WYBRAŁ SOŁACZ I WIERNY MU POZOSTAŁ, CZYLI O PROFESORZE FELIKSIE TERLIKOWSKIM, CHEMIKU I GLEBOZNAWCY

Kronika Miasta Poznania 1999 R.69 Nr3 ; Sołacz

ROMAN DĄBROWSKI

S ołacz wyróżnia się między innymi tym, że tu od osiemdziesięciu już lat zamieszkują i pracują naukowcy związani od 1919 roku z Wydziałem Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego, a od roku 1951 z samodzielną Wyższą Szkołą Rolniczą, z czasem przekształconą w Akademię.

Jednym z pierwszych osiadłych na Sołaczu profesorów, pionierów tworzącego się uniwersytetu i organizatorów ważnego jego trzonu związanego z naukami rolniczymi i leśnymi, był podówczas młody, dobrze się zapowiadający naukowiec, profesor doktor Feliks Kazimierz Terlikowski. Z czasem stał się on jednym z najbardziej zasłużonych sołackich pracowników naukowych l. Urodził się 13 stycznia 1885 r. w Łowiczu w niezamożnej rodzinie urzędnika kolejowego Pawła i Marii z domu Zielińskiej. Wykształcenie średnie zdobył w Warszawie, w prywatnym gimnazjum filologicznym dla młodzieży polskiej Pawła Chrzanowskiego. Świadectwo dojrzałości uzyskał w 1906 roku. Po maturze wyjechał do Szwajcarii, gdzie studiował w latach 1906-10 na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu w Genewie chemię i mineralogię. Niezbyt zasobnie wyposażony materialnie przez rodziców, w 1909 roku, po trzech latach wytężonych studiów, odniósł pierwszy spory sukces - otrzymał płatne stanowisko asystenta w Katedrze Chemii Analitycznej u profesora E. Duparca. Wspomnieć warto, że w Genewie zaprzyjaźnił się ze studentką biologii Sabiną Malinowską, która w niedalekiej przyszłości została jego żoną. Studia genewskie zakończył, uzyskując stopień doktora nauk chemicznych. Dwudziestopięcioletni doktor postanowił karierę naukową kontynuować we własnym kraju. Wybrał renomowaną Akademię Rolniczą w Dublanach, w ślad za nim podążyła też przyszła towarzyszka życia. Dublany od lat 60. XIX wieku

Roman Dąbrowskiaż do roku 1918 grupowały "najlepszą część polskiej kadry naukowo-rolniczej i stały się kolebką nowoczesnego naukowego traktowania rolnictwa, tu zrodziły się pierwsze szkoły naukowe, tu wykrystalizowała się po raz pierwszy w Polsce większość nauk rolniczych"2. W 1911 roku doktor Terlikowski został zatrudniony w Stacji Fermentacyjnej, a od 1912 roku w Krajowej Doświadczalnej Stacji Chemiczno- Rolniczej, którą już wtedy (od 1911 roku) kierował Bronisław Niklewski. Jednocześnie Terlikowski był asystentem Katedry Chemii Rolniczej Akademii dublańskiej. Wspomniane Stacje i Akademia były ze sobą ściśle powiązane, naukowcy zatrudnieni w Stacjach byli najczęściej wykładowcami i asystentami Akademii Rolniczej. Tu w Dublanach Terlikowski korzystał z naukowego kontaktu m.in. z profesorem Józefem MikułowskimPomorskim i pracował w towarzystwie zdolnych kolegów, np. Zygmunta Moczarskiego. W Dublanach Terlikowski znalazł doskonałe warunki do pracy naukowej, stabilizację życiową i dobrze rokujące perspek tywy 3. Ze względu na potrzebę połączenia posiadanej już wiedzy chemicznej z naukami rolniczymi umożliwiono mu w latach 1912-14 ukończenie uzupełniających studiów rolniczych. Terlikowski, jako pracownik stały Akademii, miał się specjalizować w zakresie gleboznawstwa i nawożenia. W 1912 roku ożenił się, w roku 1914 uzyskał stopień adiunkta Katedry Chemii Rolnej i Gleboznawstwa, a rok później urodziła się córka państwa Terlikowskich Jadwiga. Wtedy powstają też pierwsze prace uczonego - w 1916 roku rozprawa Wapno azotowe, a rok później O rozkładzie wapna azotowego w glebie. Ten korzystny bieg spraw, ułożonych stosunków rodzinnych i zawodowych załamał się w wyniku I wojny światowej. Akademia Rolnicza w Dublanach wyraźnie podupadła, kadra naukowa częściowo straciła zatrudnienie. Sabina i Feliks na pewien okres przenieśli się do Zakopanego. W sukurs Terlikowskiemu przyszła wówczas Wyższa Szkoła Lasowa Galicji w Krakowie. Dzięki przyznanemu w 1917 roku stypendium Terlikowski spędził dwa miesiące w Wiedniu i Pradze. W Pradze u profesora J. Kopeckeego. studiował zagadnienia gleboznawcze, a zwłaszcza właściwości gleb związane z ich składem mechanicznym i w ten sposób wykrystalizował się i uwidocznił właściwy kierunek jego dalszej pracy badawczej. W końcu 1917 roku, po powrocie do Dublan, uzyskał tytuł młodszego profesora (nadzwyczajnego) i otrzymał kierownictwo Katedry Gleboznawstwa. Wydawać by się mogło,

Ryc. 1. Profesor Feliks Terlikowski w latach 30. Ze zb. fot. Archiwum PAN w Poznaniu.

