ZWIĄZKI POZNAŃSKIEGO STUDIUM I ODDZIAŁU FARMACEUTYCZNEGO Z INSTYTUCJAMI NAUKOWYMI W KRAJU I ZA GRANICĄ W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

Kronika Miasta Poznania 2000 Nr1 ; Złotnicy

ANITA MAGOWSKA

P ierwsze grono nauczające Uniwersytetu Poznańskiego (dalej: UP) określić można jako niezwykłą zbiorowość uczonych wykształconych w najbardziej renomowanych ośrodkach naukowych niemal całej Europy i stamtąd przybyłych. Możliwość tworzenia od podstaw życia naukowego w polskiej szkole wyższej musiała być dla nich bardzo atrakcyjna, skoro z tego powodu rezygnowali z zaprowadzonych już warsztatów naukowych i doskonale zapowiadających się karier. Odwagą, niezbędną dla radykalnej zmiany kierunku życiowych ścieżek, i głębokim patriotyzmem nacechowane było zwłaszcza postępowanie przedstawicieli nauk przyrodniczych, bowiem w okresie międzywojennym możliwości rozwoju tych dyscyplin były całkowicie zależne od aparatury badawczej i dostępu do osiągnięć nauki światowej. Tymczasem znajdujący się w stadium tworzenia Uniwersytet nie posiadał jeszcze jakiegokolwiek zaplecza lokalowego dla rozwoju nauk eksperymentalnych (Collegium Chemicum przy ul. Grunwaldzkiej oddano do użytku UP dopiero w roku akademickim 1930/31, a nie istniejące dziś Collegium Raciborskiego przy ul. Słowackiego - kilka lat później). Dla studiów farmaceutycznych okres międzywojenny był wręcz pionierskim.

W tym czasie studia te zostały zrównane z innymi kierunkami kształcenia uniwersyteckiego (od kandydatów zaczęto wymagać świadectwa maturalnego, poszerzono zakres przekazywanej wiedzy, natomiast czas nauki wydłużono do czterech lat), a rozwój chemii i fizyki dostarczył nowego instrumentarium badawczego, co przyczyniło się do wyodrębnienia wielu nowych dziedzin farmacji (np. farmakodynamiki, czyli nauki o przemianach leku w ustroju) bądź zmiany tożsamości innych, np. farmakognozji, odtąd nie wiedzy opisowej, ale nauki o rozpoznawaniu, składzie i identyfikacji surowców leczniczych. Powoływano

Anita Magowska

KJ.

k- rAABt

*t£iliH

W«II«

Ip

Ryc. 1. Studenci farmacji przed oknami Zakładu Farmacji Stosowanej w piwnicach poznańskiego zamku od strony al. Niepodległości, fot. z lat 20.

Ryc. 2. Grupa studentów farmacji przed pracownią dydaktyczną w zamku poznańskim fot. z 1926 rnowatorskie pracownie i zakłady naukowe, rozwijające badania w nieznanych dotąd kierunkach. Sprawą dużej wagi było nie tylko odpowiednie wyposażenie ich w aparaturę, lecz także obsadzenie osobami o właściwych kwalifikacjach, czyli zorientowanych w naj nowszych metodach eksperymentalnych. W 1919 roku studia farmaceutyczne afiliowano przy Wydziale Filozoficznym UP, bo czytelne wtedy jeszcze były - sięgające starożytności - związki między filozofią a wiedzą przyrodniczą. Skromne, zaledwie dwuletnie, oparte na programach niemieckich Studium Farmaceutyczne rok później zostało przekształcone we wzorowany na programach francuskich Oddział Farmaceutyczny, także powiązany organizacyjnie z Wydziałem Filozoficznym. Równolegle pozostawiono jeszcze na parę lat tzw. Studium B, ułatwiając ukończenie nauki repatriantom, którzy na wieść o odzyskaniu niepodległości przerwali studia na uniwersytetach niemieckich. W 1925 roku Oddział przyłączono do Wydziału Matematyczno- Przyrodniczego. Tak było aż do wybuchu II wojny światowej.

Najpoważniejszymi przeszkodami w organizacji studiów farmaceutycznych w Poznaniu były trudności ze znalezieniem odpowiednich kandydatów do obsadzenia katedr i brak pomieszczeń dla zakładów naukowych. To sprawiło, że właśnie naukowe zakłady chemiczne Oddziału Farmaceutycznego samowolną decyzjąjego dyrektora, prof. Konstantego Hrynakowskiego (1878-1938) w 1920 roku ulokowane zostały w piwnicach zamku poznańskiego (ryc. 1, 2). Odpowiednią, choć ciasną siedzibę miał wtedy jedynie Zakład Botaniki i FarmakognozJI.

