzenia gnieźnianina, a z powołania partyzanta. Antoni zaprawiał się do picia zapewne od młodości i to pozwoliło mu siać postrach między Rosjanami, którzy obawiali się go jak ognia, posądzali o czary, a przezywali "Morawka". Sukcesy tego niezrównanego bojownika wytłumaczyć trzeba może i tym, że przepłukiwanie gardła uczynił czynnością kolektywną, opierając na niej jedność i karność swojego oddziału, którą zapewniało - jak sądzić można po słowach pamiętnikarza - "pijaństwo... z przykładu szefa rozchodząc się po oficjerach i gemejnach"13. Niestety, Rosjanie, nauczeni polskim przykładem, szybko zaczęli stosować podobną taktykę. Opracowali też fortel, polegający na uderzaniu na konfederatów tuż po przeminięciu apogeum upojenia, w podły sposób wykorzystując kaca. Ofiarą takiego zabiegu padł sam niezwyciężony Morawski, zaraz po odebraniu przez Rosjan Poznania, kiedy to, załamany klęskami swego szefa Malczewskiego, "pod Łęczycą wsią, mila drogi od Poznania odległą, napadł dziada wyprawionego od Moskałów na szukanie jego samego. Zapytany dziad, skąd i po co, zaraz się przyznał, że jest wysłany z Poznania od Renna pułkownika szukać Morawskiego. Morawski, gorzałką zamroczony, odpowiedział: »Ja jestem Morawski. Wróć się do Poznania i powiedz tym kpom, że ich tu czekam w karczmie«. Jakoż dotrzymał słowa, albowiem, zmorzony snem, stanął w karczmie, kazał ludziom trzymać konie w ręku, sam zaś, odpasawszy szablę od boku i kazawszy ją, dużo poszczerbioną w rozprawie kościańskiej, wytoczyć chłopcu na toczydle u kowala blisko karczmy będącego, porzucił się na łóżku karczmarskim. Dziad ów według rozkazu Morawskiego pobiegł czym prędzej do Poznania. Moskale natychmiast w 300 koni wybiegli do Łęczycy, otoczyli dokoła karczmę... [konfederaci] na huk strzelby i rozruch ocuceni wszyscy, przy ciemnej nocy i deszczu lejącym, jedni pieszo, drudzy konno, jak który mógł, na przebój lub cichaczem pouciekali. Morawski

w izbie od stajni zwyczajem wielkopolskim odległej tak twardo zasnął, że nie słyszał ani hałasu, ani strzelania; ledwo się ocucił zwleczony z łóżka od karczmarki. Rozmarzony snem, wypadł na dwór, począł wołać na masztalerza swego i chłopca: »Hej, konia! Konia, szabli!«. Na ten głos odezwał się jeden Kozak: »A ktoś ty?« Morawski znowu: »Ja pułkownik«. Kozak: »Sam, sam, tu koń, siadaj co prędzej«.

Nie roztrzeźwiony dobrze, nie poznał głosu; miasto schronienia się gdzie w bok przy ciemnej nocy skoczył tam, skąd głos słyszał, i wpadł w ręce Kozakom, którzy go natychmiast porwali, na konia wsadzili, nogi mu podwiązali i nie dbając o innych jego ludzi, ciemnością nocy zasłonionych, co tchu z nim do Poznania pospieszyli" 14. Na całe jednak szczęście dane było Morawskiemu takim samym sposobem wpaść do niewoli, jak i wyrwać się z niej. Najpierw, będąc uwielbianym przez poznańskie damy, został na ich prośbę uwolniony od natychmiastowego powieszenia. Wstawiła się za nim nawet żona Renna, moskiewskiego komendanta Poznania. Zamknięto go zatem w areszcie, pozwolono "kurować się z plag i przyjmować wiktuały tudzież inne potrzeby, których mu obficie damy szlacheckie i miejskie dosyłały". Te "inne potrzeby" były to wina i wódka w dużych ilościach, którymi więzień chętnie dzielił się z dozorcami. "A gdy i oficjer przydany mu do straży i żołnierze mieli się przy nim dobrze, wszyscy odtąd łaskawymi na niego byli... Szczęściem, że Morawskiego umieszczono w kamienicy, gdzie w prewecie [ubikacji] były drzwi w kącie na drugą stronę ulicy wychodzące, barłogami zawalone, dlatego od Moskałów nie uważane. Chłopiec, często tam dochodząc, ostrożnie za każdym razem przerzynał pilnikiem rygiel, na który były owe drzwi zamknięte. Gdy skończył robotę, tak że drzwi otworzyć się mogły, dopowiedział panu. Stało się to trzema dniami prędzej, niż ordynans na obwieszenie jego przyszedł z Warszawy. Morawski tedy po tak pomyślnym poszepcie od chłopca zaraz uczynił się chorym na żołądek; biegał często do onego wychodka, pił gorzałkę zmyśloną jakoby z lekarstwem, a żołnierzom dostawiał prawdziwej, którą się oni nie brzydzili. Prosił oficjera, aby mu posłał do apteki po lekarstwo na zatrzymanie żołądka, w którym czując jakoby nieznośne rznięcie, stękał i tarzał się po łóżku, a coraz porywał się i biegał do owego wychodka, nie mając na sobie, tylko płaszcz i spodnie, szlafmycę na głowie i boty na nogach; a przyuczywszy żołnierza, zawsze za sobą wychodzącego, do przydłuższego czekania przed wychodkiem. Gdy już było blisko północy i oficer spał, a sołdaty gorzałkę trapili, wyszedł szczęśliwie owymi drzwiami. Minął szyldwacha przy fortce nie zamkniętej u bramy stojącego, udając oficjera jakoby z podejrzanego miejsca na kwaterę powracającego i łającego o nocne chodzenie po capstrzyku, na oficjera nieprzystojne, prosząc, aby go nie wydawał. Co mu się bardzo dobrze udało, umiejącemu doskonale moskiewski język. Jakoż szyldwach dotrzymał żądanego milczenia, z bojaźni, ażeby za swoją nieostrożność w przepuszczeniu Morawskiego, z zasłonioną płaszczem twarzą przechodzącego, srogiej nie odniósł kar/ d5 . I tak Morawski długo jeszcze mógł "bujać wygodnie po kraju w ozdobie obrońcy wiary i wolności, i do tego być dobrze płatnym"16. W końcu jednak po raz wtóry popełnił błąd w stosowaniu swojej taktyki i "zostawiwszy ludzi w bo