że profesor tu, w Dublanach będzie mógł już bez przeszkód realizować swe plany naukowe, ambicje i marzenia osobiste. Los chciał jednak inaczej. Powstająca, odrodzona II Rzeczpospolita stworzyła nowe wyzwania, na które naukowcy z Akademii spontanicznie odpowiedzieli. Część kadry znalazła się w wojsku polskim, część włączyła się w tworzenie nowych ośrodków nauki. Już od połowy 1919 roku nastąpił odpływ niektórych pracowników naukowych z Dublan do innych ośrodków w kraju, do nowo powstających uniwersytetów polskich Poznania, Warszawy, Lwowa. Mimo to tamtejsza Akademia nie upadła, znów odżyła, "a ubytki wkrótce wyrównano zarówno dzięki kadrze własnych wychowanków, jak i powracającym z emigracji uczonym polskim"4. Do Poznania pierwszy z Dublan, na wezwanie Heliodora Święcickiego, wyruszył znajdujący się wtedy w Krakowie profesor Bronisław Niklewski, któremu Komisja Organizacyjna tworzącej się Wszechnicy Piastowskiej i powołana w kwietniu 1919 roku Komisja Wyższej Szkoły Rolniczej powierzyły zadanie zorganizowania uniwersyteckiego Wydziału Rolniczo- Leśnego. Do obsady sześciu podstawowych katedr profesor Niklewski po posiłki zwrócił się między innymi do kolegów z Dublan, w pierwszym rzędzie do swego byłego współpracownika profesora Terlikowskiego. Ten i następne osoby przyjęły propozycję, a kandydatury te uczelnia poznańska w maju 1919 roku jednogłośnie zaaprobowała. Na kresy zachodnie Rzeczypospolitej, do Poznania, w ślad za profesorami Niklewskim i Terlikowskim ściągnęli dalsi pionierzy tworzonego wydziału rolników i leśników: na krótko profesor Karol Malsburg, a także Tadeusz Chrząszcz, Zygmunt Pietruszczyński, Zygmunt Moczarski 5 . W lipcu 1919 roku prof. dra F. Terlikowskiego mianowano kierownikiem Katedry Gleboznawstwa i Rolnictwa UP. Zakład Gleboznawstwa otrzymał dla swych potrzeb obszerną willę na Sołaczu przy ul. Mazowieckiej 42. Odtąd Terlikowski z Sołaczem związał się na stałe. Już w końcu 1919 roku przystąpił do prac organizacyjnych i naukowych w powierzonej mu Katedrze, "z rozmachem tworzył pracownie i uruchamiał systematyczne badania w różnych dziedzinach gleboznawstwa"6. Dzięki staraniom profesora w okresie międzywojennym wybudowano na Mazowieckiej pracownie dla kadry naukowej i studentów oraz (w 1920 roku) halę wegetacyjną i budynki pomocnicze. Za pieniądze uzyskane ze współpracy z przemysłem nawozowym zaopatrzono Zakład Gleboznawstwa w sprzęt laboratoryjny i w precyzyjne warsztaty mechaniczne 7 . Owej kadrze pionierów, twórców wydziału, w tym również profesorowi Terlikowskiemu, przyświecał cel nadrzędny - "Poznań musiał się stać i musiał być podniesionym ze względów politycznych na najwyższy poziom ośrodka nauki rolniczej"g. Dostrzegali oni, poza problemami własnych zakładów i katedr, także ogólne dobro uczelni, a szerzej jeszcze dobro Rzeczypospolitej. Takim spektakularnym czynem poznańskiego Uniwersytetu, związanym z wojną polsko-bolszewicką, było zaangażowanie kilku profesorów, w tym profesora Terlikowskiego, w ufundowanie i funkcjonowanie w 1920 roku pociągu sanitarnego dla walczących na froncie rodaków. W dniu 24 września 1920 r. szef sanitarny Okręgu Generalnego Poznańskiego gen. lekarz dr Józef Grobel ny 9 w liście do rektora prof. Heliodora Święcickiego napisał miedzy innymi: ,,[...] uważam sobie za miły

Roman Dąbrowski

Ryc. 2. Pociąg szpitalny Nr 16 ufundowany w 1920 r. przez Uniwersytet Poznański, w którym pracowali profesorowie UP. Zdjęcie wykonane jesienią tegoż roku, po przejęciu pociągu przez Wojsko Polskie. Fot. ze zb. ówczesnego podpułkownika Antoniego Zatryba, farmaceuty, obecnie w posiadaniu jego wnuczki Barbary Dąbrowskiej.

i zaszczytny obowiązek [000] podziękować Jego Magnificencji oraz panom profesorom za starania i trudy, podjęte celem niesienia ulgi chorym i rannym żołnierzom przez fundację i czynną pomoc w pociągu sanitarnym. Jeżeli z konieczności formy organizacyjnej pociąg ten przechodzi obecnie pod wyłączną dyspozycję władzy wojskowej, natenczas inicjatywa i dotychczasowa wydatna pomoc pozostaną niezapomnianą zasługą AImae Matris Posnaniensis i duchem obywatelskim owianychjej współpracowników" l0. Natomiast 28 września 1920 r. Senat Uniwersytetu "udzielił absolutorium z urządzenia i prowadzenia pociągu samarytańskiego Uniwersytetu Poznańskiego przez przeciąg blisko 2 miesięcy, wyraził podziękowanie i uczczenie pracujących w tym dziele profesorów, w szczególności: Terlikowskiego, Chrząszcza, Moczarskiego, Kozłowskiego i Biernackiego, przez powstanie z miejsc"ll. Profesor Terlikowski od roku 1920 i później zajmował się również byłym poniemieckim Instytutem Agronomicznym w Bydgoszczy, który jednak spod kurateli początkowej Uniwersytetu przeszedł pod zarząd Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Tam profesor w 1937 roku dopomógł w utworzeniu Zakładu Badania Żyzności Gleb. W roku 1934 Terlikowski został mianowany profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Poznańskiego. W całym okresie dwudziestolecia międzywojennego