Geneza zainteresowań naukowych

Zanim jednak prof. K. Hrynakowski został zaproszony do przewodzenia studiom farmaceutycznym w Poznaniu, ich organizacją zajął się dziekan Wydziału Filozoficznego, prof. Antoni Korczyński (1879-1929). Był w tym zakresie osobą w pełni kompetentną, bo podczas wcześniejszej pracy na Uniwersytecie Jagiellońskim (dalej: UJ) wykładał chemię farmaceutyczną. Konieczność jak najszybszego rozpoczęcia zajęć z farmakologii dla studentów medycyny i zajęć z botaniki oraz farmakognozji dla studentów farmacji sprawiła, że najpierw uruchomił Zakład Botaniki i Farmakognozji. Jego kierownikiem został pozyskany z grona nauczającego Uniwersytetu Warszawskiego (dalej: UW) Stanisław Biernacki (1876-1931), absolwent trzyletnich (wtedy aż trzyletnich!) studiów farmaceutycznych na Uniwersytecie w Dorpacie, uczelni prowincjonalnej, ale dla Polaków pochodzących jak on z zaboru rosyjskiego ważnej, bo umożliwiającej uzyskanie respektowanych przez Rosjan uprawnień zawodowych l . Dla rozwoju naukowego Biernackiego największe znaczenie miało zetknięcie się z Rosjaninem Mikołajem Kuzniecowem (1865-1932), wybitnym specjalistą w dziedzinie systematyki i geografii roślin, dyrektorem tamtejszego Ogrodu Botanicznego, fanatykiem nauki, nie uznającym podziałów wynikających z nacjonalizmów, a do Polaków odnoszącym się z dużą życzliwością. Jego znakomitymi wychowankami i asystentami byli spośród Polaków m.in. późniejsi profesorowie Bolesław Hryniewiecki (1875-1963) i Jan Muszyński (1884-1957).

Anita Magowska

Ryc. 3. Wymarsz studentów farmacji sprzed Coli. Medicum (dziś Coli. Maius na ul. Fredry) na ćwiczenia botaniczne pod opieką dra Władysława Kudelki (ok. 1923 r.)

Po ukończeniu studiów w Dorpacie Stanisław Biernacki, jako prowizor farmacji (z takim tytułem w Rosji kończono studia farmaceutyczne), pracował na oddziale chemicznym Instytutu Medycyny Doświadczalnej w Petersburgu, gdzie uzyskał tytuł magistra farmacji. Potem przez kilka lat zarządzał apteką w Warszawie i jednocześnie pracował naukowo w dziedzinie bakteriologii w Szpitalu Dzieciątka Jezus. W 1912 roku zrezygnował z pracy w aptece i poświęcił się wyłącznie serologii i bakteriologii, ogłaszając wyniki swych badań w czasopismach niemieckich i rosyjskich, m.in. w "Biochemische Zeitschrift"2. W 1916 roku Biernacki zmienił kierunek działalności naukowej, przyjmując asystenturę u prof. botaniki Zygmunta Wóycickiego (1871-1941) na UW. Rok później przeniósł się do nowo utworzonego Zakładu Farmakognozji UW, gdzie znalazł się w kręgu bliskich współpracowników jednego z bardziej wpływowych uczonych II Rzeczypospolitej, kierownika Zakładu Farmakognozji, lekarza i farmakognosty, członka Najwyższej Rady Zdrowia prof. Władysława Mazurkiewicza (1871-1933). Prof. Mazurkiewicz wcześniej współpracował m.in. ze światowej sławy lwowskim fizjologiem i farmakologiem prof. Leonem Popiekłam (1866-1920), który opisał odruchy trawienia i wpływ histaminy na wydzielanie kwasu solnego w żołądku, a we Lwowie prowadził uniwersytecki ogród roślin

Ryc. 4. Prof. Stanisław Biernacki wśród studentów farmacji przed Coli. Medicum, gdzie miał siedzibę jego Zakład Botaniki i Farmakognozji (ok. 1930 r.)leczniczych. Ponadto specjalizował się w Bernie w zakresie farmakognozji u Aleksandra Tschircha, twórcy tej nauki w jej XX-wiecznym kształcie, i w Zurychu u Karla Hartwicha, najlepszego znawcy używek 3 . Jednym z głównych kierunków pracy badawczej rozpoczętej w warszawskim Zakładzie Farmakognozji pod kierunkiem W. Mazurkiewicza były pierwsze polskie próby uprawy naparstnicy, wtedy wysoko cenionej jako skuteczny i silnie działający środek nasercowy. Duże zapotrzebowanie na naparstnicę sprawiało, że placówki naukowe na całej kuli ziemskiej starały się zweryfikować pochodzący z 1775 r. pogląd Williama Witheringa, że tylko liście zbierane z dwuletniej rośliny podczas kwitnienia mają właściwości lecznicze. W 1917 roku prof. Mazurkiewicz zlecił S. Biernackiemu ustalenie, jakie gatunki i odmiany Digitalis nadają się do uprawy w warunkach polskich, a także porównanie ich pod względem anatomicznym i chemicznym. Materiał hodowlany pochodził z nasion różnych gatunków naparstnicy, otrzymanych drogą wymiany z zagranicznych ogrodów botanicznych. Ostra zima sprawiła jednak, że wszystkie rośliny wymarzły przed kwitnieniem,

Anita Magowska

Ryc. 5. Profesorowie (siedzą od lewej) Jan M. Dobrowolski, Konstanty Hrynakowski, Stanislaw Biemacki i Adam Jurkowski wśród dyplomantek farmacji w 1929 r.

a dalsze doświadczenia zostały przerwane, bo w listopadzie 1919 roku Stanisław Biernacki objął Katedrę Farmakognozji i Botaniki Oddziału Farmaceutycznego UP (ryc. 5).

