OPERA W TEATRZE POLSKIM
Kronika Miasta Poznania 2000 Nr3 ; Uśmiech Melpomeny
Czas czytania: ok. 10 min.HALINA LORKOWSKA
W rozwoju polskiej kultury muzycznej dziewiętnastego stulecia teatr operowy zaistniał tylko w dwóch ośrodkach - w Warszawie i we Lwowie. Pozostałe miasta musiały zadowalać się występami gościnnymi lub tworzyć działy muzyczne w teatrach dramatycznych. Sytuacja taka stała się również udziałem Teatru Polskiego w Poznaniu, w którym od 1875 roku w jednym gmachu realizowano dwie pozornie wykluczające się idee - teatru dramatycznego i teatru operowo-operetkowego (dodajmy, iż muzyka wpisana była w historię teatru poznańskiego poprzez tradycję Stałej Polskiej Sceny Teatralnej 1870-1874)1. W historii poznańskiej kultury Teatr Polski w latach 1875-1920 2 stał się instytucją, która spełniała rolę animatora różnorodnych działań kulturotwórczych. Dyrektorzy Teatru Polskiego w Poznaniu przejęli wzór pracy i zatrudniania muzyków w teatrze od dyrektorów Stałej Polskiej Sceny Teatralnej. Angażowali oni dyrygentów, powierzając im stanowisko dyrektora muzyki teatru. Do obowiązków dyrektora muzyki należały: praca z aktorami - korepetycje wokalne 3 , próby z kapelą teatralną, przygotowanie muzyczne przedstawień, prowadzenie orkiestry teatralnej w czasie spektakli dramatycznych (interludia instrumentalne, ilustracje muzyczne), prowadzenie widowisk z tańcami i śpiewami oraz przedstawień operowych i operetkowych, komponowanie muzyki dla potrzeb teatru, dyrygowanie orkiestrą w czasie koncertów antraktowych. Do roku 1920 w Teatrze Polskim pracowało piętnastu dyrygentów. Najbardziej znaczący wkład w rozwój działu muzycznego teatru włożyli: Bolesław Dembiński (1833-1914), Wilhelm Fischer (1852-ok. 1909), Stefan Barański (1884-1969), Mieczysław Eichstaedt (1872-1933). Pierwszą orkiestrę teatralną (sezon 1875/76) tworzyli wojskowi muzycy narodowości niemieckiej (pułkowe orkiestry dęte), wspierani przez muzyków polskich. Liczba instrumentów w tym zespole nie przekraczała 15. Niemieccy
Ryc. l. Soliści opery T eatru Polskiego.
Ze zb. Muzeum Teatralnego przy T eatrze Wielkim w Warszawie.
muzycy grali w Teatrze Polskim do 1885 roku. Zawodowa polska orkiestra pracowała w Teatrze Polskim od sezonu 1885/1886 do momentu likwidacji działu muzycznego przez dyrektorów Nunę i Bolesława Szczurkiewiczów (1920). Ilość muzyków w tym zespole wahała się od 15 do 30 osób. Przez scenę operowo-operetkową teatru przewinęła się plejada śpiewaków różnych narodowości. Występowali na niej wokaliści z Warszawy, Lwowa, Berlina, Pragi. To dzięki ich gościnnym występom mogły odbywać się pierwsze premiery oper, to im dział muzyczny zawdzięczał podnoszenie poziomu wykonawstwa. Zapraszani wokaliści kreowali w teatrze role pierwszoplanowe w spektaklach muzycznych oraz uczestniczyli w koncertach antraktowych. Role drugo- i trzecioplanowe śpiewali przygotowani wokalnie aktorzy dramatyczni.