Ryc. 3. Profesor F. Terlikowski w czasie ćwiczeń ze studentami w Hali Wegetacyjnej, fot. sprzed 1939 r. Wł. Archiwum PANrozwijał intensywne badania naukowe własne i podległych mu pracowników. Obejmowały one trzy zasadnicze kierunki: kartografię gleb - genezę i klasyfikację gleb, żyzność i produktywność gleb, badania chemiczne, fizyczne i biologiczne gleby oraz nawożenie i właściwości różnych form nawozów w zmiennych warunkach glebowych 12 . W pracach syntetycznych interesował się profesor aspektem przyrodniczym gleboznawstwa, a w niewielkim tylko stopniu organizacyjno-rolniczym i gospodarczym. Badania laboratoryjne i terenowe prowadzono w całej Wielkopolsce i na rozległych terenach Pomorza. Profesor ijego zespół nawiązali kontakty ze wszystkimi znaczącymi światowymi ośrodkami nauk gleboznawczych i z sekcją polską Międzynarodowego Towarzystwa Gleboznawczego. Profesor brał udział w konferencjach gleboznawczych: w 1926 roku w Holandii (Croningen), w 1927 roku w Finlandii i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej (Waszyngton), w 1935 roku w Wielkiej Brytanii (Oksford), a w 1938 roku we Włoszech. Uznając autorytet naukowy i zdolności kierownicze profesora Terlikowskiego, w roku akademickim 1925/26 powierzono mu funkcję dziekana Wydziału Rolniczo- Leśnego UP, którą później jeszcze pełnił w latach 1934-39 oraz w roku akademickim 1946/4713. Od początków działalności Wydziału Rolniczo- Leśnego UP profesor brał udział w jego pracach wydawniczych. Od 1923 roku wchodził w skład komitetów redakcyjnych "Roczników Nauk Rolniczych", a potem "Roczników Nauk Rolniczych i Leśnych". Pracował w latach 1934-39 w redakcji czasopisma "Uprawy

Roman Dąbrowski

Roślin i Nawożenia", a także - od roku 1927 do 1934 - w redakcji map gleboznawczych województwa poznańskiego i pomorskiego. Od roku 1920 udzielał się w zasłużonym dla nauki polskiej i jej promocji w Wielkopolsce Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk. Pracował aktywnie w jego stałych komisjach, członkiem zwyczajnym PTPN był przez 31lae 4 . Na początku listopada 1939 roku profesor Terlikowski, poszukiwany przez gestapo, musiał opuścić z takim mozołem zorganizowany warsztat pracy. W okresie okupacji wspólnie z kolegą, prof. Zygmuntem Pietruszczyńskim pracował w Instytutach w Puławach i w Skierniewicach 15 . Z końcem marca 1945 roku wraca do Poznania, na Sołacz i znów jak kiedyś, w początkach tworzenia Zakładu Gleboznawstwa, uczestniczy w budowie wszystkiego od podstaw. Sołacz, dzięki wypróbowanej kadrze naukowej rolników i leśników, gwałtownie odżywał. Profesor uruchomił zakład, jego laboratoria, hale doświadczalne i warsztaty. Pracował nad uruchomieniem Instytutu Żywienia i Nawożenia Roślin w Bydgoszczy oraz utworzył w Instytucie Torfowym w Baborówku (w pow. szamotuIskim) Dział N awozów Organicznych; stworzył też ośrodek badań nad próchnicowaniem gleb w Chybach nad Jeziorem Kierskim pod Poznaniem. Od czerwca 1948 roku F. Terlikowski kierował też Wydziałem Żywienia Roślin i Nawożenia w Państwowym Instytucie N aukowym Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Z powojennej korespondencji profesora z prezesem Międzynarodowego Towarzystwa Gleboznawczego, Holendrem, prof. drem D. J. Hissinkiem (1950 r.) wynika, że przedstawił mu raport o losach polskich gleboznawców w czasie okupacji i o stratach kadrowych dla nauki polskiej w tym zakresie. Napisał doń jednakże: "Pracujemy z otuchą"16. W okresie stalinowskim profesor miał okazję odwdzięczyć się swemu koledze prof. B. Niklewskiemu, który w ramach represji został zwolniony z pracy na Uniwersytecie i wspólnie z prof. Wiktorem Schrammem przeniesiony na skromny etat do Instytutu Przemysłu Włókien Łykowych. Wtedy to Feliks Terlikowski udostępnił prof. Niklewskiemu warsztat pracy naukowej w Katedrze Glebo17 znawstwa . Podobnie jak przed wojną znów rozwija działalność naukową i popularyzatorską w towarzystwach naukowych. Był członkiem czynnym Polskiej Akademii Umiejętności, Polskiej Akademii N auk Technicznych, Warszawskiego Towarzystwa Naukowego, Czechosłowackiej Akademii Rolniczej w Pradze i oczywiście PTPN w Poznaniu. Z jego inspiracji w 1945 roku powstało Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, którego prezesem był w latach 1945-49. Miał sześćdziesiąt lat, gdy pracował jako przewodniczący Komisji Chemiczno- Rolniczej i Gleboznawczej w Radzie Naukowej Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych. Był u szczytu swej aktywności zawodowej, wznawiano jego najważniejsze prace... Profesor Terlikowski zmarł w Poznaniu 23 lipca 1951 r. Pozostał w pamięci kolegów, wychowanków i uczniów jako człowiek życzliwy innym, opiekuńczy, pasjonat nauki, naukowiec o dużej skromności. Nie lubił wystąpień publicznych, z tych względów też nie był zbyt atrakcyjnym wykładowcą. Najlepiej się czuł w pracowniach, był znakomitym eksperymentatorem (w warunkach wazonowych) i badaczem terenowym, także kierownikiem zespołów pracujących na po

