ZAJEZDNIA TRAMWAJOWA I WARSZTATY MPK PRZY UL. GAJOWEJ

Kronika Miasta Poznania 2000 Nr2 ; Jeżyce

JAN WOJCIESZAK

Z anim na terenie położonym w kwartale ulic Gajowa-Zwierzyniecka- Kraszewskiego- Sienkiewicza pojawiły się tramwaje, był on częścią pierwszego poznańskiego dworca kolejowego, zbudowanego w 1848 roku wzdłuż ul. Zwierzynieckiej (na odcinku od ul. Gajowej do ul. Kraszewskiego). Tutaj znajdowała się ekspedycja i stacja towarowa kolei. Natomiast kryte dachem tory położono w miejscu dzisiejszej ulicy, a budynek odpraw pasażerów stał obok obecnego wejścia do Ogrodu Zoologicznego. W 1873 roku otwarto nowy osobowy Dworzec Centralny, zlokalizowany w miejscu, gdzie dziś znajduje się stacja Poznań Główny. Rozpoczęła się wówczas stopniowa likwidacja dworca na Jeżycach - w 1875 roku w ogrodzie przy restauracji nieczynnego już dworca otwarto Ogród Zoologiczny, a w następnych latach rozebrano tory i wytyczono ul. Zwierzyniecką, nazywaną początkowo Kolejową albo Dworcową. W 1886 roku teren po jej południowej stronie zajął rozbudowujący się Ogród Zoologiczny, grunt po północnej stronie znalazł różnych nabywców l . Jednym z nich było Poznańskie Towarzystwo Kolei Konnej, które na przełomie sierpnia i września 1880 roku zakupiło parcelę na narożniku obecnych ulic Gajowej i Sienkiewicza, wówczas była to wieś Jeżyce posesja 201b, i postawiło tu budynek mieszkalny dla inspektora zakładowego, stajnię z 80 boksami dla koni, wozownię na 20 wagonów, kuźnię z podkuwalnią koni, budynek ustępowy i pompę2. W 1890 roku powiększono obszar zajezdni o kawałek gruntu od strony ul. Sienkiewicza. W latach 1897-98, w związku z elektryfikacją poznańskich tramwajów, powstały na terenie zajezdni dwie hale - większa dla wozów silnikowych i mniejsza dla doczepek, oraz warsztaty z wyposażeniem umożliwiającym naprawy, przeróbki oraz prace montażowe wagonów. Prawdopodobnie również w tych latach zbudowano na narożniku ulic Gajowej i Sienkiewicza stojący do dziś dom

Ryc. 1. Pierwszy poznański dworzec kolejowy na Jeżycach ok. 1861 r. (po lewej stronie budynek odpraw pasażerów, późniejsza siedziba dyrekcji Zoo, po prawej ekspedycja towarowa, obecnie teren MPK). Ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu.

mieszkalny o konstrukcji szkieletowej3. Hale zajezdniowe znajdowały się na torach 4-7 oraz 11-14 obecnej hali głównej. Ich długość można oszacować na podstawie najstarszego fragmentu muru hali głównej, który jest wyraźnie widoczny od ul. Sienkiewicza (ściana o konstrukcji szkieletowej). W 1903 roku przebudowano układ torów na wjeździe od ul. Gajowej oraz zbudowano nową, trzecią już halę zajezdniową (znajdowała się ona na dzisiejszych torach 8-10). Rozpoczęto także, przy ul. Gajowej la, stawianie budynku zarządu przedsiębiorstwa, które było właścicielem tramwajów, tj. Poznańskiej Kolei Elektrycznej4. Rok później siedzibę zarządu przekazano do użytku - na parterze urządzono biura, a na piętrach mieszkania dla kierownictwa. Wtedy też wybudowano nowe warsztaty, które w roku następnym wyposażono w maszyny. W 1907 roku od strony ul. Sienkiewicza ówczesne władze budowlane wytyczyły nową linię zabudowy. Przedsiębiorstwu przyznano wtedy wąski pas gruntu wzdłuż ulicy na modny wówczas tzw. ogródek przydomowy. N owy teren ogrodzon0 5 . Płot w tym miejscu istnieje do dnia dzisiejszego i po nim można obecnie ocenić długość parceli zajmowanej w tym okresie przez zajezdnię. Rok później przygotowano pomieszczenie dla baterii akumulatorów szczytowych, które służyły do zasilania w energię elektryczną tramwajowej sieci trakcyjnej

Jan Wojcieszak

Ryc. 2. Fasada hali głównej od strony ul. Gajowej (po lewej stronie przybudówka budynku zarządu z 1913 r.). Fot. M. Fuks, 1924 r.

Cafri

Ryc. 3. Remont wagonów w warsztatach w 1924 r. Fot. M. Fuks.