Halina Lorkowska
W sezonie 1891/1892, za dyrekcji Franciszka Dobrowolskiego pojawiły się pierwsze, pojedyncze angaże zawodowych śpiewaków. Najwspanialszy czas dla muzyki w Teatrze Polskim nastąpił za dyrekcji Andrzeja Lelewicza (1908-1912). Na etatach zatrudniono znakomitych polskich wokalistów, m. in. : Marię Stefflównę, Bronisławę Krajewską, Wandę Hendrich, Czesławę Celińską, Marię Janowską, Helenę Palczewską, Adama Miłosza, Andrzeja Hayeka, Feliksa Kosińskiego, Bolesława Fotygo. Dzięki nim dział muzyczny rozkwitł. Pozostali oni w teatrze także za dyrekcji Nuny i Bolesława Szczurkiewiczów (1912-14 i dalej po wojnie). Poziom wokalny reprezentowany przez solistów Teatru Polskiego był wysoki, a ich umiejętności wokalno-aktorskie na tyle doskonałe, że teatr pozwolić mógł sobie na realizacje dzieł operowych. Warto wspoRyc. 2. Andrzej Hayek w roli Jontka z Halki. mnieć, iż w przedstawieniach Ze zb. Muzeum Teatralnego przy Teatrze Wielkim w Warszawie. muzycznych teatru uczestniczyły również chóry. Do roku 1891 były to poznańskie chóry amatorskie, np. Poznańskiego Towarzystwa Muzycznego (istniał 1875-79), męski Towarzystwa Przemysłowców Stella i - od 1885 roku - Koło Śpiewackie Polskie. W sezonie 1891/92 zatrudniono w teatrze małą grupkę przygotowanych zawodowo chórzystów. Natomiast w 1908 roku zaangażowano zespół chóralny (liczba śpiewaków wahała się od 20 do 28 osób), który od początku istnienia reprezentował najwyższy poziom wykonawstwa. W recenzjach popremierowych wielokrotnie podkreślano znaczącą rolę chóru w budowaniu całości spektaklu 4 . Chór odszedł z teatru razem z orkiestrą w 1920 roku.
Realizacja przedstawień operowych w Teatrze Polskim od początku natrafiała na spore trudności, takie jak nie dostateczne przygotowanie solistów, niski poziom orkiestry teatralnej czy brak tradycji wystawiania tego typu repertuaru. Z biegiem lat jednak poziom artystyczny działu muzycznego podniósł się na tyle, że pozwolił na realizację dzieł wielkiej, europejskiej literatury operowej.
Głównymi determinantami doboru repertuaru operowego stały się: możliwości zawodowe działu muzycznego, możliwości finansowe teatru, dostępność materiału nutowego, preferencje repertuarowe dyrektora muzyki, tematyka librett operowych, cenzura pruskiej administracji, cenzura własna Polaków - Komitet Obywatelski 5 .
Specjalnie dla potrzeb Teatru Polskiego tłumaczono obcojęzyczne libretta operowe i operetkowe 6 . Do głównych zadań dyrekcji teatru należało dbanie o to, aby pozycje europejskiej literatury operowo-operetkowej wystawiano po polsku. Obok dzieł obcych mistrzów wielką wagę przykładano do realizacji oper polskich. W repertuarze należne miejsca zajęły dzieła Karola Kurpińskiego, Stanisława Moniuszki, Adama Miinchheimera, Stanisława Dunieckiego (zob. indeks oper polskich na końcu artykułu) . Do największych osiągnięć zespołu muzycznego teatru należały realizacje sceniczne pięciu oper, jednej operetki ijednej sielanki operowej Stanisława Moniuszki. Były to: Halka - 9 listopada 1876 (premiera warszawska 1858 rok, pierwsza premiera poznańska zespół Stałej Polskiej Sceny Teatralnej, wersja niepełna - 1873 rok), Nowy Don Kiszoł czYli Sto szaleństw (operetka) - grudzień 1876 (premiera warszawska 1876), Flis - l stycznia 1877 (premiera warszawska 1858 rok), Jawnuta (sielanka operowa) - 23 lutego 1879 (premiera warszawska 1861), Verbum nobile - 10 lutego 1880 (premiera warszawska 1861 rok), Straszny dwór - 16 października 1909 (premiera warszawska 1865 rok), Hrabina -1 7 listopada 1911 (premiera warszawska 1860 rok).