Ryc. 4. Przyznanie prof F. Terlikowskiemu tytułu członka korespondenta Czechosłowackiej Akademii Rolniczej w Pradze w 1928 r. CESKOSLOVENSKA AKADEMIE ZEMfiDfILSKAVPRAZE Wł. Archiwum PAN w Poznaniu.

lach doświadczalnych i terenach otwartych. Był człowiekiem wrażliwym, dowcipnym, świetnym obserwatorem, troskliwym opiekunem młodzieży. Już od 1920 roku brał udział w powołanym na UP Kuratorium Opieki nad Młodzieżą Akademicką, którym kierował wpierw Adam Wodziczko, a później rektor Heliodor Święcicki. Zawsze otwarty na życie kulturalne Sołacza i miasta, interesował się teatrem, muzyką, sztukami plastycznymi. Uczestniczył w życiu towarzyskim swego środowiska. Był nauczycielem akademickim o szerokich zainteresowaniach i autorytetem moralnym. We wspomnieniach o F. Terlikowskim profesor Wiktor Schramm napisał, że pracownie i zakłady Wydziału Rolniczo- Leśnego rozmieszczone były w kilku niewielkich willach na Sołaczu. "Profesorowie niemal wszyscy mieszkali skromnie w tych samych budynkach, w których mieściły się ich pracownie. Tak samo urządził się i profesor Terlikowski, będąc właściwie

Roman Dąbrowski

KOŁO ROLNIKÓW STUDENTÓW U.P.

POZNAŃ, dnta

Ryc. 5. Przyznanie _ I prof. F. T erlikowskiemu tytułu członka honorowego Koła Rolników Studentów UP w 1947 r. z aprobatą kuratora Koła prof. dra Stanisława Rungego.

Wł. Archiwum PAN w Poznaniu.

A .o-::'V _ c"M.%"I* 4>&!* *

/ZA>i>?4>,/'stale w pracowni przez cale dnie. Wytworzyło to specjalny tryb życia i pracy, który wiązał Profesora z pracownią, asystentami i uczniami w zwartą niemal rodzinę"18. Wybitne zasługi naukowe i organizacyjne profesora uczczono na Sołaczu w ogrodzie przed Zakładem Gleboznawstwa na Mazowieckiej głazem kamiennym z pamiątkową tablicą, obok w podobny sposób uczczono pamięć jego również już nieżyjącego ucznia i godnego następcy profesora Mikołaja Kwinichidze.

PRZYPISY:l Artykuły biograficzne o Feliksie Terlikowskim pisali dotąd m.in. Wiktor Schramm [w:] Sprawozdania PTPN nr 1 za I i II kwartał 1955 r., s. 219-225; tenże, Życie i działalnośćprof.

dra F. K Terlikowskiego, [w:] Prof dr F. K Terlikowski. Prace wybrane Z dziedziny gleboznawstwa, chemii rolnej i nawożenia, Warszawa 1958, s. 5-14 (w obu publikacjach bibliografia prac

naukowych Terlikowskiego); Ryszard W. Schramm w Wielkopolskim słowniku biograficznym, Poznań 1981, s. 763-764; Andrzej Środka, Feliks Terlikowski, [w:] Biogramy uczonych polskich, cz. 5, Wrocław 1989, s. 260-262. 2 Stanisław Brzozowski, Nauki rolnicze, [w:] Zarys dziejów nauk przYrodniczYch w Polsce, Warszawa 1983, s. 510.

3 Tenże, Akademia Rolnicza w Dublanach, [w:] Historia nauki polskiej 1863-1918, T. IV, cz. 1 i 2, Wrocław 1987, s. 318. 4 Tamże, s. 321.

5 Zob. Uniwersytet Poznański w pierwszYch latach swojego istnienia (1919, 1919-20, 1920-21,1921-22,1922-23) za rektoratu Heliodora Święcickiego. Księgapamiątkowa wydana staraniem Senatu Uniwersytetu Poznańskiego, pod red. Adama Wrzoska, Poznań 1924, ss. 70, 72 (dalej cyt. UP w 1. 1919-1923); Witold Staniewicz, Sekcja Leśna Wydziału Rolniczo-Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego 1919-1949, [w:] Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata, Poznań, 1959, s. 290-291 i nast.

6 Eugeniusz Matusiewicz, Główne kierunki i osiągnięcia w zakresie nauk rolniczych i leśnych, [w:] Dzieje akademickich studiów rolniczYch i leśnych w Wielkopolsce 1919-1969, Poznań 1970, s. 237 i nast. Dzieje Zakładu Gleboznawstwa i Rolnictwa omówił prof. F. Terlikowski [w:] Wydział Rolniczo-Leśny UP. Sprawozdanie za pierwsze 15 lat istnienia 1919/20-1933/34, Poznań 1934, s. 169-172 (tu zdjęcia zakładu przy ul. Mazowieckiej i Hali Wegetacyjnej przy ul. Podhalańskiej). 7 Maria Adamczewska, Materiały Feliksa Kazimierza Terlikowskiego, Biuletyn Archiwum PAN nr 16, Warszawa 1973, s. 101 i nast.