Ryc. 4. Garaże autobusowe wzdłuż ul. Zwierzynieckiej, stan z ok. 1930 r.

Ze zb. Izby Tradycji MPK.

podczas szczytu komunikacyjnego oraz wytynkowano szkieletowy budynek mieszkalny na narożniku ulic Gajowej i Sienkiewicza 6 . Znaczna rozbudowa obiektów zajezdni nastąpiła w 1913 roku. Istniejące trzy hale przedłużono o 25 m w stronę ul. Gajowej i połączono w jeden kompleks, wybudowano nową kuźnię, a starą przebudowano na odlewnię metali, powiększono lakiernię, wyposażono warsztaty w centralne ogrzewanie oraz doprowadzono ciepłą wodę. Na dzierżawionym przez Poznańską Kolej Elektryczną, przylegającym do zajezdni placu magazynowym urządzono lekką wiatę magazynową, drewnianą stajnię dla koni oraz otwartą szopę dla dwóch wozów wieżowych. Rozbudowano także budynek zarządu przedsiębiorstwa. Od ulicy powstała portiernia, a od podwórza przybudówka wzdłuż południowej granicy posesji, w której na parterze umieszczono sale konduktorskie, a na piętrze mieszkanie służbowe 7 . Prace budowlane zakończono w roku następnym. Od tego czasu do lat 20. na terenie zajezdni niewiele się zmieniło. Dopiero w 1924 roku ukończono kolejne nowe pomieszczenie, w którym - w związku z przebudową miejskiej sieci energetycznej na prąd zmienny wysokiego napięcia - zamontowano prostownik rtęciowy, służący do zasilania sieci trakcyjnej tramwajów w energię elektryczną. Równocześnie zlikwidowano baterię akumulatorów szczytowych 8 . W 1925 roku Poznańska Kolej Elektryczna zaczęła zagospodarowywać teren między ulicami Sienkiewicza i Zwierzyniecką, od wschodu przylegający do istniejącej hali zajezdniowo-warsztatowej, a od zachodu do przedłużenia ul. Prusa.

Jan Wojcieszakii. »zopa magazynowa 28. Warsztat sied napowietrznej 29. Warsztat budowy torów 30. Plac magazynowy

Ryc. 5. Plan zajezdni i warsztatów przy ul. Gajowej, ok. 1942 r.

Rozbudowano wtedy halę główną i umieszczono w niej stolarnię, kuźnię z warsztatem mechanicznym i zajezdnię tramwajową. Zmodernizowana hala miała długość ok. 140 m i taką pozostała do dnia dzisiejszego. W tym okresie zbudowano także tory wyjazdowe dla tramwajów na ul. Zwierzyniecką, dzięki czemu cały obiekt stał się częściowo przelotowy, i rozbudowano tory odstawcze. Po uruchomieniu komunikacji autobusowej w mieście w 1927 roku wybudowano na terenie zajezdni garaż na 16 autobusów 1 °. W latach 1928-29 na nowym gruncie, przylegającym od strony ul. Zwierzynieckiej do głównej hali zajezdniowo-warsztatowej, wybudowano nowy garaż autobusowy z 36 stanowiskami postojowo-naprawczymi lI, a garaż z 1927 roku przeznaczono na warsztat samochodowy. Około 1928 roku postawiono odrębny budynek odlewni metali kolorowych, a rok później wybrukowano podwórze przy nowym garażu autobusowym. W 1936 roku Poznańska Kolej Elektryczna nabyła kolejny fragment gruntu między ulicami: Zwierzyniecką, Kraszewskiego i Sienkiewicza, przylegający do dotychczasowych terenów. W ten sposób zajezdnia zajęła prawie całą przestrzeń w kwartale ulic i osiągnęła obecne rozmiary. Rozebrano wówczas część hali głównej (nad obecnymi torami 4-7), a w jej miejscu wybudowano nową, szersząo dodatkowe trzy tory halę zajezdniową. Cała hala główna osiągnęła wówczas obecną szerokość ok. 50 m. Ponadto przy wyjeździe na ul. Zwierzyniecką postawiono następny budynek, w którym urządzono śniadalnię, szatnię, łaźnię, umywalnię, portiernię oraz częściowo warsztat samochodowy. Kolejnym obiektem, który powstał w tym samym roku, była składnica drewna przy stolarni. Przebudowano także układ torów tramwajowych w nowej hali oraz na wyjeździe i podwórzu od strony ul. Zwierzynieckiej 12. Prace modernizacyjne ukończono w roku następnym i wtedy również rozebrano ostatni budynekjeżyckiego dworca kolejowego, który stał przy ul. Zwierzynieckiej, mniej więcej w miejscu obecnej podstacji trakcyjnej. W latach 30. PKE zlikwidowało część autobusów i garaże usytuowane wzdłuż ul. Zwierzynieckiej stały w dużej mierze nie wykorzystane. Z tego powodu niektóre z nich przeznaczono na magazyny, a w 1940 roku w kilku pozostałych zamontowano podstację trakcyjną. Nowy teren od strony ul. Kraszewskiego stał się stopniowo placem magazynowym. W 1942 roku wybudowano na nim niewielki budyneczek z przeznaczeniem na magazyn soli, wiaty dla giętarki do szyn oraz do magazynowania szyn. W latach 1943-44 powstał od strony ul. Zwierzynieckiej warsztat sieci napowietrznej z garażem dla samochodów wieżowych i wagonu sieciowego 13 . Działania wojenne w styczniu i lutym 1945 roku nie spowodowały większych zniszczeń w zajezdni. W latach 1945-47 postawiono nowy budynek administracyjny, przylegający do narożnika hali głównej oraz do przybudówki siedziby

