Z DZIEJÓW JEŻYCKICH KOSZAR I ODDZIAŁÓW W NICH STACJONUJĄCYCH W LATACH 1880-1939

Kronika Miasta Poznania 2000 Nr2 ; Jeżyce

JANUSZ KARWAT

W iatach 80. XIX stulecia Jeżyce wraz z należącymi do tej wsi gruntami znalazły się w obrębie poznańskiej twierdzy. Nastąpiło to w wyniku decyzji ministerstwa wojny, które poleciło w 1872 roku ufortyfikować Poznań według nowych wzorców w ramach tzw. standaryzacji twierdz pruskich. Szybki rozwój artylerii, wzrastający zasięg jej ognia oraz wykorzystanie kolei żelaznej zrewolucjonizowały obronę miast i dotychczasowy system pasmowy obrony Poznania przestał być dla miasta wystarczający. Nastąpiła konieczność budowy nowego frontu obronnego w postaci fortów oddalonych o 3-3,5 km od rdzenia twierdzy, czyli fortu Winiary (Cytadela) l. Pracami kierował nowy komendant twierdzy gen. mjr Wilhelm von Wrangel, zaś budowę realizowała powołana wówczas Dyrekcja Budowy Fortecy (Festungbaudirection). Do roku 1883 wybudowano pierścień 12 fortów wraz z systemem schronów piechoty, amunicyjnych i pomocniczych 2 . Aby móc skutecznie bronić nowoczesnej twierdzy manewrowej , należało w razie zagrożenia obsadzić poszczególne działa fortyfikacyjne odpowiednią liczbą piechoty. Stąd też władze pruskie podjęły decyzję o budowie kompleksu nowoczesnych koszar dla kilku oddziałów. Koszary usytuowano w zachodniej części pierścienia twierdzy, pomiędzy Jeżycami a przysiółkiem Bartholdowo (obecnie rejon ulic: Skryta, Matejki, Grunwaldzka).

Teren dla mających powstać obiektów dwóch pułków piechoty wytyczony został po obu stronach starej drogi bukowskiej, przemianowanej niebawem na Buker Strasse, w odległości 1800-2000 m od zewnętrznego pasa umocnień twierdzy fortu głównego VII "Colomb" i wybudowanego później fortu pomocniczego Vlla "Strotha"3.

Janusz Karwat

Ryc. 1. Budynki koszarowe 6. Pułku Grenadierów; u góry gmach przy ul. Szylinga, zbudowany w latach 1880-81, poniżej sztab pułku, ob. poliklinika 111. Wojskowego Szpitala Rejonowego. Ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania.

Nieco wcześniej, w 1879 roku przestał funkcjonować położony na wschód od koszar, jeżycki dworzec kolei żelaznej, na który składały się budynki drewniane i szachulcowe. N owy dworzec, wybudowany w bezpośrednim sąsiedztwie obwarowań wewnętrznych, funkcjonalnie podporządkowany został systemowi obronnemu. Zbudowano nową linię kolei stargardzko-poznańskiej, tym razem z drugiej, północnej strony Jeżyc 4 . W pierwszej kolejności, wiosną 1880 roku rozpoczęto budowę koszar dla 6. Pułku Piechoty Grenadierów (dawnego 1. Zachodniopruskiego ) pomiędzy wspomnianą drogą bukowską od północy i drogą do majątku Marcelin (ob. ul. Marcelińska). Budynki koszarowe zaprojektowane zostały w berlińskim ministerstwie wojny przez Wilhelma Drewitza i Augusta Ferdinanda Fleischingera, uczniów Karla Friedricha Schinkla. Dziedziniec ujęty został z trzech stron trzykondygnacyjnymi gmachami, których założenia nawiązywały do budynku huzarów przy ul. Magazynowej (Solnej), zbudowanego wcześniej również według projektu Drewitza. Gmachy odznaczały się wielkimi rozmiarami (140 m długości) i znakomitymi, jak na owe czasy, rozwiązaniami. Każdy z nich rozdzielony został trzema blokami wieżowo podwyższonych ryzalitów 5 , zwieńczonych kroksztynowymi gzymsami i nakrytych spłaszczonymi dachami 6 . Budynek główny przeznaczony został dla batalionu piechoty, a poszczególne poziomy zajmowane były przez kolejne kompanie batalionu. W ryzalitach bocznych mieściły się mieszkania dla żonatych podoficerów, natomiast w części środkowej kancelariebatalionu i kompanii. Gmachy miały system korytarzowy z 16 izbami, w których zakwaterowanych było po 10-12 żołni erzy 7. Budowa obiektów koszarowych przebiegała bardzo sprawnie i szybko. Już po roku, jesienią 1881 roku, "Dziennik Poznański" pisał: "Z trzech koszar, budujących się pod Bartholdowem, jedne, w których pomieszczone zostaną trzy bataliony 6. Pułku Piechoty, już prawie ukończono. Koszary te mają około 380 stóp długości, a składają się z 3-A pięter w ryzalitach. W ostatnich czasach rozpoczęto budowę jeszcze dwóch koszar, które do pierwszych w prostym stoją kącie. Na czwartej stronie wielkiego placu, jakie trzy te koszary zajmować będą, wybudowany zostanie nad bukowską drogą budynek do ćwiczeń"s. Wspomnianym budynkiem do ćwiczeń była kryta ujeżdżalnia, oddana do użytku w 1882 roku wraz z wartownią (obecna portiernia i sklep optyczny polikliniki wojskowej przy ul. Szylinga), aresztem, stajniami, wozownią i kuźni ą 9. Do budowy koszar wykorzystywano cegłę wypalaną w Radojewie i Niestachowie. Dla potrzeb budownictwa wojskowego ruszyła też na początku lat 80. cegielnia w zachodnim skraju Jeżyc, usytuowana nad strumieniem Seganka, w pobliżu skrzyżowania szosy berlińskiej z drogą okrężnąlodowództwo pułkukwatermistrzostwosztabbatalion liniowy l ok. 800-820 ludzikomp. km 6 ckm MG 08pluton saperówp luto n łączności 6 stacji telefon.