8 Tę opinię wyrazili członkowie komitetu redakcyjnego wymienionej w tekście publikacji, profesorowie K. Stecki, J. Rafaiski, W. Schramm i F. Terlikowski, s. 9. 9 Józef Edward Grobelny (1873-1949) lekarz, od 1919 r. generał brygady, szef sanitarny Dowództwa Okręgu Generalnego Poznań, od 1921 r. szef sanitarny DOK VII w Poznaniu, zob. PSB, T. VIII, s. 581. 10 UP w 1.1919-1923, s. 134-135.

11 Tamże, s. 135.

12 Obszernie i kompetentnie dorobek naukowy prof. Terlikowskiego omówił jego współpracownik i późniejszy (po r. 1951) następca w kierowaniu Zakładem Gleboznawstwa prof. Mikołaj Kwinichidze, Kierunki badań prof. dra F. K Terlikowskiego, [w:] F. K. Terlikowski, Prace wybrane..., op. cit., s. 15-21. 13 Zob. Skład Uniwersytetu i spis wykładów w wymienionych w artykule latach, Poznań, Uniwersytet Poznański.

14 Veritate et scientia. Księga pamiątkowa w 125-lecie Poznańskiego TowarzYstwa PrzYjaciół Nauk, Poznań 1982, s. 240.

15 Józef Broda, Historia studiów rolniczych i leśnych 1919-1969, [w:] Dzieje akademickich studiów..., op. cit., s. 94. 16 Spuścizna F. Terlikowskiego Archiwum PAN w Poznaniu, P. III - 6, j. a. 55.

17 Zob. Tomasz Schramm, Kilka mniej znanych kart Z dziejów Uniwersytetu Poznańskiego, KMP, 2/98, s. 151.

18 W. Schramm, "Zycie i działalność prof. dra F. K Terlikowskiego, op. cit., s. 12.

WYDZIAŁU ROLNICZO-LEŚNEGO UP NA SOŁACZU

JAROSŁAW MATYSIAK

P rzypadająca w bieżącym roku 80. rocznica powołania Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest doskonałą okazją do przypomnienia sylwetki znakomitego uczonego, współorganizatora i pierwszego dziekana Wydziału Rolniczo- Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego prof. Bronisława Niklewskiego. To właśnie jemu w dużej mierze wydział ten zawdzięcza projekt i lokalizację na poznańskim Sołaczul. Bronisław Stefan Niklewski urodził się 8 września 1879 r. w Inowrocławiu jako syn Filipa, dyrektora tutejszego Banku Ludowego i Marii z Dobiejewskich. W kwietniu 1899 roku ukończył 9-klasowe niemieckie gimnazjum w Inowrocławiu i w tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Berlińskiego. Studiował nauki matematyczno-przyrodnicze: chemię, botanikę i fizykę. W 1902 roku zdał egzamin dla chemików i w 1903 roku przeniósł się do Lipska, gdzie był asystentem u dra Armina Rohriga w Miejskim Instytucie Badania Środków Spożywczych. Równocześnie studiował fizjologię roślin w Instytucie Botanicznym. Pod kierunkiem wybitnego specjalisty prof. dra Wilhelma Pfeffera rozpoczął pracę na temat Przemiany materii w drzewach w okresie zimowym, na podstawie której w 1905 roku otrzymał stopień doktora. W drugiej połowie 1905 roku Niklewski powrócił do kraju i od 1 września tego roku podjął pracę w Akademii Rolniczej w Dublanachjako asystent prof. dra Mariana Raciborskiego w Katedrze Botaniki. W toku dalszej pracy naukowej Niklewski skierował swoje zainteresowania na dziedzinę zagadnień rolniczych.

1 października 1906 r. został mianowany asystentem w Stacji Doświadczalnej Chemii Rolnej w Dublanach i na stanowisku tym pozostał do 1909 roku. W roku 1907 został również adiunktem w Katedrze Chemii Rolnej, prowadzonej przez prof. dra Józefa Mikułowskiego-Pomorskiego. Rok później ożenił się z Karoliną

Hegediiss, nauczycielką (z którą miał dwie córki - Krystynę i Zofię oraz dwóch synów - Mariana i Bronisława). W tym samym roku na Uniwersytecie Lwowskim nostryfikowany został doktorat Niklewskiego, a w 1909 roku habilitował się on z dziedziny fIZjologii roślin i mikrobiologii na Wydziale Przyrodniczym tegoż Uniwersytetu i został adiunktem w Katedrze Rolnictwa Akademii Rolniczej w Dublanach, obejmując jednocześnie wykłady z mikrobiologii. W 1911 roku powołany został na stanowisko kierownika Oddziału Bakteriologii Gleby przy Katedrze Chemii Rolnej. Rok później był już profesorem nadzwyczajnym i kierownikiem Katedry Chemii Rolnej tejże uczelni, a od 1913 roku również kierownikiem Stacji Doświadczalnej Chemii Rolnej oraz Stacji Doświadczalnej Kultury Torfowisk w Dublanach. W latach 1916-17 wykładał botanikę na Uniwersytecie Lwowskim 2 .