W Poznaniu kontynuował temat roślinnych leków nasercowych ze szczególnym uwzględnieniem naparstnicy, z którego w 1922 roku habilitował się na UP pod opieką W. Mazurkiewicza 4 . Pierwszy swój artykuł naukowy sygnowany z Poznania, a opublikowany w 1919 roku na łamach "Wiadomości Farmaceutycznych", poświęcił również roślinie o działaniu nasercowym - Nerium Oleander 5 . W tym czasie poznański Oddział Farmaceutyczny nie posiadał jeszcze własnego ogrodu roślin leczniczych, Biernacki prowadził więc prace w miejskim ogrodzie botanicznym. Badał i porównywał naparstnicę aż do śmierci w 1931 roku. Choć zajmował się badaniem środków nasercowych, właśnie choroba serca była przyczyną jego śmierci (ryc. 6, 7). Współpracownikiem W. Mazurkiewicza na UW 6 był także inny samodzielny pracownik naukowy poznańskich studiów farmaceutycznych Jan M. Dobrowolski (1886-1958), wcześniej wychowanek i doktorant prof. botaniki Mariana Raciborskiego (1863-1917) z UJ. W 1917 roku Dobrowolski został wcielony do armii austriackiej, a w ramach służby powierzono mu kierowanie działem roślin lekarskich w Generalnym Gubernatorstwie Wojskowym w Lublinie oraz plantacjami ziół w powiecie opoczyńskim (nadzorowanymi pod względem fachowym przez W. Mazurkiewicza).

Ryc. 6. W pracowni farmakognostycznej w Coli. Medicum, fot. z ok. 1930 r.

Ryc. 7. W pracowni farmakognostycznej w Coli. Medicum, fot. z ok. 1930 r.

Anita Magowska

Był to czas, w którym kraje Europy zaczynały interesować się własnymi naturalnymi zasobami roślin leczniczych oraz możliwością ich uprawy lub aklimatyzacji. Stało się tak pod wpływem wydarzeń I wojny światowej, której wypadki zniszczyły dotychczasowe, tradycyjne szlaki importu surowców zielarskich z najodleglejszych zakątków świata. Trzeba było znaleźć ich odpowiedniki w najbliższym otoczeniu, co okazywało się trudnym zadaniem wobec braku odpowiedniej literatury na ten temat. Konieczność zdobycia nasion i poszerzenia wiedzy o uprawie roślin leczniczych skłoniła J. M. Dobrowolskiego do podjęcia szeregu podróży naukowych do prof. Beli Patera, pioniera uprawy roślin leczniczych w Europie, który w 1904 roku założył pierwszą na tym kontynencie doświadczalną stację roślin leczniczych w Kolozsvarze, oraz do uchodzącego również za autorytet w tej dziedzinie doc. E. Senfta, prowadzącego podobną stację w Korneuburgu pod Wiedniem. Te doświadczenia nabrały nowego znaczenia w 1918 roku, gdy w Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Ignacego Daszyńskiego, a J. M. Dobrowolski objął w nim stanowisko naczelnika oddziału hodowli roślin lekarskich, by wkrótce zamienić je na podobne stanowisko w ogólnonarodowym rządzie Jędrzeja Moraczewskiego. W Warszawie przyjął propozycję W. Mazurkiewicza objęcia asystentury w Zakładzie Farmakognozji oraz poprowadzenia związanego z nim Ogrodu Farmakognostycznego. Tu zetknął się z badaniami naparstnicy i właściwą dla zainteresowań W. Mazurkiewicza problematyką anatomii oraz morfologii roślin. Praca w Zakładzie Farmakognozji UW zmieniła życie J. M. Dobrowolskiego nie tylko pod względem zawodowym. Tu poznał artystkę plastyka Gertrudę Zubielewiczównę, która sporządzała barwną dokumentację roślin leczniczych, wyhodowanych w warszawskim Ogrodzie Farmakognostycznym. W tamtym czasie taniej i prościej było bowiem zatrudnić dobrego rysownika, niż tworzyć pracownię fotograficzną. Wkrótce odbył się ślub Gertrudy i Jana, a w 1825 roku oboje przenieśli się do Poznania, gdzie Dobrowolski objął Katedrę i Zakład Botaniki i Uprawy Roślin Lekarskich poznańskiego Oddziału Farmaceutycznego. Bez wątpienia rozległe doświadczenia nabyte przez J. M. Dobrowolskiego na plantacjach roślin leczniczych i w Zakładzie Farmakognozji UW ukształtowały podejmowaną przez niego później problematykę badawczą. Wcześniej, bo w 1920 roku rozpoczął pracę naukową w Studium i Oddziale Farmaceutycznym mgr farm. Adam Jurkowski (1885-1953), absolwent studiów farmaceutycznych na UJ. Bezpośrednio po uzyskaniu dyplomu specjalizował się w badaniu żywności i farmakognozji (to nauka umożliwiająca rozpoznawanie i identyfikację roślinnych surowców leczniczych), by w 1914 roku objąć stanowisko pierwszego asystenta u europejskiej sławy uczonego prof. Józefa Łazarskiego (1854-1924) w kierowanym przez niego Zakładzie Farmakologii i Farmakognozji Wydziału Lekarskiego UJ. Tam zetknął się z problematyką izolowania i oznaczania ciał czynnych w leczniczych surowcach roślinnych oraz ich wpływu na czynność poszczególnych narządów 7 . Tematykę tę kontynuował w Poznaniu - najpierw, zanim uzyskał pełną samodzielność naukową, u prof. Antoniego Korczyńskiego w Zakładzie Chemii