batalion liniowy 2batalion liniowy 3pluton saperówbatalion zapasowy (Ersatzbatalion)tabor pułkowydowództwo i sztab batalionukolumny wozówkompania rzemieślnikkompania l kompania 2 kompania 3 kompania 4pluton sanitarny l lekarz, 4 sanitar. , 16 tragarzytabor batalionowysanitariatpluton l pluton 2 pluton 3 pluton 4

Ryc. 2. Podstawowe elementy struktury organizacyjnej niemieckiego pułku piechoty w okresie pokojowym ll

Janusz Karwat

Pruski pułk piechoty składał się z trzech batalionów, a każdy z nich w czasie pokoju liczył po ok. 800 żołnierzy (ryc. 2). Czwarty batalion stanowił pododdział zapasowy (Ersatzbatalion) i podczas wymarszu pułku na front pozostawał w mieście garnizonowym. Bataliony składały się z czterech kompanii, a te z kolei dzieliły się na plutony (Zug), kapralstwa (Beritte) i sekcje. W roku 1885 w koszarach jeżyckich kwaterowało 2 tys. 600 żołnierzy oraz ok. 60-70 rodzin oficerów i podoficerów pułku 12. Do końca lat 80. zakończono budowę koszar po północnej stronie drogi bukowskiej, pomiędzy późniejszymi ulicami Hedwigstrasse (ob. Kraszewskiego), Nollendorfstr. (Jackowskiego) i Kaiser Friedrich Str. (Wawrzyniaka). Przeprowadził się do nich z Głogowa batalion piechoty wraz z dowództwem 2. Dolnośląskiego Pułku Króla Ludwika v. Bayern. Trzeci batalion pułku przeniesiono , wkrótce do Sremu (w 1910 roku oddział ten zmienił nazwę na 47. Pułk Piechoty). Brama wjazdowa do koszar wraz z wartownią znajdowały się od strony ul. Kraszewskiego. Północną część tego terenu zajmowały Zakłady Umundurowania V Okręgu Korpusu z wyróżniającym się trzykondygnacyjnym gmachem urzędu mundurowego (Korpsbekleidungsamt) wzniesionym w latach 1907-08 (ob. teren ten zajmują Zakłady Odzieżowe Modena). Z kolei w budynku narożnikowym u zbiegu ulic Wawrzyniaka i Bukowskiej umieszczono powiatową Wojskową Komisję Uzupełnień Poznań-Zachód 13 .

Równie imponujące było rozległe założenie koszar huzarów na tzw. Bartholdowie, po drugiej stronie drogi junikowskiej (późniejsza Auguste Victoria Str.).

Ryc. 3. Brama wjazdowa do koszar 47. Pułku Piechoty od strony ul. Kraszewskiego (z prawej strony gmach urzędu mundurowego V Korpusu Armii), fot. z 1913 r.

Ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania.

Ryc. 4. Uroczystość odsłonięcia pomnika ku czci poległych grenadierów 6. Pułku.

Ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania.

"Dziennik Poznański" z 20 października 1881 r. informował: "Dla 2 pułku huzarów mają być wybudowane nowe koszary w pobliżu koszar dla 6 pułku piechoty pod Bartholdowem. Po wybudowaniu ich mają trzy szwadrony załogujące dotąd w Lesznie być przeprowadzone do tych koszar, tak że wtenczas cały pułk będzie tu załogował. N adto do koszar i stajni, w których obecnie stoją dwa szwadrony 2 pułku huzarów [ul. Magazynowa - przyp. J. K.], ma być przeniesiony 1 oddział 20 pułku artylerii polowej, którego stajnie są obecnie przy Wielkiej Rycerskiej. Wskutek czego by te ostatnie były do drugich celów dyspozycji"14. Tak więc w 1884 roku cały 2. Pułk Huzarów znalazł się w koszarach przy ul. Augusty Wiktorii 15 . Chociaż koszary jazdy leżały na południowym skraju pól jeżyckich, przylgnęła do nich nazwa koszar łazarskich 16. Na wschód od koszar 6. Pułku Piechoty, pomiędzy traktami bukowskim ijunikowskim, urządzono plac strzelniczy piechoty. Pośrodku tego placu odsłonięto 6 sierpnia 1899 r. pomnik poświęcony grenadierom 6. Pułku poległym w wojnach 1866 i 1870-71 roku. Pomnik wykonany został z piaskowca w poznańskiej firmie kamieniarskiej Sarneckiego. Na kwadratowej bazie o czterech stopniach wznosił się obelisk zwężający się ku szczytowi. W dolnej jego części umieszczona została tablica dedykacyjna. Początkowo pomnik znajdował się na pustej powierzchni placu, na którym od strony Bukowskiej urządzono okrągły trawnik

Janusz Karwat

Ryc. 5. Kasyno oficerskie 6. Pułku Grenadierów przy ul. Szylinga, fot. z 1910 r.

Ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania.

z klombem. Latem 27 czerwca 1905 r. w czasie gwałtownej burzy piorun uderzył w pomnik i znacznie go uszkodził. Tego samego roku odnowili go grenadierzy sprawujący opiekę nad obeliskiem. Górna część monumentu została usunięta wiosną 1919 roku, a dolna zachowała się do początku lat 50. 17 W 1908 roku w miejscu klombu wybudowano kasyno oficerskie 6. Pułku Grenadierów 1s . Podobną funkcję budynek ten spełnia współcześnie. W tym czasie koszary 6. Pułku Grenadierów otrzymały nazwę Grafa Kleista von Nollendorfa 19 . Na początku XX stulecia według nowej, zmodyfIkowanej doktryny militarnej Poznań stać się miał nie tylko centrum walk pozycyjnych, ale i punktem oparcia dla działań manewrowych armii polowej, wykorzystującej w swoich operacjach magazyny i zaplecze twierdzy. Zapadła decyzja o budowie koszar dla pozostałych batalionów 47. Pułku Piechoty. W latach 1910-12 na zachód od koszar grenadierów, równolegle do jeżyckich ogródków schreiberowskich, stanęły trzy budynki mieszkalne dla żołnierzy. W okresie I wojny światowej zachodnią granicą tego obiektu stała się nowo wytyczona Peldstrasse (ul. Polna), łącząca Bukowską z Marcelińską. Kolejne dwa budynki mieszkalne powstały przy ul. Marcelińskiej, tam też stanęła maneż-ujeżdżalnia koni (obecnie kino Grunwald). Do 1912 roku wybudowano tu jeszcze stajnie, kuźnię, warsztaty, wozownię, kuchnię oraz budynki mieszkalne dla oficerów 2o . Ostatnią pruską inwestycją w tym kompleksie był oddany do użytku w 1913 roku budynek sztabu 6. Pułku Grenadierów, w którym rozlokowano także pododdziały pomocnicze pułku. Zamykał on dziedziniec tej jednostki od strony południowej. Obecnie mieści się w nim poliklinika 111. Szpitala Wojskowego 21 .

W latach I wojny światowej koszary jeżyckie zajmowały pododdziały zapasowe obu pułków. Formowano w nich kolejne bataliony rekrutów, przeprowadzano szkolenie podstawowe, by następnie wysyłać je jako uzupełnienie dla obu pułków znajdujących się na froncie. Służyły także innym oddziałom wycofanym z frontu, które odtwarzały tutaj swoją zdolność boj ową 22. Wydarzenia listopadowe 1918 roku w państwie niemieckim spowodowały przejęcie władzy przez rady ludowe, a w oddziałach wojskowych przez rady żołnierskie. W batalionie zapasowym 6. Pułku Grenadierów taką radę utworzyli podoficerowie i szeregowcy czwartej kompanii, odsuwając oficerów od pełnienia ich funkcji. W dniu 10 listopada 1918 r. ukazał się rozkaz dzienny batalionu informujący, że: "Interesy koszar grenadierów zostały przez utworzoną w Poznaniu Radę Żołnierzy powierzone na razie podoficerom 4 kompanii rezerwowej 6. pułku grenadierów. Sierżanci kompanijni poprowadzą na razie interesy dowódców kompanii (...)"23. Przedstawiciel rady szer. Leo Hirschel wszedł w skład Poznańskiej Rady Żołnierzy, jako organu centralnego na obszar V Okręgu Korpusu 24 . Zaistniała sytuacja pozwoliła poznańskim organizacjom niepodległościowym na stopniowe przejmowanie inicjatywy w mieście. Koszary jeżyckie, a zwłaszcza budynki 47. Pułku Piechoty, znalazły się pod ścisłą obserwacją Straży Ludowej, członków "Sokoła" z Jeżyc oraz drużyny skautów. Poczynaniamijeżyckich niepodległościowców kierowali działacze sokoli: Franciszek Kryg, naczelnik gniazda Franciszek Laufer i Władysław Samolińskf s . Już we wrześniu w Okręgowych Zakładach Umundurowania zawiązała się konspiracyjna, kilkunastoosobowa grupa Polaków, wojskowych i pracowników cywilnych. Pod kierownictwem ppor. Kazimierza Habera z intendentury okręgowej zaprzysiężeni zostali do Polskiej Organizacji Wojskowej Zaboru Pruskiego. Łącznikiem z komendą POW ZP był Jan Kalinowski. Pod pretekstem zmiany oddziału wartowniczego kompania Straży Służby i Bezpieczeństwa, głównie członków POW ZP, w mundurach niemieckich, przejęła pod "ochronę" 17 listopada 1918 r. Urząd Mundurowy wraz ze składnicami odzieży oraz wojskową stadninę koni przy ul. Keiser Wilhelm Str. (ul. Szamarzewskiego). Całością akcji kierował Donat Stolpiak 26 .

W końcu listopada 1918 roku zachodnią część koszar 47. Pułku Piechoty, od strony ul. Polnej, zajęły organizujące się kompanie poznańskiej Straży Służby i Bezpieczeństwa (SSiB). Do połowy grudnia utworzono cztery kompanie tej formacji. Dowodzili nimi: pierwszą kompanią SSiB - Wincenty Przyjemski, drugą - Antoni Witkowski, trzecią - Wacław Leitgeber, czwartą - Adam Białoszyńskf 7 .

Były to tylko formalnie kompanie niemieckie, wyposażone i opłacane przez niemieckie dowództwo twierdzy. Praktycznie funkcjonowały pod polską komendą i przyjmowano do nich wyłącznie Polaków. W przeddzień wybuchu powstania wielkopolskiego w koszarach jeżyckich 47. Pułku Piechoty znajdowało się ponad 800 żołnierzy SSiB, którzy pełnili służbę wartowniczą, ochraniając obiekty wojskowe oraz magazyny, dworzec i fabrykę Milcha przy ul. Wielkiej Berlińskiej (ob. ul. Dąbrowskiego )28.

W dniu 25 grudnia do jeżyckich koszar powróciły z frontu w niepełnych składach osobowych dwa bataliony 6. Pułku Grenadierów oraz trzy kompanie kara

Janusz Karwatbinów maszynowych z 47. Pułku Piechoty. W ich skład w większości wchodzili Niemcy. W dniu następnym powróciły również resztki trzeciego batalionu.