Lata spędzone w Akademii Rolniczej w Dublanach to także czas intensywnej pracy naukowej, w większości poświęconej zagadnieniom z dziedziny mikrobiologii. W opublikowanych pracach z tego okresu profesor przedstawił wyniki badań nad utlenieniem wodoru cząsteczkowego i opisał właściwości odkrytych przez siebie bakterii utleniających wodór. Praca nad bakteriami wodorowymi przyniosła Niklewskiemu duży rozgłos w świecie naukowym. Zajmował się również bakteriami nitryfikacyjnymi; w wyniku serii wykonanych prac i doświadczeń udowodnił, że bakterie te są sprawcami strat azotu w oborniku i innych nawozach organicznych 3 . W 1918 roku Uniwersytet Jagielloński zaproponował Niklewskiemu objęcie Katedry Fizjologii Roślin po zmarłym prof. drze Emilu Godlewskim. Profesor nie skorzystał z tej propozycji, ponieważ jednocześnie otrzymał ofertę objęcia Katedry Botaniki na nowo powstałym Uniwersytecie Poznańskim, dokąd postanowił się przenieść. Na początku 1919 roku objął katedrę, a równocześnie rozpoczął, na polecenie Heliodora Święcickiego, pracę nad zorganizowaniem Wydziału Rolniczo- Leśnego tegoż Uniwersytetu.

Wybór prof. Niklewskiego na organizatora przyszłej uczelni rolniczej uznać należy za bardzo trafny, prof. Niklewski "posiadał bowiem nie tylko bogate doświadczenie w pracy pedagogicznej, które nabył w kilku wyższych uczelniach polskich (Dublany, Lwów, Kraków), ale również znał dobrze strukturę organiza

. ? It.:

Ryc. 1. Profesor Bronisław Niklewski

Jarosław Matysiak

POWSZECHNA f YS A ICHA JOWA w1929fcw POZNAN I U V MA UCZCZENIA DZIESIĘCIOlECIA NIEPODLEGŁOŚCI POLSKI

II A II 1 I I. ii ł M I :J A ł vV5 I Ł A

DYPLOM UZNANIA

DADA 01iÓWNA

AAjLXĄli

UiAi«A"

Ryc. 2. Dyplom Uznania nadany prof. Niklewskiemu przez Radę Główną Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu w 1929 r., podpisany przez prezydenta miasta Poznania Cyryla Ratajskiego.

Ze zb.

Archiwum PAN w Poznaniucyjną i programy nauczania w uniwersytetach niemieckich (Berlin, Lipsk), gdzie odbywał studia. Powierzonego mu zadania podjął się tym chętniej, że sam pochodził z Wielkopolski, a więc zorganizowanie tutaj uczelni rolniczej uważał do pewnego stopnia za swój obowiązek. [000] Święcicki zyskał w Niklewskim doświadczonego i niestrudzonego współpracownika, a - jak się później okazało - również zręcznego realizatora koncepcji utworzenia w Poznaniu studiów rolniczo-leśnych na poziomie akademickim"4. Sprawie "urządzenia studiów rolniczych przy uniwersytecie poznańskim" poświęcone zostało posiedzenie komisji uniwersyteckiej, które odbyło się w dniu 11 lutego 1919 r. Głównym referentem był prof. Niklewski, który przedstawił projekt organizacji studium rolniczego, będący w zasadzie próbą kompromisowego rozwiązania między stanowiskiem Centralnego Towarzystwa Gospodarczego, od samego początku opowiadającego się za zorganizowaniem tego typu szkoły przy Uniwersytecie, a stanowiskiem Izby Rolniczej, która wychodziła z założenia, że wyższa szkoła rolnicza powinna mieć swoją siedzibę w Bydgoszczy, na terenie byłego poniemieckiego instytutu agronomicznego (Kaiser Wilhelms Instytut). Na tym tle doszło do ostrej polemiki między obydwiema stronami.

Przedstawiony przez Niklewskiego schemat organizacji studiów rolniczych - według którego zajęcia na pierwszym roku mogłyby się odbywać w Poznaniu ze względu na lepszą obsadę przedmiotów podstawowych, zaś drugi i trzeci rok studiów odbywałby się w Bydgoszczy, gdzie w instytucie agronomicznym istniały korzystniejsze warunki do prowadzenia zajęć z przedmiotów fachowych - nie wywołał na wspomnianym posiedzeniu komisji żadnych zastrzeżeń i wszyscy zgodnie wypowiedzieli się za przyłączeniem studium rolniczego do poznańskiego Uniwersytetu. Sprawa utworzenia wyższej szkoły rolniczej była omawiana na posiedzeniach komisji uniwersyteckiej jeszcze dwukrotnie: 8 kwietnia i 23 maja 1919 r. Na posiedzeniu w dniu 8 kwietnia prof. Niklewski przedstawił zmodyfikowaną wersję swego projektu. Dalszym tokiem prac nad organizacją uczelni rolniczej zajęła się osobna komisja, utworzona z inicjatywy H. Święcickiego, w skład której wchodziło początkowo osiem, a później dziesięć osób. Oprócz prof. H. Święcickiego, jako przewodniczącego, jej członkami byli m.in. prof. Bronisław Niklewski, dziekan Wydziału Filozoficznego UP doc. Michał Sobeski, prezes CTG dr Tadeusz Szułdrzyński oraz przedstawiciele właścicieli ziemskich. Komisja wyższej szkoły rolniczej zebrała się na swe pierwsze posiedzenie w dniu 17 kwietnia 1919 r. 5 Schemat organizacji trzyletnich studiów zaproponowany przez Niklewskiego nie podobał się przedstawicielom właścicieli ziemskich, uważali oni bowiem, że przede wszystkim potrzebna jest szkoła, która kształciłaby rolników z przygotowaniem praktycznym, a zatem nie trzyletnia, lecz niższa, dwuletnia, na wzór dawnych niemieckich szkół rolniczych. Wobec silnego nacisku części członków komisji postulującej utworzenie szkoły dwuletniej Niklewski przyrzekł opracowanie takiego projektu, jednak zaznaczył, że trzon wyższej szkoły rolniczej stanowić będą studia trzyletnie. W ramach obrad komisji poruszana była także sprawa lokalizacji przyszłej szkoły rolniczej. Dyskusja zakończyła się dopiero wtedy, gdy Niklewski oświadczył (na IV posiedzeniu komisji w dniu 15 maja), że Niemcy wywieźli z instytutu w Bydgoszczy pomoce naukowe oraz że ze względu na trudności w obsługiwaniu obu typów studiów w odległych od siebie ośrodkach - poznańskim i bydgoskim - w grę może wchodzić tylko Poznań. Sprawę lokali zamierzano rozwiązać przez przejęcie koszar na Sołaczu oraz nabycie kilku budynków willowych po osadnikach niemieckich wyjeżdżających do Niemiec. W celu uzyskania pól i pomieszczeń na cele doświadczalne projektowano zakupienie 50-hektarowego gospodarstwa rolnego wraz z zabudowaniami na Sołaczu oraz przejęcie części przyległego parku z przeznaczeniem na ogród botaniczny. Władze miasta, początkowo przeciwne, zgodziły się na taką lokalizację, obiecując pomoc w uzbrojeniu terenu 6 . Ważną sprawą było uzyskanie mieszkań dla profesorów.