Organicznej Wydziału Filozoficznego UP (prowadząc w tym czasie wykłady i ćwiczenia z farmacji stosowanej), a od 1925 roku jako zastępca profesora w powierzonym mu Zakładzie Farmacji Stosowanej Oddziału Farmaceutycznego UP. W trudnych warunkach lokalowych, gdyż jego zakład mieścił się w ciasnych piwnicach poznańskiego zamku, A. Jurkowski zajmował się m.in. ilościowym oznaczaniem alkaloidów, diagnostyką rodziny Solanaceae, anatomią liści lulka czarnego, oznaczaniem olejków lotnych w surowcach roślinnych i oceną przydatności metody spodogramowej (badanie obrazu spopielonych surowców roślinnych) do diagnostyki surowców farmakopealnych. W pracy naukowej wykorzystywał także wiedzę uzyskaną podczas zagranicznych staży naukowych: w 1931 roku, dzięki stypendium Funduszu Kultury Narodowej, w wiodącym paryskim Instytucie Chemii Biologicznej u prof. Herisseya, gdzie zapoznał się z naj nowszymi metodami badań glikozydów nasercowych, w 1932 roku na uniwersytetach szwajcarskich dla poznania nowoczesnej organizacji studiów farmaceutycznych, a w 1935 roku w ośrodkach farmacji uniwersyteckiej i przemysłowej oraz w aptekach szpitalnych i publicznych Niemiec i Austrii 8 . Adam Jurkowski w latach 20. prowadził przez pewien okres aptekę akademicką, służącą przede wszystkim pracownikom UP i ich rodzinom. Własną aptekę założył dopiero po II wojnie światowej w Gdyni. Odległe wpływy Uniwersytetu w Dorpacie, ale także Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie, ujawniły się w problematyce badawczej podejmowanej przez Wacława Strażewicza (1889-1950), który od 1937 roku kierował Katedrą i Zakładem Farmakognozji Uniwersytetu Poznańskiego. Dyplom magistra farmacji zdobył na Uniwersytecie w Wilnie pod okiem dorpatczyka, prof. Jana Muszyńskiego (na początku swej drogi naukowej pozostającego przez krótki czas w kręgu współpracowników W. Mazurkiewicza i zastępującego J. M. Dobrowolskiego na stanowisku naczelnika oddziału hodowli roślin leczniczych Ministerstwa Zdrowia Publicznego oraz inspektora Ogrodu Farmakognostycznego Uniwersytetu Warszawskiego). Wacław Strażewicz przed rozpoczęciem studiów farmaceutycznych kierował akcją zbioru roślin leczniczych w okręgu ałtajskim, a później, od początku swych studiów w Wilnie, pełnił tam obowiązki inspektora Ogrodu Roślin Lekarskich. W latach 1936-37 jako stypendysta Funduszu Kultury Narodowej odbywał staże naukowe z zakresu organicznej mikrochemii ilościowej u prof. Richarda Wasicky'ego w Wiedniu oraz na węgierskich plantacjach roślin leczniczych. Doświadczenia te wykorzystał w publikacjach pochodzących z poznańskiego okresu pracy naukowej, a dotyczących głównie produkcji zielarskiej9. Wyraźnie rysuje się geneza problematyki badawczej podejmowanej przez Konstantego Hrynakowskiego (1878-1938), wieloletniego dyrektora Studium i Oddziału Farmaceutycznego UP (ryc. 8). Był absolwentem studiów przyrodniczych na Uniwersytecie św. Włodzimierza w Kijowie (w Poznaniu z dumą nosił czapkę poświadczającą jego przynależność do jednej z kijowskich korporacji studenckich) i chemiczno-geologicznych w Instytucie Politechnicznym w tym mieście, potem pracował na stanowisku prywatnego asystenta, znanego wówczas chemika prof. Michaiła Konowałowa (1858-1906) w Kijowie, a po jego śmierci