Na wskutek demobilizacji Polaków ilość żołnierzy malała z dnia na dzień (26 grudnia w koszarach jeżyckich przebywało ok. 1300-1500 Niemców pod dowództwem mjra Grussdorf a). Ponieważ zachodnia część kompleksu koszarowego zajęta była przez kompanię SSiB, kompanie karabinów maszynowych z 47. Pułku podporządkowano mjrowi Grussdorfowi i zakwaterowano w budynku 6. Pułku 29 . Ostatnie dni grudnia 1918 roku stały się okresem zmagań o koszary 6. Pułku Grenadierów. Polacy uniemożliwili dowóz żywności dla Niemców, zabierając siłą wozy i konie. Załoga koszar pod dowództwem kpt. Reimara przygotowała je do obrony - mogła ich skutecznie bronić, posiadając 14 karabinów maszynowych 30 . Podjęte rankiem 28 grudnia natarcie oddziału marynarzy SSiB pod dowództwem sierż. Adama Białoszyńskiego na koszary od strony zachodniej zostało powstrzymane ogniem broni maszynowej. Atak ponawiano kilkakrotnie bez widocznego efektu. N astępnego dnia kompania Straży Ludowej z Jeżyc opanowała od strony ul. Kleista odwach (wartownię) grenadierów, ale, nie uzyskawszy wsparcia od SSiB, jeżyccy druhowie sokoli wobec ogniowego naporu Niemców musieli się wycofać 31 .

W dniu 30 grudnia w Poznaniu odbyła się konferencja delegacji rządu pruskiego i strony polskiej, na której ustalono, że bezpośrednią odpowiedzialność za wybuch walk w Poznaniu ponosi 6. Pułk Grenadierów. Postanowiono, że pułk ma opuścić miasto z bronią w ręku, ale bez karabinów maszynowych. Następnego dnia pod eskortą strzelców konnych Straży Miasta Poznania grenadierzy pomaszerowali na Wolę i tam wsiedli do pociągu do Żmigrodu, gdzie pułk przekształcono w batalion Grenschutzu 32 . Już 1 stycznia ukazał się w "Kurierze Poznańskim" apel komendy SSiB, podpisany przez ppor. Mieczysława Palucha, wzywający Polaków do wstąpienia do tej formacji. Punkt werbunkowy dla piechoty umiejscowiono w koszarach przy ul. Bukowskiej33. Z luźnych oddziałów SSiB rozpoczęto formowanie "I-go pułku poznańskiego imienia Kościuszki"34. Po kilku dniach głównodowodzący mjr Stanisław Taczak wydał rozkaz likwidujący dowództwo Poznańskiej Straży Bezpieczeństwa, a jednocześnie powołujący Dowództwo Piechoty Twierdzy Miasta Poznania, tzw. 1. Pułk Garnizonowy35. W koszarachjeżyckich przebywały zasadnicze pododdziały tej formacji, czyli dawny II batalion SSiB ppor. Stanisława Grabianowskiego, batalion Straży Ludowej Poznań-Zachód ppor. Andrzeja Kopy, oddział marynarzy Adama Białoszyńskiego ("na nagłe wypadki") oraz batalion karabinów maszynowych w koszarach byłego 47. Pułku Piechoty. Oddział ten stanowił rezerwę Dowództwa Głównego, które decydowało o jego użyciu 36 . Zaprzysiężenie pułku garnizonowego miało miejsce w koszarach byłego pułku grenadierów 4 lutego 1919 r. Trzy dni później II batalion tego pułku wraz z kompanią marynarzy skierowany został na front północny w okolice Szubina i Rynarzewa, gdzie przebywał do 11 kwietnia 1919 r. Z kolei I batalion skierowano jako wsparcie frontu zachodniego pomiędzy Zbąszyniem a Kargowa 37 . Tak więc koszary jeżyckie stały się ośrodkiem formowania pierwszych regularnych oddziałów piechoty Armii Wielkopolskiej. Już 21 stycznia 1919 r.

Ryc. 6. Orkiestra 57. PP, najlepsza w VII DOK w latach 1923-27.

Ze zb. Muzeum Historii Miasta Poznania.

gen. por. Józef Dowbór-Muśnicki wyznaczył na dowódcę 1. Dywizji Strzelców Wielkopolskich gen. por. Filipa Stanisława Dubiskiego, byłego generała armii rosyjskiej38. Sztab dywizji rozmieszczono w budynku dowództwa byłego 6. Pułku Grenadierów. W sztabie kierowanym przez kpt. Stefana Jasińskiego znaleźli się porucznicy: Prusinowski, Szystowski, Rogowski, Brodowski i Bieniek. Dowódcy dywizji podporządkowano 1. Pułk Strzelców Wielkopolskich, który rozmieszczono w budynku byłego 47. Pułku Piech oty 39. Zalążkiem organizacyjnym pułku była 200-osobowa kompania harcerska Wincentego Wierzejewskiego. Pozostałe bataliony i kompanie sformowano z napływających rekrutów. Dnia 26 stycznia 1919 r. pułk otrzymał sztandar i został zaprzysiężony na pi. Wolności (wówczas Wilhelmowskim). W skład tej pierwszej regularnej jednostki poznańskiej wchodziły: sztab, trzy bataliony piechoty po cztery kompanie strzelców i kompania karabinów maszynowych w każdym batalionie 40. W każdym batalionie było 20 oficerów oraz 808 podoficerów i szeregowców. Jako wzorzec przy formowaniu oddziałów wielkopolskich przyjęto organizację batalionu i kompanii niemieckich, który poznali zwłaszcza podoficerowie poznańscy podczas I wojny światowej. Dowódcą pułku został płk Daniel Konarzewski z armii rosyjskiej. Kilka dni po zaprzysiężeniu, 30 stycznia, jednostka została przeniesiona do Biedruska, a w marcu pod Lwów, na front polsko-ukraiński 41 . Po powrocie z frontu wschodniego pułk zmienił nazwę na 55. Poznański Pułk Piechoty, a jego miejscem stacjonowania stało się Leszno. Po wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku w koszarach na Jeżycach na stałe już zakwaterowały dwa pułki piechoty: 57. (poprzednio 3. Pułk Strzelców Wlkp.)