Jacek Kowalski

Ryc. 4. Stanisław August pomiędzy kozakiem i konfederatem.

Ilustracja do Wojny konfederackiej Fryderyka Wielkiego (w wydaniu z 1850 r.).

Wł. Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu.

rach grabickich, sam w kilka koni zboczył do tego miasta [Piotrkowa Trybunalskiego], gdzie, pijąc przez 3 dni, doczekał się Drewicza; i nie prędzej dowiedział się o jego przybyciu, aż gdy już Moskale napełnili sobą to przedmieście, na którym sobie hulał". Najwyraźniej zawzięty major Drewicz trafił na katzenjammer Morawskiego, którego z tej przyczyny "odpadła... dawna odwaga, cudów w Gnieźnie dokazująca. Widząc Moskałów prowadzących się na kwaterę do dworku, w którym stał, skrył się pod mostek ulicy tam blisko będący, przed klasztorem bernardyńskim. Dziad przechodzący, widząc człowieka kryjącego się pod mostek, wniósł sobie, iż to musi być jakiś konfederat; w nadzieję tedy jakiego stąd zysku dał znać Moskalom, którzy natychmiast obskoczywszy ów mostek, wywlekli spod niego Morawskiego... okuto go... w kajdany i odesłano na Ruś, do Połonnego, gdzie konfederatów pospolicie, a stamtąd na Kazań i Kamszatkę w Syberii odsyłano... zostawał w mieście Kamszatce aż do skończenia konfederacji. Teraz znajduje się w kraju, w mizernym stanie i w zupełnej od obywatelów pogardzie" 17.

Powyższe przykłady skłaniają do zastanowienia się nad prawdziwą rolą napojów wyskokowych w wojnie konfederackiej, a co za tym idzie - w ogóle

w strategii, a zwłaszcza taktyce staropolskiej. Alkohol działał na Sarmatów państwowo twórczo i wiktoriogennie. Alkoholizm sarmacki w istocie zdaje się jawić jako niezastąpione spoiwo, łączące rozedrgane struktury Rzeczypospolitej i jako doskonały katalizator rozgrywania konfliktów prywatnych i publicznych. Poznań, Wielkopolska i jej pogranicza dostarczają tego wielu świadectw, jak powyżej. Ergo: walka z sarmackim alkoholizmem musiała przyczynić się do upadku Sarmacji. Dlaczego jednak fakt ten nie znalazł dotąd badaczy i nie przyczynił się do powstania wyczerpujących opracowań? Przyczyna tego stanu rzeczy jest jasna. Sukcesy Zaremby i Morawskiego, choć ze wspomnianych już przyczyn nie uwieńczone całkowitym powodzeniem, wzbudzały zawiść oświeceniowych, nie podgolonych głów, a także ich strach przed wykorzystaniem podobnej metody w przyszłości. To oni przyczynili się do utajnienia właściwego jej sensu i nadaniajej znamion piętna, które udało im się trwale określić jako haniebne. Pionierem tej praktyki okazał się sam Fryderyk Wielki, król Prus, współtwórca pierwszego rozbioru, którego wojska ostatecznie spacyfikowały konfederację barską w Wielkopolsce na wiosnę 1772 roku. On to właśnie dał wyraz swej sarmatofobii we francuskich wersach heroikomicznego eposu Wojna konfederacka. Francuskich dlatego, że po niemiecku odzywał się - jak twierdził - tylko do swego psa, do Sarmatów zaś nie odzywał się wcale, za paroma wyjątkami - głównie kobiet, jako że wedle niego w Polsce dało się rozmawiać jedynie z kobietami, podczas gdy ich mężowie byli stale pijani. Znamienna jest owa przewrotna odraza do pijaństwa, mająca usprawiedliwić zabór sąsiedniego kraju. Zacytujmy właściwy fragment poematu w przekładzie piszącego te słowa 18 :

"Głupota patrzy na Polskę z lubością, Bo nie zmieniła się od dnia Stworzenia: Wciąż durna, chamska i bez wykształcenia; W niej z dawna żyje pan, Żyd i poddany Na równi z bydłem: szczęśliw i pijany".