Jarosław Matysiak

Z pomocą przyszło Ministerstwo b. Dzielnicy Pruskiej, udzielając kredytu w wysokości 10 min marek na zakup budynków willowych w Poznaniu i na Sołaczu. Kilka zakupionych posesji przy ulicach Mazowieckiej i Wołyńskiej przeznaczono częściowo na pomieszczenia dla zakładów naukowych, a częściowo na mieszkania dla wykładowców przyszłej Wyższej Szkoły Rolniczej. Profesor Niklewski otrzymał lokal przy ul. Mazowieckiej 45, gdzie mieszkał z przerwą wojenną, aż do swojej śmierci. We wrześniu 1919 roku zebrała się Rada Wydziału Rolniczo-Leśnego na swe pierwsze posiedzenie, a dnia 1 października tego roku wydział ten rozpoczął normalną działalność jako trzeci z kolei wydział Uniwersytetu. Posiadał dwie sekcje: rolniczą i leśną. Pierwszym dziekanem został prof. Karol Malsburg, który godność tę sprawował od 1 września do grudnia 1919 roku. W lutym 1920 roku prof. Malsburg zrezygnował z katedry poznańskiej i przeniósł się na Politechnikę Lwowską, a jego następcą został prof. Niklewski, obejmując jednocześnie Katedrę Fizjologii Roślin i Chemii Rolnej. Katedrą tą kierował z przerwą wojenną do końca 1947 roku. Rozpoczęcie działalności przez Wydział Rolniczo-Leśny jesienią 1919 roku było dużym sukcesem Profesora, który, działając wytrwale, w sposób taktowny i rozsądny, zdołał zorganizować wydział i ustalić skład profesorów, który zaaprobował Senat Uniwersytetu. Stojąc na czele Katedry Fizjologii Roślin i Chemii Rolnej, prof. Niklewski oprócz zajęć dydaktycznych prowadził zakrojone na szeroką skalę badania z zakresu chemii rolnej i nawozów organicznych. Szczególnie zajmował się obornikiem i kompostami. Owocem tej działalności było kilkadziesiąt publikacji o charakterze naukowym i popularno-naukowym. Szczególne cenne było wydanie monografii Obornik, ukazała się w 1927 roku, jedynej tego rodzaju pracy na świecie, natomiast opracowanie Jak nawozić glebę (1927), służyło również jako podręcznik dla młodzieży studiującej rolnictwo. Profesor Niklewski utrzymywał liczne kontakty ze środowiskiem uczonych w kraju i za granicą oraz brał udział w konferencjach i zjazdach organizowanych przez instytucje i towarzystwa naukowe, gdzie często przedstawiał wyniki swoich badań i doświadczeń. Między innymi w 1931 roku uczestniczył w Kongresie Międzynarodowym Rolnictwa w Pradze i w Zjeździe Rolniczym w Puławach, a w 1934 w IV Ogólnopolskim Zjeździe Fachowo-Rolniczym w Warszawie, gdzie wystąpił z referatem Próchnica w gospodarstwie winem 7. Był członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1938 r.), Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (od 1920 r.) i członkiem założycielem Polskiego Towarzystwa Botanicznego (od 1922 r.). Nadto był redaktorem wydawnictwa "Gleba".

Ważną inicjatywą Profesora była organizacja Wielkopolskiego Związku Kół Doświadczalnych, obejmującego 15 kół i 150 gospodarstw rolnych, gdzie podjego kierunkiem w latach 1926-39 przeprowadzono parę tysięcy doświadczeń rolnych, nawozowych, odmianowych i uprawnych. Owocem tej ogromnej pracy było kilkadziesiąt publikacji 8 . W ramach akcji doświadczalnictwa zbiorowego na szczególną uwagę zasługują doświadczenia z jęczmieniem browarnym, który stanowił wówczas ważną pozycję eksportową. Z inicjatywy Profesora organizowano