Janusz Karwati 58. (4. Pułk Strzelców Wlkp.). Pierwszy zajmował wschodnią część koszar, czyli budynki byłego 6. Pułku Grenadierów, a drugi obiekty części zachodniej (od strony ul. Polnej), po 47. Pułku Piechoty. Na początku lat 20. zabudowania w kwartale ulic Kraszewskiego, Bukowska, Polna i Patrona Jackowskiego nazwano koszarami Mieczysława, a budynki 58. Pułku Piechoty - koszarami Bolesława. Południowa część koszar, u zbiegu ulic Polnej, Marcelińskiej i Piotra Wawrzyniaka, otrzymała za patrona Władysława Łokietka (ul. Wawrzyniaka do II wojny światowej przecinała ul. Bukowską i biegła - rozdzielając koszary 57. i 58. Pułku Piechoty - do ulicy Grunwaldzkiej42). W koszarach im. W. Łokietka znalazła się część pododdziałów 1. Pułku Czołgów oraz Centralna Szkoła Wojskowa Gimnastyki i Sportów. Pierwszym dowódcą 57. Pułku, który powstał rozkazem gen. Dowbór-Muśnickiego 7 lutego 1919 r., był ppłk Arnold Szylling z I Korpusu Polskieg0 43 . Już 22 lipca pułk wyjechał na front litewsko-białoruski w okolice Lidy i Mołodeczna.

W składzie 1. Wielkopolskiej Dywizji Strzelców pułk walczył o Bobrujsk, wkraczając jako pierwszy 28 sierpnia 1919 r. do tej twierdzy. Podczas wypadu pułku na zgrupowanie bolszewickie za rzeką Ołą (28 września) śmiertelnie ranny został przebywający wśród żołnierzy pułku gen. por. Filip Dubiski, dowódca 1. Dywizji. Podczas walk o Kobryń 16 września 1920 r. zginął dowódca pułku Arnold Szylling 44 . Po nim pułkiem dowodzili kolejno: ppłk Ignacy Russ, płk Wiktor U nrug, ppłk Eugeniusz Żongołłowicz i ppłk Tomasz Rybotycki. Z okazji pobytu w Wielkopolsce monarchy rumuńskiego pułk przyjął jego szefostwo honorowe i od 28 czerwca 1937 r. nosił nazwę 57. Pułk Piechoty im. Karola II króla Rumunii 45 . Stacjonujący w koszarachjeżyckich 58. Pułk Piechoty powstał 6 marca 1919 r.

jako 4. Pułk Strzelców Wielkopolskich z ochotniczych batalionów z Gniezna, Budzynia, Rogoźna, Szubina i Wrześni. Do czerwcajego pododdziały uczestniczyły w walkach na północnym froncie wielkopolskim, m.in. pod Zdziechową, Chodzieżą i Rynarzewem. W dniu 1 sierpnia 1919 r. wyruszył na front litewsko-białoruski, uczestnicząc w zmaganiach z bolszewikami aż do października 1920 roku. Jednostka zmieniła nazwę na 58. Pułk Piechoty 7 stycznia 1920 r., jednak na pamiątkę pierwszej nazwy żołnierze pułku nosili na patkach kołnierza cyfrę ,,4", stąd nazywani byli "czwartakami"46. Pułkiem dowodzili kolejno: płk Oskar Brezany, kpt. Ludwik Stankiewicz, mjr dr Paweł Wincenty Chrobok, płk Bronisław Sikorski, płk Marian Chilewski i ppłk Stanisław Tomiak.

Oba jeżyckie pułki wchodziły w skład 14. Wielkopolskiej Dywizji Piechoty, której dowództwo mieściło się w latach 1919-21 w koszarach im. W. Łokietka, by przenieść się później do budynku Intendentury DOK VII usytuowanego wówczas u zbiegu ulic Kościuszki i Święty Marcin (ob. Wydział Historii UAM). Oba miały też taką samą strukturę organizacyj ną 47.

W 1922 roku dowódca piechoty dywizyjnej 14. DP płk Aleksander Załęski wyszedł z inicjatywą budowy nowoczesnej strzelnicy bojowej dla piech oty 48. W końcu 1923 roku strzelnicę, która otrzymała jego imię, oddano do użytku.

Obiekt ten znacznie ułatwił obu pułkom prowadzenie strzelań szkolnych i bojowych. Na strzelnicy często gościły, obserwując zajęcia, liczne delegacje wojskowe odwiedzające Poznań 49 . Najczęściej w koszarachjeżyckich podejmowano dedowództwo pułkusztabkwatermistrzostwobatalion piechoty lkompania zwiadukompania gospodokompania ppanc.

3 kompanie piechoty kompania ckm samodzielne plutonypluton pionierówpluton artylerii

Ryc. 7. Schemat organizacyjny 57. PPw 1938 r.

legacje francuskie - 7 maja 1923 r. pokazowe ćwiczenia z udziałem obu pułków jeżyckich obserwował, z towarzyszącymi oficerami francuskimi, marszałek Ferdynand Foch, a rok później obiekty 58. Pułku odwiedziła delegacja biskupów francuskich na czele z ks. kard. H. Dubois 50 . Z okazji święta pułkowego 14 listopada 1926 r. przebywał w 58. Pułku Piechoty ks. prymas kardynał August Fllond. Poświęcił wówczas płaskorzeźbę św. Stanisława Kostki wmurowaną w ścianę budynku dowództwa oddziału 51 . Rok wcześniej (6 czerwca) na terenie tegoż pułku odsłonięto obelisk Bolesława Chrobrego, imieniem którego nazwane były koszary 58. Pułku.