Anita Magowska

- na stanowisku asystenta Katedry Chemii Nieorganicznej Górniczego Instytutu Technologicznego w Tomsku, gdzie zesłano go za udział w mających charakter lewicowy rozruchach studenckich. Ponadto Hrynakowski odbył szkolenie z analizy chemicznej w niskich temperaturach u tego, który pierwszy skroplił tlen, czyli u prof. Karola Olszewskiego (1846-1915) w UJ oraz - jako stypendysta - u wspomnianego wcześniej G. Tammana, ale już podczas jego pracy na Uniwersytecie w Getyndze. Znany w literaturze światowej jako autor cenionych prac z dziedziny krystalografii Konstanty Hrynakowski po internowaniu podczas I wojny światowej zyskał poparcie monachijskiego mineraloga i krystalografa Paula HeinRyc. 8. Prof. Konstanty Hrynakowski richa Grotha (1843-1927) i dzięki niemu mógł nie tylko kontynuować pracę badawczą, ale także współpracować z wybitnymi profesorami Uniwersytetu Monachijskiego: radiochemikiem Kazimierzem Fajansem (1887-1975); fizykochemikiem i laureatem N agrody N obla za prace nad chlorofilem Richardem Willstaetterem (1872-1942); a także z fizykiem i autorem doniosłych prac wyjaśniających budowę atomu prof. Arnoldem Sommerfeldern (1868-1951). Po zwolnieniu z internowania K. Hrynakowski został na krótko asystentem K. Palmaera w Królewskiej Wyższej Szkole Technicznej w Sztokholmie. Obejmując w 1920 roku Katedrę i Zakład Chemii Farmaceutycznej UP, był więc Hrynakowski znawcą naj nowocześniejszych metod fizycznych i entuzjastą wykorzystywania ich w farmacji (ryc. 9). Nieprzypadkowo w połowie lat 30. zainstalował w swoim zakładzie aparaturę umożliwiającą rozpad atomu, dostrzegając możliwości poznawcze stwarzane chemii przez fizykę. Interesował się też własnościami dielektrycznymi i polaryzacją leczniczych związków organicznych. Z kolei wiedza z zakresu wynalezionej przez G. Tammana analizy termicznej stopów metali została przez Hrynakowskiego wykorzystana dla potrzeb farmacji we własnej szkole badania właściwości fizykochemicznych leków. Wszechstronnie wykształcony, wobec braku odpowiednich kandydatów na stanowiska profesorskie w Poznaniu przez pewien okres kierował nie tylko własnym Zakładem Chemii Farmaceutycznej, ale i zakładami Badania Środków Spożywczych, Chemii Toksykologicznej i Sądowej oraz Technologii Środków Lekarskich. Pracował z pasją. Miał zwyczaj chodzić cicho jak kot po korytarzach Collegium Chemicum, sprawdzając, czyjego asystenci wykazują równie silne zamiłowanie do pracy naukowej. Kiedyś, podczas wizyty naukowców ze Szwajcarii,pojechał z nimi w środku nocy do Coli. Chemicum i zdziwił się, że pracownie są puste. Następnego dnia zgłosił pretensje współpracownikom. Uważał bowiem, że człowiek nauki powinien jej poświęcać dnie i noce. Znany był też z pasji hodowania kryształów, które potrafił sobie wiadomymi sposobami doprowadzać do znacznych rozmiarów, a także z upodobania do roślin doniczkowych 1o . W stosunkowo nielicznym gronie kierowników zakładów naukowych poznańskiego Oddziału Farmaceutycznego znajdowali się ponadto: absolwent studiów przyrodniczych w Zurychu i w Berlinie, asystent uniwersytetów w Charlottenburgu i Sorbonie, a zarazem były profesor Uniwersytetu Moskiewskiego prof. Julian Flatau (1870-1935), a także absolwent studiów chemicznych UP i asystent kolejno Zakładów Chemii Organicznej i Chemii Ogólnej tej uczelni, dzięki stypendium Funduszu Kultury Narodowej uzupełniający wykształcenie na politechnice w Darmstadzie, w Paryżu na Sorbonie i w Kaiser Wilhelm Institut fuer Faserstoffchemie w Berlin-Dahle, doc. Aleksander Nowakowski (1900-1968) - obaj z Zakładu Technologii Środków Lekarskich, oraz wywodzący się spośród pierwszych absolwentów poznańskich studiów farmaceutycznych: doc. Franciszek Adamanis (1900-1962), po śmierci K. Hrynakowskiego kierujący Zakładem Chemii Farmaceutycznej, i doc. Kazimierz Kalinowski (1906-1977), po uzyskaniu

Ryc. 9. Prof. Konstanty Hrynakowski (w czapce korporacji studenckiej) w otoczeniu współpracowników; od lewej siedzą: druga Janina Grochmalicka, czwarta Aleksandra Ewert-Krzemieniewska (dziś A. Smoczkiewiczowa), nieco z przodu Franciszek Adamanis, za nim Maria Szmytówna, po prawej stronie Hrynakowskiego Kazimierz Duczko

Anita Magowska

Ryc. 10. Ćwiczenia z technologii środków leczniczych - studenci z drem Franciszkiem Adamanisem i laborantem, fot. z ok. 1934 r.

w 1935 roku habilitacji kierujący Zakładem Nauki o Środkach Spożywczych z Pracownią Farmakodynamiki. W II Rzeczypospolitej poznański Oddział Farmaceutyczny nie posiadał więcej własnych zakładów naukowych, a przy realizacji obszernego programu nauczania korzystał z pomocy innych jednostek naukowych UP (np. w zakresie chemii fizjologicznej - Wydziału Lekarskiego UP) 11 .