Podły autor albo nie zdołał zataić właściwego sensu opisywanej sytuacji, albo też swój przekaz zaszyfrował cienkimi aluzjami, przeznaczając jego przesłanie dla kolegów po piórze, cyrklu i kielni. Arcyzłośliwe wersy przenika przecież wewnętrzne przekonanie, nieodparcie nasuwające się filozofującemu monarsze, że polski stan nietrzeźwości wypływa z naturalnego stanu bytowego szczęścia, tego, który był w Raju udziałem Adama i Ewy, w czasach owej pierwotnej niewinności, przed grzechem pierworodnym. A więc Fryderyk nie tylko zazdrościł Sarmatom bojowego ferworu w stanie upojenia; nie mógł znieść, że tuż pod jego bokiem urzeczywistniono Raj na ziemi. Dlatego też we wszelki, masonom właściwy sposób, starał się - wraz z innymi oświeconymi monarchami - Raj ów zepsuć i zlikwidować. Na zakończenie wyrażę żal, że ani Zaremba, ani Morawski, ani Malczewski nie mają w Poznaniu swojej ulicy. To jeszcze nic; o ich postaci można się spierać, ponieważ tak jeden, jak i drugi, a zwłaszcza trzeci okazywali się czasem aż nazbyt trzeźwymi. To wszak Zaremba nie dopuścił do spalenia Poznania, to on

Jacek Kowalskirównież, znów wbrew zasadom zupełnie trzeźwy, pobił Rosjan pod Kościanem, to on wreszcie w ostatniej fazie walk przemyślnie poddał się królowi Stasiowi, zachowując nieuszczuplone odziały konfederackie dla Ojczyzny i otrzymując rangę generał-majora w wojsku koronnym. Rozumiem więc niepamięć, w jakiej pogrążyli go Rodacy w odpłacie za nadmiar rozsądku i za kolaborację w imię realizmu politycznego. Rozumiem też, że polskim romantykom nie mogła podobać się również po większej części jednak trzeźwa Izba Konsyliarska, która ze zbytnią konsekwencją dbała o porządek w Poznaniu i całej prowincji. Dlaczego jednak nie ma swojej ulicy Wielkopolanin i konfederacki komendant Poznania, rotmistrz, a potem ksiądz Jędrzej Kitowicz, na którego Pamiętnikach 19 oparł się cały niniejszy wywód, a które to dzieło nie ma sobie równych w staropolskiej literaturze?

PRZYPISY:

1 Jędrzej Kitowicz, Pamiętniki czYli Historia Polska, Warszawal971, ss. 143,146-147,166.

2 Władysław Konopczyński, Konfederacja barska, Warszawa 1991 (reedycja wydania z lat 1936-38), T. II, s. 458. 3 Kitowicz, op. cit., ss. 184,186.

4 Jw v ss. 193,202,205.

5JW., s. 233.

6 Fragment pamiętnika Antoniego Zaremby, rękopis Biblioteki Kórnickiej 1378, s. 40; cyt. za Wacław Szczygielski, Konfederacja barska w Wielkopolsce, Warszawa 1970, s. 195. 7 Kitowicz, op. cit., s. 230-231.

8 Szczygielski, op. cit., s. 379-380.

9JW. ,s. 338-340.

10Jw., ss. 328-329,334.

11 Kitowicz, op. cit., s. 242, z dodaniem uzupełnień wg drugiego rękopisu, podanych w przypisach do głównego tekstu. 12JW., s. 288-291.

13 Jw., s. 241.

14 Jw., s. 245.

15JW. ,s. 247-248.

16 Jw., s. 205.

17 Jw., s. 293-295, z dodaniem uzupełnień wg drugiego rękopisu, podanych w przypisach do głównego tekstu. 18 Prederic le Grand, La Guerre des confederes; tegoż, Oeuvres, T. XIV (Oeuvres poe 'tiques, T. V), Berlin 1850, s. 219.

19 Cytowane tu fragmenty Pamiętników Jędrzeja Kitowicza po części przytacza też Józef Łukaszewicz w swoim wiekopomnym dziele Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszYch czasach, Poznań 1838, ostatnio powtórnie wydanym przez Wydawnictwo Miejskie (Poznań 1998, T. 1- II).

Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 2000 Nr4 ; Na frasunek dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.
Do góry