W sobotni wieczór 22 maja 1937 r. na dziedzińcu koszar 57. Pułku Piechoty odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika 3. Pułku Strzelców Wielkopolskich. Aktu dokonał dowódca DOK VII, gen. bryg. Edmund Knoll-Kownacki Według informacji ówczesnej "Polski Zbrojnej", "pomnik stanowił dzieło dwojga podchorążych rezerwy: Grzegorzewskiego i Grześkiewicza. Wysoki, kamienny postument zdobił Krzyż Virtuti Militari. Na nim wznosiła się postać żołnierza 3. Pułku Strzelców Wielkopolskich w hełmie, z karabinem w jednej ręce, a granatem w drugiej, z ładownicami u pasa"52. Uroczystości zakończył apel poległych żołnierzy 3. Pułku w latach 1919-20. Pomnik został zniszczony przez Niemców w październiku 1939 roku. Posługę duszpasterską wśród żołnierzy pełnili kapelani wojskowi trzech wyznań: rzymskokatolickiego - ks. prałat płk Julian Wilkans, ewangelicko-augsbur

E 57 PO« PIECHOTY '--i 7 pm* suzELCtol KOOHIDł in. Karola 11 xrżla RwKin1i SIELKOPOLSKICD [ T j » put« HHJDIY Q , M T 8 li fi " . « A

Ryc 8. Dyslokacja oddziałów Wojska Polskiego w koszarach na Jeżycach

15 PutK UMHlM PqjNAfcKicH f 7\ eudswki obecnie I<C_I nieistniejące

W 1936 r.

skiego - ks. pro b, ppłk Józef Mamica i prawosławnego - ks. kp t. Bogaczew. Ponieważ prawosławni stanowili znaczny odsetek żołnierzy obu pułków, wybudowano dla nich przy ul. Marcelińskiej drewnianą cerkiew. Uroczystego jej otwarcia i poświęcenia dokonał 13 kwietnia 1924 r. przybyły z Warszawy pro toprezbiter wojskowy ks. ppłk Bazyl Martysz53. Dawna cerkiew garnizonowa służy również współcześnie wiernym poznańskiej parafti prawosławnej. Od strony ul. Marcelińskiej, w koszarach im. W. Łokietka, funkcjonowała w latach 1921-29 Centralna Szkoła Wojskowa Gimnastyki i Sportów (CSWGiS). Kształcono w niej ,,(u.) oddanych sprawie wychowania fIzycznego instruktorów, nauczycieli gimnastyki i sportów oraz organizatorów ćwiczeń fIzycznych dla jednostek wojskowych"54. Jej organizatorem i komendantem do roku 1926 był ppłk Walerian Sikorski 55, a po nim ppłk dr Władysław Osmólski. Wśród kadry dydaktyczno-instruktorskiej znalazło się wiele ówczesnych znakomitości sportowych, m.in. Harald Handwargh - doskonały fIński trener lekkiej atletyki w latach 1924-26, wiedeńczyk, fechmistrz Leopold TargIer - instruktor szermierki, kp t. Jan Baran - lekkoatleta, gimnastyk por. Jan Fazanowicz, pro f dr Włodzimierz Missiuro - fIZjolog, st. wachmistrz Feliks Sztam (Stamm) - instruktor boksu i walki wręcz, ppłk dr Tadeusz Korniłowicz - doskonały psycholog sportu, płk Stanisław Sochaczewski - instruktor gry w polo. W szkole działał klub sportowy Pentatlon 56. Doskonałajak na ówczesne warunki baza sportowa służyła wielokrotnie polskiej reprezentacji lekkoatletycznej na zgrupowania przygotowujące do ważnychzawodów. W roku 1928 w CSWGiS przygotowywali się polscy sportowcy do startów na Olimpiadzie w Amsterdamie. Wśród reprezentacyjnego grona znalazła się m.in. złota medalistka olimpijska w rzucie dyskiem Halina Konopacka. W roku 1930 część kadry dydaktycznej z rozwiązanej CSWGiS przeniosła się do Warszawy, stanowiąc zawiązek tworzonej na Bielanach Akademii Wychowania Fizycznego. Pozostali w Poznaniu wykładowcy i instruktorzy zasilili kadry Studium WF UP oraz szkoły średnie i kluby sportowe 57 .

PRZYPISY:

l J. Stankiewicz, Ze studiów n a dfortyfika cjam i pruskimi na ziemiach polskich, "Studia i Materiały do Historii Wojskowości", T. XII, cz. 1,1966, s. 139-140. 2 Z. Ostrowska - Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1790-1880, Warszawa-Poznań 1982, s. 363.

3 N a podstawie planów miasta, por. Źródła kartograficzne do dziejów Poznania. Katalog wystawy, Muzeum Narodowe w Poznaniu, wstęp i katalog A. Rogalanka i T. Ruszczyńska, Poznań 1978.

4 M. Jaffe, Die Stadt Posen unter preussischer Herrschaft, Leipzig 1909, s. 299-300; Cz. Łuczak, Zycie gospodarczo-społeczne w Poznaniu 1815-1918, Poznań 1965, s. 100. 5 Ryzalit - część budynku wysunięta do przodu na wysokości wszystkich kondygnacji.

6 Opis gmachów na podstawie analizy pocztówek obiektów koszar jeżyckich z lat 1899-1914, zbiory Muzeum Historii Miasta Poznania; por. Pocztówki z widokówkami dawnego Poznania (1898-1939). Katalog Wystawy. Muzeum Narodowe w Poznaniu, wstęp i opracowanie M. Warkoczewska. Datowanie budynków na podstawie ich metryk znajdujących się w Wojskowej Administracji Koszar Wyższej Szkoły Oficerskiej im. S. Czarnieckiego (dalej WAK WSO).

7 Każdy z budynków batalionowych miał trzy klatki schodowe. Na poszczególnych kondygnacjach znajdowały się kompanijne magazynki broni. Toalety dla żołnierzy mieściły się w niewielkim, nie istniejącym budynku przy bramie wjazdowej do koszar przy ul. Kleista (A Szylinga). 8 "Dziennik Poznański", nr 218 z 20.09.1881 r., s. 2.