Najwięcej przedstawień moniuszkowskich wystawiono w latach 1908-1912 (dyrekcja A. Lelewicza); odbyło się ich wówczas 115, każde przy niemal całkowicie wypełnionej, blisko 600-osobowej widowni teatru. Największy entuzjazm publiczności wzbudzała zawsze Halka. Działające w poszczególnych zaborach polskie drużYny operowe poczytywały sobie za zaszczyt przygotowanie premier tego
Ryc. 3. Maria Stefflównajako Halka. Ze zb. Muzeum Teatralnego przy Teatrze Wielkim w Warszawie.
Halina Lorkowska
Ryc. 4. Scena z Halki. Ze zb. Muzeum Teatralnego przy Teatrze Wielkim w Warszawie.
Ryc. 5. Scena z Żydówki. Ze zb. Muzeum Teatralnego przy Teatrze Wielkim w Warszawie.
dzieła. Także w Poznaniu Halkę wystawiano wielokrotnie, w całości lub we fragmentach. Oto zestawienie tych realizacji: - 9 listopada 1876 - realizacja pod kierownictwem muzycznym B. Dembińskiego; - 3 grudnia 1878 - realizacja pod kierownictwem muzycznym W. Fischera; - 5 stycznia 1880 - pięćdziesiąty spektakl Halki, kierownictwo muzyczne spoczywało w rękach W. Fischera, w partii Halki wystąpiła Elżbieta Skalska - primadonna opery lwowskiej; - 10 grudnia 1882, kierownictwo muzyczne W. Fischer; - 20 lutego 1904 - kierownictwo muzyczne L. Poniecki, po 22 latach Halka wróciła na deski Teatru Polskiego w wersji oryginalnej; - 17 października 1908, kierownictwo muzyczne L. Langer; - 6 września 1912, zupełnie nowa inscenizacja Malawskiego, kierownictwo muzyczne S. Barański i M. Eichstaedt. Do roku 1914 Halkę wystawiono na scenie Teatru Polskiego ok. 200 razy.
W dniu 10 grudnia 1882 r. w partii Jontka wystąpił Ludwik Solski (pod nazwiskiem Sosnowski). Po latach wspominał: "Z początkiem grudnia nadszedł dzień wielkiej próby: premiera Halki. Miałem śpiewać Jontka. - Położy się czy nie? - Zastanawiano się za kulisami. (u.) Byłem w dobrej formie, grałem i śpiewałem z prawdziwą pasją. Wygrałem. Sukces szybko znalazł potwierdzenie w zaproszeniu mnie na występy do opery berlińskiej. Przedstawiciel jej przywiózł ze stolicy Niemiec kontrakt na tak wysoką kwotę, jakiej w życiu nie oglądałem. (u.) Tymczasemja - odmówiłem"7. Recenzent "Dziennika Poznańskiego" w swoim sprawozdaniu pochwalił Jontka-Sosnowskiego, podkreślając dobrą szkołę wokalną, jaką pokazał młody artysta 8 . Obok Halki do naj ciekawszych realizacji oper polskich należała premierowa inscenizacja Strasznego dworu 16 października 1909 r., w okresie dyrekcji A. Lelewicza (1908-12)9. W trzy dni po premierze recenzent "Kuriera Poznańskiego" Marian Seyda pisał: "Wyznaję szczerze, że wystawienie Strasznego dworu na scenie naszej przeszło wszelkie moje oczekiwania. Z sobotniej premiery - pominąwszy pewne szczegóły o których poniżej - powiał prawdziwy powiew moniuszkowski. (.u) A pamiętać trzeba, że nasze siły operowe są nierównomierne, że obok rutynowych śpiewaków i śpiewaczek mamy siłę początkujących. Jeżeli mimo to nawet najsłabsze nasze siły utrzymały się na pewnym poziomie i całości nie zepsuły, jeżeli przeciwnie całość szła ładnie i składnie w rytmie i charakterze, poważna to zasługa dyrygenta Lehrera, korepetytora Eichstaedta oraz reżysera Ludwiga. (u.) Blasku i soczystości muzycznej nadawały sobotniej premierze opeh ' ,,10 rowe c ory . Wśród dzieł operowych literatury europejskiej wystawionych przez drużYnę operową Teatru Polskiego odnajdziemy włoskie opery buffa, seria, dzieła werystyczne, francuską operę liryczną, czeską operę narodową, niemiecką operę romantyczną. Rozłożenie premier z kręgu tzw. kanonu operowego XIX stulecia było nierównomierne (zob. indeks oper z repertuaru europejskiego na końcu artykułu). Przed rokiem 1908 największym powodzeniem wśród widzów cieszyły się realizacje Cyrulika sewilskiego G. Rossiniego i Trubadura G. Verdiego.