Wkład w rozwój nauki polskiej i światowej w okresie międzywojennym

W okresie międzywojennym w naukach farmaceutycznych zaczynał się proces odchodzenia od tradycyjnych badań farmakobotanicznych i przechodzenia na prace fitochemiczne oraz fizykochemiczne. O oryginalności dorobku naukowego w coraz większym stopniu decydował stopień wdrożenia metod polarograficznych i radiometrycznych, takich jak np. badania rentgenograficzne związków chemicznych czy badania ich własności dielektrycznych. W naukach farmaceutycznych rosła rola analiz dokonywanych za pomocą aparatury fizycznej. Najnowsze osiągnięcia nauk biologicznych i rolniczych stawały się natomiast podstawą ważnej dla uniezależnienia się od importu surowców zielarskich, a tworzącej się dopiero subdyscypliny nauki - uprawy roślin leczniczych. Dla rozwoju naukowego pozbawionego własnych tradycji poznańskiego Oddziału

Farmaceutycznego podstawowe znaczenie miała więc znajomość prac podejmowanych w liczących się zagranicznych ośrodkach naukowych oraz uczestnictwo w międzynarodowych sympozjach i zjazdach naukowych. Oryginalnym wkładem poznańskiego Oddziału Farmaceutycznego w rozwój nauki były przede wszystkim te prace, w których wykorzystano najnowsze osiągnięcia fizyki, pozwalające wyjaśnić budowę i właściwości cząsteczek związków chemicznych farmakologicznie czynnych, czyli prace K. Hrynakowskiego, F. Adamanisa, J. Flataua, A. Nowakowskiego i ich współpracowników. Ranga tych prac była tak duża, że po opublikowaniu w czasopismach polskich, francuskich, niemieckich lub angielskich były wielokrotnie cytowane w literaturze światowej, a dyskusję z nimi podejmowano nawet w odległej Japonii. W zakresie nauk o leku roślinnym na szczególne podkreślenie zasługują poznańskie prace dotyczące diagnostyki anatomicznej i morfologicznej roślin leczniczych oraz warunków produkcji zielarskiej, czym zajmowali się: S. Biernacki, J. M. Dobrowolski, A. Jurkowski i W. Strażewicz 12 .

Spośród różnych towarzystw naukowych, z jakimi współpracowali i w jakich udzielali się pracownicy naukowi poznańskich studiów farmaceutycznych

Ryc. 11. Prof. Konstanty Hrynakowski wraz ze współpracownikami i delegacją chemików szwajcarskich z prof. Mayerem na czele (w środku z lewej siedzi m.in. mgr Maria Szmytówna, stoją m.in. prof. Konstanty Hrynakowski, doc. Aleksander Nowakowski, dr Jerzy Tułecki, dr Franciszek Adamanis)

Anita Magowska

Ryc. 12. Pracownicy Oddziału Farmaceutycznego UP byli współorganizatorami Zjazdu Polskiego Towarzystwa Chemicznego w Poznaniu w 1929 r. - na zdjęciu obrady w Auli Uniwersyteckiejw okresie międzywojennym, na szczególne podkreślenie zasługuje istniejące od 1857 roku Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (dalej: PTPN). W okresie międzywojennym członkami Komisji Matematyczno-Przyrodniczej PTPN byli profesorowie: K. Hrynakowski, J. M. Dobrowolski, A. Jurkowski i W. Strażewicz. Duże znaczenie dla zaznajomienia zagranicy z pracami badawczymi podejmowanymi na poznańskich studiach farmaceutycznych miały publikacje w "Bulletin de la Societe des Amis des Sciences de Poznań" oraz w "Pracach Komisji Matematyczno-Przyrodniczej PTPN. Seria A. Nauki Abiologiczne". Porównując aktywność różnych zakładów naukowych Oddziału Farmaceutycznego UP, trzeba zauważyć, że w kolejnych tomach obu serii wydawniczych najczęściej publikowane były prace K. Hrynakowskiego oraz jego współpracowników: F. Adamanisa, K. Kalinowskiego, Władysława Sinieckiego, Marii Szmytówny (1903-1986), Władysława Wiśniewskiego (1901-1970) oraz Antoniego Zochowskiego i one również były najczęściej referowane na zebraniach naukowych PTPN 13 . Ponadto profesorowie poznańskich studiów farmaceutycznych włączali się w działalność Polskiego Towarzystwa Chemicznego (dalej: PTChem.), nawet jeśli, jak S. Biernacki, specjalizowali się w farmakognozji. K. Hrynakowski był

przez kilka lat przewodniczącym poznańskiego oddziału PTChem. oraz wiceprzewodniczącym zarządu głównego, ajako jego delegat, wraz z F. Adamanisem i K. Kalinowskim, wielokrotnie reprezentował naukę polską na zjazdach międzynarodowych (ryc. 12). Działalność Polskiego Towarzystwa Botanicznego ożywiali J. M. Dobrowolski oraz jego współpracownicy, a Polskiego Komitetu Zielarskiego - W. Strażewicz 14 . Współpracę poznańskiego Oddziału Farmaceutycznego z zagranicznymi ośrodkami naukowymi zapoczątkowali jego absolwenci korzystający w latach 1925-26 z funduszu stypendialnego, utworzonego jeszcze przez króla Stanisława Leszczyńskiego na rzecz Polaków kształcących się na Uniwersytecie w N ancy we Francji. Z tej możliwości uzyskania doktoratu skorzystali: Jan Bader, Zygmunt Bidziński i Józef Kłupt. Ich prace doktorskie zostały wydane drukiem we Francji 15 .