9 Oprócz aresztu wymienione budynki znajdują się od strony południowej Polikliniki 111. Szpitala Wojskowego. 10 Cegielnia usytuowana była na wzniesieniu przy dzisiejszej zachodniej stronie ul. Żeromskiego, na wysokości ul. Lindego. 11 J . Orzechowski, Dowodzenie i sztaby, T. II, Od schyłku XIX wieku do końca pierwszej wojny światowej, Warszawa 1976, s. 28-36. 12 H. Metz, Die deutsche Infanterie, [w:] Die deutsche Wehrmacht 1914-1939. Ruckblick und Ausblick, Berlin 1939, s. 8-42.

13 Neuster Plan der Provinzial- haupt und Residenzstadt Posen, Zentrales Stadtsarchiv Dienstelle Mersburg, sygn. HA III 5415/V1j11-IX. 14 "Dziennik Poznański", nr 240 z 20.10.1881 r.

15 2. Pułk Huzarów przeniósł się na początku XX stulecia do Gdańska Wrzeszcza.

Do koszar przy ul. Augusty Wiktorii przeprowadził się 1. Pułk Strzelców Konnych.

16 Centralne Archiwum Wojskowe, zespół Wojskowe Biuro Historyczne (dalej CAW WBH), T. 1785, rozkazy operacyjne dowództwa Armii Wielkopolskiej z V-VII1919 r. Nazwy koszar jeżyckich używano w stosunku do koszar piechoty, strzelców konnych i taborów (trenów). 17 Maszynopis w posiadaniu dra Janisława Osięgłowskiego z Biblioteki Głównej UAM w Poznaniu, któremu autor dziękuje za udostępnienie. 18 Metryka budynku kasyna, Wojskowy Rejonowy Zarząd Kwaterunkowo-Budowlany Poznań, WAK WSO Poznań.

Janusz Karwat

19 Źródła kartograficzne do..., tamże.

20 Tamże.

21 Tamże.

22 G. D6ring, Das Grenadier-Regiment Graf Kleist von Nollendorf(1 Westpreussisches) nr 6 im. Weltkriege, Berlin 1930, s. 6-8; CAW WBH, 1,18-8. 23 Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Poznaniu (dalej WAPP), Związek Powstańców Wielkopolskich (1936-1939), T. XLIla, rozkaz dzienny batalionu zapasowego 6. Pułku Grenadierów z 10.11.1918 r., p. a., rkps. W rozkazie tym apelowano do żołnierzy o zachowanie bezwzględnego posłuszeństwa nowym przełożonym. Informowano o toku życia w pułku, o wystawianych wartach i służbach. Rozkaz wydali podoficerowie 4 kompanii rezerwowej batalionu zapasowego, upoważnieni przez Radę Żołnierzy 6. Pułku Grenadierów. 24 A. Piotrowski, 50 dni rządów Rady Robotniczej i Żołnierzy w Poznaniu. Na mocy zapisków własnych i protokołów, Poznań 1919, s. 4. Początkowo na czele garnizonowej Rady Żołnierskiej, utworzonej "odgórnie", stanął komendant twierdzy poznańskiej gen. mjr Hahn. Jeszcze tego samego dnia wieczorem (10.11.1918 r.) nowym, demokratycznie wybranym przewodniczącym został podoficer August Twachtman. Leo Hirschel był delegatem RŻ 6. Pułku.

25 WAPP, Związek Sokołów Polskich w Rzeszy Niemieckiej, T. XV, s. 14-16, T. XXXV, s. 6 i n.; J. Karwat, Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" zaboru pruskiego iv dążeniu do niepodległości, "Dzieje Najnowsze", R. XXVI, 1994, nr 4, s. 24; J. Lange, Straż Ludowa, "Dziennik Poznański" 23 XII 1928 r., nr 296, s. 3. 26 W. Matuszak, Żołnierskie wspomnienia z dni powstania, [w:] Wspomnienia powstańców wielkopolskich, wybór i wstęp L. Tokarski i J. Ziółek, Poznań 1973, s. 178. 27 CAWWBH, 685/1 A; A. Czubiński, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919, Poznań 1978, s. 187. 28 W. Wysgota-Zakrzewski, Tworzenie regularnych oddziałów Wojska Polskiego przed wybuchem Powstania Wielkopolskiego, "Dziennik Poznański", nr l z l stycznia 1929 r. 29 CAWWBH, 1-18, S. Jellenta, Działania nafroncie wielkopolskim, s. 5-8. Poprzednio odesłano z pułku roczniki przeznaczone do rezerwy oraz większość Polaków. Wśród żołnierzy 47. Pułku Piechoty dominowali żołnierze roczników 1900-1901. 30 G. Loosch, Das Koniglich Preusisches Infanterie- Regiment Konig Ludwik III von Bayern nr 47 im Weltkrieg 1914-1918 und im Grenschutz 1919, Berlin 1930, s. 18. 31 W. Matuszak, Żołnierskie wspomnienia..., tamże, s. 178-180.

32 Mimo eskortowania grenadierów przez żołnierzy polskich udało się im ukryć na wozach 14 ckm. Według Bogusława Polaka oddział skierowano do Szczecina - zob. tegoż: Armia Wielkopolska, Poznań 1990, s. 62. Jednak zachowane relacje żołnierzy 47. Pułku Piechoty i 6. Pułku Grenadierów mówią o skierowaniu ich z Krzyża na Dolny Śląsk. Przekształcono je w bataliony Grenschutzu: w Żmigrodzie - dowódca kpt. Reimer, Górze Śląskiej - por. Hoffmann. L. Gerhard, Das Koniglich..., tamże, s. 26. 33 "Kurier Poznański", nr l z l stycznia 1919 r.; A. Czubiński, B. Polak, Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Wybór źródeł, Poznań 1983, s. 123-124. 34 CAW, 66. Pułk Piechoty, T. I, Rozkazy dzienne 1. i 2. Pułku Poznańskiego od 2.01.1919 r.; Materiały i Dokumenty Wojskowego Instytutu Historycznego 1125 odpisy rozkazów 2. Pułku.