Halina Lorkowska
Indeks oper polskich, wystawionych w Teatrze Polskim w latach 1875-1914 (układ chronologiczny)lp- Data premiery Tytuł dzieła Imię i nazwisko Rok powstania Data w Teatrze Polskim kompozytora dzieła prapremiery 1, Listopad 1875 Zabobon, czyli Krakowiacy Karol Kurpiński 1815/16 16 VI1816 i Górale albo Nowe Krakowiaki 2. 91X1876 Halka Stanisław Moniuszko 1858 111858 3. 111877 Flis Stanisław Moniuszko 1858 241X1859 4. 1611879 Paziowie królowej Marysieńki Stanisław Duniecki 1864 16X111864 5. 2511879 Król Łokietek, czyli Wiś licz anki Józef EIsner 1817-18 31V1818 6. 23111879 Jawnuta Stanisław Moniuszko 1852 1860 7. 10111880 Verb um nobile Stanisław Moniuszko 1860 111861 8. 11X1894 Bojomir i Wanda, Karol Kurpiński 1819 11V1819 czyli Zamek na Czorsztynie 9. 16X1909 Straszny dwór Stanisław Moniuszko 1865 281X1865 10. 17X11911 Hrabina Stanisław Moniuszko 1859/60 7111860 11, 8X1912 Mazepa Adam MUnchheimer 1883-85 1900
Ryc. 6. Scena z Carmen. Ze zb. Muzeum Teatralnego przy Teatrze Wielkim w Warszawie.
Indeks oper z repertuaru europejskiego, wystawionych w Teatrze Polskim w latach 1875-1914 (układ chronologiczny)lp. Data premiery Tytuł dzieła Imię i nazwisko Rok prapremiery Rok prapremiery w Teatrze Polskim kompozytora europejskiej polskiej 1, 5111877 Córka pułku Gaetano Donizetti 1840 1846 2. 25 III 1879 Cyrulik sewilski Gioacchino Rossini 1816 1825 3. 191V1879 Wanda Albert Doppler 1850 ok. 1860 3111913 4. 6 V1879 Tra via ta Giuseppe Verdi 1853 1865 1611912 5. 1311880 Trubadur Giuseppe Verdi 1853 1859 11X111912 6. 11 III 1880 Ernani Giuseppe Verdi 1844 1851 7. 24X11880 Marta, Friedrich Flotow 1847 1850 czyli Jarmark w Richmond 8. 2311909 Jaś i Małgosia Engelbert Humperdinck 1893 1902 9. 30 HM 909 Rycerskość wieśniacza Piętro Mascagni 1890 1892 10. 10X111909 Pajace Rugierro leoncavallo 1892 1894 11, 17111910 Opowieści Hoffmanna Jacques Offenbach 1881 1884 12. 251X1910 Faust Charles Gounod 1859 1865 13. 25111911 Sprzedana narzeczona Bedfiich Smetana 1866 1903 14. 28 1111912 Manon Lescaut Jules Massenet 1884 1901 15. 21V1913 Faworyta Gaetano Donizetti 1840 1851 16. 41X1913 Żydówka Jacques Halevy 1835 1857 17. 191X1913 Madame Butterlly Giacomo Puccini 1904 1908 18. 23 1111914 Carmen Georges Bizet 1875 1882
Premiera opery Cyrulik sewilski - arcydzieła włoskiej buffy w języku polskim - stała się wielkim wydarzeniem artystycznym sezonu 1878-79. Dzieło to zniewoliło publiczność wdziękiem i subtelnością muzyki, zachwyciło wspaniałymi, charakterystycznymi postaciami. Recenzenci nie szczędzili pochwał solistom i orkiestrze. Spośród premier operowych zrealizowanych w latach 1908-14 (dyrekcja A. Lelewicza oraz N. iB. Szczurkiewiczów) najgłębiej utrwaliły się w pamięci widzów cztery spektakle: Faust Ch. Gounoda (1910), druga realizacja Trubadura G. Verdiego (1912), Madame Butterfly G. Pucciniego(1913) i Carmen G. Bizeta (1914). Zatrzymajmy się przez chwilę przy premierze dzieła Pucciniego. Poznań usłyszał Madame Butterfly po raz pierwszy 19 września 1913 r. Przygotowane przez Stanisława Barańskiego przedstawienie kolejny raz potwierdziło wysoki poziom działu muzycznego. Spośród śpiewaków Teatru Polskiego w premierze
Halina Lorkowska
Ryc. 7. Bogumiła Krajewska jako Małgosia i Zofia Sawicka jako Jaś z opery Jaś i Małgosia.