Ryc. 6. Garaże autobusowe od strony podwórza, ok. 1948 r. Ze zb. Izby Tradycji MPK

Jan Wojcieszak

Ryc. 7. Budynek zarządu z 1904 r. z portiernią z 1913 r., ul. Gaj owa, ok. 1960 r.

Fot. W. Kondola.

..Ni-: · fel -.

Ryc. 8. Roboty sieciowe na terenie zajezdni od strony ul. Zwierzynieckiej (po lewej stronie budynek socjalno-warsztatowy z 1937 r., po prawej - fragment warsztatów samochodowych). Fot. W. Kondola, ok. 1960 r.

Ryc. 9. Wjazd do zajezdni od strony ul. Gajowej, ok. 1960 r. Fot. W. Kondola.

zarządu, stojącej od strony podwórza przy ul. Gajowej. Przeznaczono go na salę konduktorską, biura ruchu, biura warsztatowe i techniczne 14 . W 1952 roku wybudowano od strony ul. Sienkiewicza (na wysokości ul. Prusa) budyneczek pogotowia sanitarnego, w którym umieszczono przychodnię lekarską (obecnie mieści się w nim siedziba służb torowych), oraz ukończono budynek podstacji trakcyjnej, zlokalizowany od strony ul. Zwierzynieckiej, naprzeciwko wejścia do Zoo, a w 1956 roku postawiono w pobliżu narożnika ulic Zwierzynieckiej i Kraszewskiego budynek magazynowy. W tym roku w południowej części zajezdni garażowały, oprócz autobusów i pojazdów gospodarczych, także taksówki przedsiębiorstwa. Kilka lat później przebudowano jeszcze składnicę drewna na kuźnię i spawalnic, zaopatrując ją w ścianę od strony podwórza, a dotychczasowe pomieszczenia kuźni przeznaczono na halę obrabiarek (tokarnię). Wtedy też w warsztatach przy ul. Gajowej wzrosła znacznie produkcja części zamiennych do tramwajów i autobusów, co w znacznym stopniu usprawniło usuwanie usterek taboru i skróciło czas przymusowego postoju wozów. W 1962 roku nastąpiła przeprowadzka dyrekcji MPK z ul. Gajowej do nowego wieżowca przy zajezdni na ul. Głogowskiej, jednak w starym budynku zarządu pozostała część administracji przedsiębiorstwa. W latach 1968-69 oddano do eksploatacji zajezdnię autobusową przy ul. Pustej oraz plac postojowy autobusów przy ul. Polskiej. Stopniowo do nowych obiektów przeniesiono autobusy i zaplecze techniczne komunikacji autobusowej, a transport gospodarczyl zajezdnia tramwajowa (tory 1 - 4) 2 stanowiska remontowo-montazowc wagonów 3 stanowiska remontów« wózków 4 przesuwnica 5 parter - lakiernia, I piętro - biuro mistrzów i śniadainia 6 warsztat instalacji elektrycznych tramwajów 7 parter - warsztat ślusarski, 1 piętro - była szkoła uczniów 8 narzedziownia 9 stolarnia 10 tokarnia II mala tokarnia 12 regeneracja ślusarska zespołów tramwajowych 13 była piaskownia 14 kuźnia 15 odlewnia 16 zaplecze socjalne zajezdni tramwajowej 17 budynek administracyjny z 1947 r.

18 przybudówka budynku zarządu z 1914 r.

19 dawny budynek zarządu z 1904 r.

2 O myjnia wagonowa 21 budynek mieszkalny o konstrukcji szkieletowej 22 podstacja trakcyjna z 1952 r.

Jan Wojcieszak

23 - przybudówka z 1985 r. (służby energetyczne) 24 - służba przeciw-pożarowa 25 - warsztaty mechaniczne 26 - resorownia 27 - warsztat elektroniki tramwajowej 28 - warsztat maszyn elektrycznych tramwajów 29 - budynek socjalny z 1937 r.