35 Z rozkazu dziennego nr 4 Dowództwa Głównego w sprawie likwidacji Komendy Miasta Poznania, organizacji dowództwa Okręgu Wojskowego I Komendy Placu w Poznaniu, [w:] Powstanie Wielkopolskie. Wybór Źródeł, Poznań 1983, s. 156-157. 36 B. Polak, Wojsko Wielkopolskie 1918-1920, Koszalin 1990, s. 67-97. Dowódcą piechoty w twierdzy mianowano ppor. Leona Strehla. 37 A. Biskupski, Historia 61 p.p., Warszawa 1929, s. 22.

38 Gen. dyw. Filip Stanisław Dubiski (1860-1919) warmii rosyjskiej dowodził 5. Dywizją Strzelców i 1. Korpusem na froncie kaukaskim. W Wojsku Polskim od 23 XII 1918 r., był współorganizatorem i dowódcą 1. Dywizji Strzelców Wielkopolskich, 28 listopada

1919 r. w Ryni koło Bobrujska kierował walką podległych sobie oddziałów, poległ rażony kulą. Był jedynym generałem WP, który zginął w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1922 r. odznaczony pośmiertnie Orderem Virtuti Militari 5. klasy. CA W, Akta personalne, D-4982. 39 Faktycznie sztab 1. Dywizji Strzelców Wielkopolskich zorganizował ppor. Czesław Prusinowski, gdyż kpt. S. Jasiński opuścił 21.01.1919 r. Poznań. B. Polak, Wojsko..., tamże, s. 143. 40 Rekrutów kierowano również do koszar "Kenwerk" na Cytadeli, do tzw. "Rekruten- Depot" . Stamtąd po krótkim przeszkoleniu kierowano ich do koszar jeżyckich.

41 CAW, Siły Zbrojne Byłego Zaboru Pruskiego, L 819(10). Po sformowaniu grupy płk. D. Konarzewskiego i odesłaniu jej na front galicyjski, dowódcą 1. Pułku Strzelców Wielkopolskich został ppłk Gustaw Paszkiewicz.

42 Na podstawie analizy map i planów m. Poznania, m.in. Plan Stołecznego Miasta Poznania z roku 1927. 43 Na święto 57 p.p. (3 p. strz. wlkp.). Krótki zarys historii pułku, "Junak", nr 20 z 18 111931 r., s.6. 44 Ppłk Arnold Szylling (1884-1920) urodził się w Warszawie. Od roku 1904 warmii rosyjskiej, w czasie I wojny światowej jako dowódca batalionu i pułku piechoty. Następnie do VI1918 r. jako komendant Mochylewa. Od 6 X 1918 r. w Wojsku Polskim. Początkowo w Oddziale Personalnym Sztabu Generalnego WP, a od 17 lutego 1919 r. w Armii Wielkopolskiej - dowódca 3. Pułku Strzelców Wielkopolskich. Zginął podczas kontrataku bolszewickiego w dniu 16 września 1920 r. Zob. J. Podwapiński, Zarys historii 57 p.p. wielkopolskiej, Poznań 1927, s. 14-15. 45 Informator o 57. Pułku Piechoty - sala tradycji WSO im. Stefana Czarnieckiego.

46 Informator o 58. Pułku Piechoty - sala tradycji WSO im. Stefana Czarnieckiego.

47 T. Rawski, Przekształcenia organizacyjne sił zbrojnych przed II wojną światową, "Wojskowy Przegląd Historyczny", nr 1-2,1965, s. 28-34. 48 Gen. bryg. Jan Aleksander Załęski (1875-1947), urodzony w Kurhanie, gubernia tobolska w Rosji. Od 1895 r. służył zawodowo warmii rosyjskiej. Po powstaniu I Korpusu Polskiego w rezerwowym 2. Pułku Piechoty, następnie był delegatem przy armii gen. Denikina. W WP od 31.01.1919 r., w dowództwie DOGen Łódź i Kielce. Następnie od 7.06.1919 r. d-ca p. strz. warmii gen. Hallera, od 25 II 1921 r. - zastępca d-cy 14. DP, od 1925 r. jako d-ca 29. DP. W 1927 r. przeszedł w stan spoczynku. Mieszkał w Poznaniu. Zmarł w Warszawie 1.02.1947 r., pochowany na Powązkach, kwatera 4A-3-14. Zob. CAW, akta personalne Z-6978a. 49 14 Dywizja Piechoty..., tamże, cz. 2, s. 18.

50 Tamże, s. 32-33.

51 Od 1927 r. swoje święto 58. Pułk Piechoty obchodził 6 czerwca.

52 "Polska Zbrojna", nr 108 z 29.05.1937 r., s. 1.

53 14 Dywizja Piechoty..., tamże, s. 109-111.

54 J. Karwat, Centralna Szkoła Wojskowa Gimnastyki i Sportów w Poznaniu 1921-1929, "Wojskowy Przegląd Historyczny", 1993, nr 2, s. 33-34.

55 Walerian Sikorski (1876-1940) studiował w Centralnym Instytucie Gimnastycznym w Sztokholmie, po czym wydał podręcznik System Linga w zarysie. Od XI 1918 r. w szeregach WP. Podczas obrony Lwowa jako dowódca 1 baonu 2. Pułku Strzelców Lwowskich. Później organizator kursów wJ., komendant CSWGiS w Poznaniu. W latach 1927 -1939 inspektor wJ. w Ministerswie Oświaty i Wyznań Religijnych. Zginął w Starobielsku wiosną 1940 r. Archiwum AWF w Poznaniu, karta kwalifikacyjna W. Sikorskiego. 56 Tamże.

57 Do przeniesienia CSWGiS przyczyniła się inicjatywa jej komendanta, ppłk. Władysława Osmólskiego, piłsudczyka, który nie cieszył się poparciem większości środowiska poznańskiego, a zwłaszcza kadry naukowej Uniwersytetu. W Warszawie został w 1930 r. komendantem Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego (później AWF).