Spuścizna naukowa międzywojennej farmacji poznańskiej

Po II wojnie światowej utworzono od podstaw ośrodki akademickiego kształcenia farmaceutów w Gdańsku, Wrocławiu i Lublinie. Szukając odpowiedniej obsady kadrowej, zwrócono się do grona przedwojennych pracowników naukowych poznańskiego Oddziału Farmaceutycznego. Warto zaznaczyć, że chociaż po 1945 roku w chemii spowszedniało stosowanie analizy instrumentalnej, a zakres metod fizycznych uległ znacznemu rozszerzeniu, m.in. o metody izotopowe, to jednak znajomość metodologii wyniesiona z asystentury u K. Hrynakowskiego czy W. Strażewicza okazywała się bardzo pomocna w formułowaniu własnej problematyki badawczej. Po II wojnie światowej samodzielność naukową osiągnęła większość asystentów K. Hrynakowskiego, z których w Poznaniu profesorami zostali: F. Adamanis, Aleksandra Smoczkiewicz i Maria Szmytówna. Z pozostałych natomiast K. Kalinowski organizował studia farmaceutyczne w Lublinie, Gdańsku i Łodzi, a później kierował Katedrą Chemii Farmaceutycznej Akademii Medycznej (dalej: AM) w Łodzi, Feliks Modrzejewski (1908-1976) kierował Katedrą Farmacji Stosowanej tej uczelni, Jerzy Tułecki przez pewien okres kierował Zakładem Technologii Chemicznej Środków Leczniczych Wydziału Farmaceutycznego AM w Gdańsku, by w końcu wrócić do Poznania, Stanisław Byczkowski kierował m.in. Zakładem Chemii Toksykologicznej i Sądowej Wydziału Farmaceutycznego AM w Gdańsku, Adolf Fiebig - tutejszym Zakładem Farmacji Stosowanej, Władysław Wiśniewski (1901-1970) - Katedrą Chemii Nieorganicznej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Józef Jeske - Katedrą Farmakologii i Farmakodynamiki AM w Warszawie, a Stanisław Biniecki (1907-1999), który w latach 1938-39 odbył staż dotyczący syntezy leków u prof. E. Spaetha w Wiedniu, był autorem zarejestrowanych nawet w USA i Japonii nielicznych polskich patentów na leki i kierownikiem Zakładu Technologii Chemicznej Środków Leczniczych AM w Warszawie.

Z kolei Stanisław Rajkowski (1899-1958), który w 1934 roku doktoryzował się z botaniki, kierował przez kilka lat Katedrą Farmacji Stosowanej Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu i Politechniki Wrocławskiej, a potem Zakładem Farmacji

Anita Magowska

Stosowanej Instytutu Farmaceutycznego w Warszawie i Zakładem Leków Galenowych warszawskiego Instytutu Leków (ryc. 13). Natomiast W. Strażewicz nie tylko kontynuował pracę naukową na poznańskim Oddziale (od 1947 roku Wydziale) Farmaceutycznym, ale również był organizatorem Wydziału Farmaceutycznego AM w Gdańsku i pierwszym dyrektorem Instytutu Naukowego Leczniczych Surowców Roślinnych w Poznaniu 16 .

W okresie międzywojennym problematyka badawcza podejmowana na poznańskim Oddziale Farmaceutycznym była zakorzeniona przede wszystkim w nauce niemieckiej, w mniejszym stopniu francuskiej, węgierskiej, austriackiej i rosyjskiej. Była to więc w istocie rzeczy problematyka kosmopolityczna, która znajdowała zrozumiały rezonans w zagranicznych placówkach naukowych. Po II wojnie światowej znaczenie osiągnięć K. Hrynakowskiego, A. Jurkowskiego. J. M. Dobrowolskiego i innych profesorów poznańskiej farmacji zmalało, lecz nie oznaczało to braku intelektualnej schedy. Stały się nią dokonania ich asystentów i adiunktów kierujących po wojnie placówkami naukowymi w różnych miastach Polski.

Ryc. 13. Dr Stanisław Rąjkowski na fotografIi w 1928 r., zadedykowanej pani mgr Marii Sobockiej: "Pannie Matychnie na pamiątkę miłych chwil wspólnie w Poznaniu spędzonych"

PRZYPISY:l Uniwersytet Poznański w pierwszych latach swego istnienia. Księga pamiątkowa. Pod red A Wrzoska, Poznań 1925, s. 495-496.