30 - warsztat napraw urządzeń elektrycznych tramwajów 31 - magazyn 32 - dawna stacja pogotowia sanitarnego z 1952 r., obecnie służby torowe 33 - wiata służb sieciowych i torowych 34 - warsztat sieci napowietrznej z 1944 r.

3 5 - magazyn drewna 36 · magazyn 37 - budynek magazynowy z 1956 r, 38 - dawny magazyn soli z 1942 r.

39 - wiata magazynowa 4 O - bunkier 41 - punkt sprzedaży biletów (ul. Kraszewskiego) 42 - podstacja energetyczna 43 - suwnica 44 - plac magazynowy

Ryc. 10. Zaplecze techniczne MPK przy ul. Gajowej , stan z 1999 r.

do zajezdni przy ul. Świętojańskiej. W 1971 roku w pomieszczeniach dawnego garażu autobusowego umieszczono warsztaty głównego mechanika oraz warsztat kontroli technicznej, a do budynku po warsztacie samochodowym przeprowadził się tramwajowy warsztat elektryczny. Ten ostatni w następnych latach znacznie rozbudowano. W 1980 roku przekazano do użytku zajezdnię tramwajową przy ul. Fortecznej i mimo panującego nadal dużego tłoku w zajezdniach (wagony stały w nocy na ulicach miasta) przekazano wówczas na cele warsztatowe trzy tory (nr 5-7) hali głównej przy ul. Gajowej. Pojemność zajezdni zmalała wtedy praktycznie o połowę, ale rozszerzenie warsztatów umożliwiło zwiększenie zakresu napraw podzespołów tramwajowych. Prace przy rozbudowie części warsztatowej hali głównej zakończono w 1986 roku. Dawna śniadainia, a później stołówka zakładowa, uległa likwidacji w 1984 roku.

Jej pomieszczenia przebudowano w 1987 roku na szatnie i urządzenia sanitarne

dla pracowników warsztatowych. Dwa lata wcześniej dostawiono do byłego garażu autobusowego niewielką przybudówkę, w której umieszczono służbyenergetyczne MPK. Zajezdnia przy ul. Gajowej jest zlokalizowana w sposób optymalny na sieci tramwajowej Poznania (minimalne są dojazdy i zjazdy z tras poszczególnych linii tramwajowych), w związku z tym miała być znacznie zmodernizowana w latach 90. w ramach budowy Poznańskiego Szybkiego Tramwaju. Niestety przedsięwzięcie to nie doczekało się realizacji. Obecnie teren przy ul. Gaj owej wykorzystywany jest głównie jako zaplecze służb technicznych Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego. Znajdują się tutaj warsztaty remontowe wagonów i podzespołów tramwajowych, warsztaty mechaniczne, torowe i sieciowe, a także wiele urządzeń decydujących o prawidłowym funkcjonowaniu komunikacji tramwajowej w mieście. Tylko niewielką część tego obszaru zajmuje zajezdnia tramwajowa.

PRZYPISY:

l Por. A. H. Kaletka, W 100-lecie otwarcia pierwszej wielkopolskiej linii kolejowej Stargard-Poznań, "Kron!ka Miasta Poznania" nr 3,1948, s. 177-190; J. Wojcieszak, Dzieje kolei żelaznejw Poznaniu, "SwiatKolei", nr4j1998, s. 10-16. 2 "Dziennik Poznański", nr 204 z 5.9.1880 r., Posener Pferde- Eisenbahn-Gesellschaft Geschafts-Bericht ultimo Juni 1881, Berlin 188!.

3 50 lat tramwaju elektrycznego w Poznaniu, Poznań 1948, s. 35.

4 Posener Strassenbahn Geschaftsbericht pro 1903, Posen 1904, s. 6.

5 Posener Strassenbahn Geschaftsbericht 1907, Posen 1908, s. 3.

6 Posener Strassenbahn Geschaftsbericht 1908, Po sen 1909, s. 4.

7 Posener Strassenbahn Geschaftsbericht 1913, Posen 1914, s. 4.

8 Poznańska Kolej Elektryczna, Sprawozdanie 1924, Poznań 1925, s. 3.

9 Poznańska Kolej Elektryczna, Sprawozdanie 1925, Poznań 1926, s. 3.

10 Poznańska Kolej Elektryczna, Sprawozdanie 1927, Poznań 1928, s. 4.

11 Poznańska Kolej Elektryczna, Sprawozdanie 1929, Poznań 1930, s. 6.

12 Poznańska Kolej Elektryczna, Sprawozdanie 1936, Poznań 1937.

13 80 lat komunikacji miejskiej w Poznaniu, Poznań 1960, s. 42.

14 Z. Andrzejewska, W. Kondola i inni, Miejska Poznańska Kolej Elektryczna. Kronika (rkps w zbiorach Izby Tradycji MPK).