Ze zb. Muzeum Teatralnego przy Teatrze Wielkim w Warszawie.
tej uczestniczyli: Maria Steffel-Hayekowa, sopran - Madame Butterfly, Maria Janowska, mezzosopran - Suzuki, Władysław Malawski, tenor - Pinkerton, Kajetan Kopczyński, baryton - Konsul. Naoczny świadek tej premiery tak relacjonował: "Wykonanie opery na naszej scenie odznaczało się w głównych rolach, w kierownictwie kapelmistrza, w reżyserii i inscenizacji nadzwyczajną starannością i szlachetną ambicją art y
Ryc. 8. Scena z Madame Butteifly.
Ze zb. Muzeum Teatralnego przy Teatrze Wielkim w Warszawie.
styczną. Teatr nasz był przepełniony. (u.) Mieliśmy największą obawę o orkiestrę, ale doznaliśmy miłej niespodzianki. Takiej barwności i wyrazistości, takiej zwartości i ekspresji orkiestra nasza dotąd nie objawiła jeszcze nigdy, a nigdy jeszcze nie stała przed takim trudnem zadaniem symfonicznym. Sprawiło to nam wielkąradość. Całe arrangament było doskonale obmyślone i przeprowadzone zgodnie z intencją kompozytora. (u.) Madame Butteif/y stanowi niewątpliwie wybitny etap w rozwoju naszej opery. Wdzięczność należy się dyrekcji, kierownikom muzycznym oraz ich towarzyszom pracy artystycznej"ll. Wszelkie działania artystów Teatru Polskiego w Poznaniu w dziedzinie wykonawstwa operowego doczekały się licznych recenzji i opinii zarówno pozytywnych, jak i negatywnych zamieszczanych w poznańskiej prasie. W pozytywnych podkreślano bardzo często, jak istotną rolę spełnia dział operowy w życiu Teatru Polskiego w ogóle, wymieniając najlepsze momenty poszczególnych realizacji. Negatywne utyskiwały najczęściej na poziom orkiestry i nieudolności inscenizacyjne. Jednak dzięki wytrwałej pracy działu muzycznego publiczność odwiedzająca Teatr Polski w latach 1875-1920 mogła zobaczyć i usłyszeć realizacje różnorodnej literatury operowej, polskiej i obcej. Zespół operowy Teatru Polskiego współtworzył tradycję operową miasta Poznania, funkcjonując obok niemieckiego teatru operowego. Choć oficjalnie nie mówiono o współzawodnictwie obu zespołów operowych, to mimo wszystko ukryta rywalizacja istniała i była czynnikiem mobilizującym zespół polski. Poznańscy artyści udowodnili, że poziomem artystycznym dorównują teatrom operowym
Halina Lorkowska
Lwowa czy też Warszawy, a Teatr Polski dzięki temu zaistniał w historii polskiej kultury muzycznej jako trzecia polska scena operowa.