2 Jan Muszyński, Sp. Prof Mikołaj Kuzniecow. Wspomnienie pośmiertne, "Wiadomości Farmaceutyczne" 1932, nr 24, s. 320-321; Uniwersytet Poznański w pierwszych latach..., s. 495-496, Biographisches Lexicon der h ervorragen den Aerzte, T. II, Berlin 1930, s. 305-306. 3 Bogusław Borkowski, 25-lecie śmierci prof dr. Władysława Mazurkiewicza. "Biuletyn Instytutu Roślin Leczniczych" 1958, nr 3, s. 269-270; Halina Strzelecka, Lek naturalny, [w:] Dzieje naukJarmaceutycznych w Polsce 1919-1979. Pod red. Z. Jerzmanowskiej iB. Kuźnickiej, Wrocław 1987, s. 64-65; Sp. Władysław Mazurkiewicz, "Wiadomości Farmaceutyczne" 1933, nr 33, s. 425 A 26. 4 Stanisław Biemacki, Digitalis canariensis. "Roczniki Farmacji" 1922, z. 4, s. 177-183; tenże, Naparstnica (Digitalis), studium porównawcze pod względem anatomicznym i chemiczny tamże,z. 2, s. 57-107. 5 Tenże, Nerium Oleander, "Wiadomości Farmaceutyczne" 1920, nr 11, s. 181, nr 12-13, s. 197-198.

6 Wydzial Lekarski i Oddzial Farmaceutyczny Uniwersytetu Poznańskiego 1919-1939. Bibliografia publikacji. Materialy biograficzne. Pod red. Krystyny Karwowskiej i Anieli Piotrowicz, Poznań 1997, s. 621-623.

7 Archiwum Akademii Medycznej w Poznaniu (dalej: Arch. AM), Akta osobowe Adama Jurkowskiego, Życiorysy; Janusz Supniewski, Historia Katedry Farmakologii w Krakowie, [w:J Sześćsetlecie medycyny krakowskiej, T. II: Historia katedr, Kraków 1964, s. 386. J. Supniewski mylnie podał imię Jurkowskiego, zamiast Adam - Jan, a błąd ten powtórzony został w życiorysie J. Łazarskiego w Polskim slowniku biograficznym. W latach 30. na Oddziale Farmaceutycznym UP pracował też inny asystent J. Łazarskiego Zygmunt Leyko, wykładający poznańskim studentom farmacji chemię środków spożywczych. 8 Arch. AM, tamże, Opinie naukowe; Witold W. Głowacki, Uniwersytecki Oddzial Farmaceutyczny w okresie międzywojennym, [w:] Dzieje Wydzialu Lekarskiego i Farmaceutycznego Uniwersytetu Poznańskiego i Akademii Medycznej im. Karola Marcinkowskiego 1919-1989. Pod red. J. Hasika, Poznań 1989, ss. 179-180,192. 9 Witold W. Głowacki, Waclaw Jan Strażewicz, znawca zielarstwa ifarmakognosta (1889-1950), "Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" 1991, nr l, s. 145-158.

10 Teodor Kikta, Profesor Konstanty Hrynakowski, zaslużony organizator studiów farmaceutycznych w Uniwersytecie Poznańskim 1920-1938, [w:] Przyczynki do historii medycyny ifarmacji na zachodnich ziemiach Polski. Bydgoszcz 1964, passim; Wydzial Lekarski i Oddzial Farmaceutyczny..., passim. 11 Julian Flatau, "Wiadomości Farmaceutyczne" 1935, nr 22, s. 322; Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za rok szkolny 1935/36. Poznań 1937, s. 247. 12 Arch. AM, Akta F. Adamanisa, Życiorysy; W. W. Głowacki, Uniwersytecki Oddzial..., s. 191-192; Danuta Sobczyńska, Ile rewolucji naukowych? Casus chemii analitycznej, [w:] Naukipogranicza. Pod red. E. Zielonackiej-Lis, Poznań 1998, s. 87-105. 13 yy w Głowacki, Farmaceuci w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciól Nauk, "Farmacja Polska" 1960, nr 20, s. 414; Helena Szafran, Wydzial Matematyczno-Przyrodniczy Poznańskiego Towarzystwa Przy ja c iól Nauk, [w:] Księgapamiątkowa w stulecie PTPN. Poznań 1957, s. 488-492; Wydzial Lekarski i Oddzial Farmaceutyczny..., passim.

14 T. Kikta, Profesor Konstanty Hrynakowski...; Uniwersytet w pierwszych latach... 15 YV. W. Głowacki, Uniwersytecki Oddzial Farmaceutyczny...; Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za rok szkolny 1935/36. Poznań 1937, s. 182-183; A. Magowska, Franciszek Adamanis (1900-1962). Farmaceuta , [w:] Szkice do portretów przedstawicieli medycyny poznańskiej 1945-1985. Pod red. Jana Hasika i Romana Meissnera, Poznań 1991, s. 109-111.

16 Dzieje naukfarmaceutycznych w Polsce 1918-1978. Pod red. Zofii Jerzmanowskiej i Barbary Kuźnickiej, Wrocław 1986, passim; Kto jest kim w polskiej medycynie, Warszawa 1987, passim.