PRZYPISY:
1 Polski zespół teatralny powołany do życia dzięki usilnym staraniom poznańczyków; prekursor zespołu Teatru Polskiego. Działał przez pięć sezonów, do 15 maja 1874 r. Przedstawienia odbywały się w wypożyczonych salach, np. sali hotelu Bazar czy sali niemieckiego Teatru Miejskiego. Zespół ten realizował także repertuar muzyczny, m.in. pierwsza poznańska premiera (wersja skrócona) opery S. Moniuszki Halka - 8 marca 1873. 2 W sezonie 1920/21 Teatr Polski przeszedł pod zarząd miasta i wraz z Teatrem Wielkim utworzył jednostkę administracyjną pod nazwą Teatry Miejskie. Z końcem sezonu 1919/1920 dział muzyczny Teatru Polskiego (orkiestra i śpiewacy operetkowi) przeszli do nowo otwartego Teatru Powszechnego, który znajdował się przy ul. Piekary 17. Teatr ten wystawiał repertuar o profilu wodewilowo-operetkowym. 3 Należy pamiętać, że w latach 70. i 80. teatr nie zatrudniał zawodowych wokalistów, główne partie śpiewali zaproszeni artyści z Warszawy lub Lwowa, a pozostałe wykonywali artyści dramatyczni, przygotowani wokalnie przez dyrektorów muzyki. Od sezonu 1891 zaczęto także zatrudniać zawodowych śpiewaków.
4 ,,(...) nie mniej chóry odgrywają ważną rolę w sztuce Mascagniego, a wczoraj walczyły o palmę pierwszeństwa z solistami i zdobyły ją jednolitością, doskonałą spoistością i jędrnością brzmienia" - fragm. recenzji premierowego przedstawienia opery Rycerskość wieśniacza P. Mascagniego - 29 III 1909, "Dziennik Poznański" 30 III 1909, R. 51, nr 74. 5 Komitet Obywatelski - działająca w Poznaniu na przełomie XIX i XX stulecia grupa szacownych obywateli, która cenzurowała repertuar, nie chcąc dopuścić do realizacji żadnego dzieła "grzeszącego śmiałością ducha". Por. S. Kwilecka, Funkcje społeczno-kulturalne Teatru Polskiego w latach 1870-1918, "Kronika Miasta Poznania" 1980, nr 4. 6 Tłumaczenie obcych librett najęzyk ojczysty było ze wszech miar korzystne dla widzów, zapewniając im pełen komfort zrozumienia przesłania granych dzieł. 7 L. Solski, Wspomnienia 1855-1954, Kraków 1961, s. 90-93.
8 "Wykonanie tego nieśmiertelnego utworu poszło, zwłaszcza bacząc na stosunki i siły tutejszej sceny dobrze, a stokroć lepiej aniżeli spodziewać się można. (...) P. Sosnowski był zupełnie sympatycznym Jontkiem. Posiada on niezłą metodę śpiewania a wymawia dobrze. Wyższe tony tylko słabe, chóry dobrze się sprawiały, wystawa była świetna i staranna", "Dziennik Poznański" 12 XII 1882, R. 24, nr 283. 9 W okresie dyrekcji A. Lelewicza (1908-1912), w sezonie 1909/1910 grano np. opery: Halkę - 12 razy, Straszny dwór - 22 razy, Opowieści Hoffmana J. Offenbacha - 10 razy, Pajace R. Leoncavalla - 12 razy. W latach 1908-1912 Halkę zagrano 75 razy. Operetki grane w sezonie 1909/1910 to m.in.: Czar walca F. Lehara - 13 razy, Gejsza S. Jonesa - 15 razy, Księżniczka dolarów L. Falla - 20 razy, Lalka E. Audrana - 20 razy, Walc miłości C. Ziehrera - 6 razy, Wesoła wdówka F. Lehara - 6 razy, Zemsta nietoperza J. Straussa - 25 razy. 10 "Kurier Poznański" 19 X 1909, R. 4, nr 239.
11 "Kurier Poznański" 23 IX 1913, R. 8, nr 219.
Powyższy artykuł jest częścią publikacji Kronika Miasta Poznania 2000 Nr3 ; Uśmiech Melpomeny dostępnej w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej dla wszystkich w zakresie dozwolonego użytku. Właścicielem praw jest Wydawnictwo Miejskie w Poznaniu.