coroczne Targi Jęczmienne w Poznaniu, na których premiowano najlepszy jęczmień browarny. Niklewski był członkiem komisji kwalifikacyjnej na targach. Do zasług Niklewskiego w dziedzinie rolnictwa należy również zaliczyć Jego czynny udział w pracy Towarzystwa "Siew", którego był współorganizatorem i prezesem. Towarzystwo "Siew" zajmowało się hodowlą nowych odmian zbóż, ziemniaków, łubinu, traw i niektórych roślin pastewnych. Aktywną działalność naukową i społeczną przerwał wybuch II wojny światowej. Po ewakuacji władz uniwersyteckich pozostało w Poznaniu 20 profesorów, którzy wybrali spośród siebie komisję administracyjną celem ochrony mienia uniwersyteckiego i załatwiania spraw bieżących. Przewodniczącym został prof. Niklewski. Komisja działała do 23 września, kiedy to Profesor został aresztowany przez gestap09. Po pobycie w więzieniu został wysiedlony w listopadzie 1939 roku do Ostrowca Świętokrzyskiego. Stamtąd udał się do Dzierążni koło Zamościa, gdzie objął kierownictwo gospodarstwa ogrodniczego, które prowadził do 1942 roku. Następnie przeniósł się do Lublina, tam pracował w Lubelskiej Izbie Rolniczej jako referent do spraw nawozów organicznych. W tym samym czasie Profesor zaangażował się w działalność Wydziału Rolniczo- Leśnego U niwersytetu Ziem Zachodnich, powstałego na przełomie 1942 i 1943 roku (przez pewien czas wchodził w skład jego rady). Po wyzwoleniu Lublina w 1944 roku organizuje Liceum Rolnicze dla Młodzieży Męskiej i Żeńskiej, będąc jednocześnie członkiem Zarządu Lubelskiej Izby Rolniczej. Po utworzeniu Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej obejmuje na krótko kierownictwo Katedry Fizjologii R ' l . 10 OSIn.

W marcu 1945 roku prof. Niklewski wraca do Poznania i przystępuje najpierw do odbudowy zniszczonego zakładu, a wkrótce potem wznawia zajęcia dydaktyczne i organizuje na nowo badania naukowe. Swa lata później, w czerwcu 1947 roku Walne Zgromadzenie Polskiej Akademii Umiejętności wybrało

Jarosław Matysiak

Ryt 4. Dyplom Honorowy nadany prof. Niklewskiemu w 1946 r. z okazji 40. rocznicy powołania Polskiego Związku Ogrodniczego. Ze zb. Archiwum PAN w Poznaniu.

prof. Niklewskiego na członka czynnego krajowego Wydziału Matematyczno- Przyrodniczego. Na stanowisku kierownika Katedry Fizjologii Roślin i Chemii Rolnej Niklewski pracował do końca 1947 roku, kiedy to, z dniem 1 stycznia 1948 r., został przeniesiony w stan spoczynku. To nagłe przeniesienie Profesora związane było z narastającą atmosferą podejrzliwości i nieufności ówczesnych władz wobec wykładowców UP. Niklewskiemu udaje się w lipcu 1948 roku otrzymać posadę adiunkta na Wydziale Żywienia i Nawożenia Państwowego Instytutu N aukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Bydgoszczy. W 1952 roku podjął pracę na stanowisku kierownika Ośrodka Dokumentacji i Informacji Naukowej i Technicznej w Instytucie Przemysłu Włókien Łykowych w Poznaniu. Profesor powołał tam do życia "Notatki Dokumentacyjne", miesięcznik, w którym pracownicy naukowi ogłaszali swoje prace oraz zamieszczano przegląd literatury z dziedziny roślin przemysłowych. Równocześnie, dzięki uprzejmości prof. dra Feliksa Terlikowskiego, Niklewski mógł nadal prowadzić badania w Katedrze Gleboznawstwa Uniwersytetu Poznańskiego. W roku 1957 wraca do Katedry, podejmuje obowiązki dydaktyczne i kontynuuje badania nad próchnicą aż do chwili przejścia na emeryturę w październiku 1960.

Profesor Bronisław Niklewski zmarł 20 stycznia 1961 r. w Poznaniu i został pochowany na cmentarzu na Sołaczu. Nieżyjący już prof. Jan Wojciechowski, uczeń i współpracownik Profesora, tak wspominał Bronisława Niklewskiego: "Profesor [...] łączył w sobie zalety wybitnego badacza, doskonałego pedagoga, niestrudzonego organizatora oraz działacza na polu popularyzacji wiedzy rolniczej i powiązania nauki z praktyką. Jego bogata i wszechstronna działalność naukowa i dydaktyczna [...] była wynikiem dużej wiedzy przyrodniczej, głębokiej intuicji i umiejętności obserwowania zjawisk przyrody oraz niezwykłej pracowitości". W pamięci współpracowników i studentów pozostał na zawsze jako człowiek wysokiej kultury i erudycji, a zarazem pełen taktu i skromności.

PRZYPISY:

1 Postać prof. Bronisława Niklewskiego przedstawił J. Wojciechowski, Wspomnienie pośmiertne o Bronisławie Niklewskim, "Kronika Miasta Poznania", 1961 nr 2, s. 109-111; tenże, Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, nr 1, za I i II kwartał 1961, Poznań 1961, s. 206-221; Archiwum PAN, sygn. 111-75. Materiały Kazimierza Bassałika (w j. 21 - materiały Akademii Nauk Technicznych w Warszawie - znajduje się życiorys B. Niklewskiego).

2 M. Adamczewska-Jackowiak, Materiały Bronisława Niklewskiego, Biuletyn Archiwum Polskiej Akademii Nauk nr 22 , Warszawa 1979, s. 107-108.

3 Sprawozdania Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, nr 1, za I i II kwartał 1961, Poznań 1961, s. 207.

4 J. Broda, Historia studiów rolniczYch i leśnych w Poznaniu 1919-1969, [w:] Dzieje Akademickich studiów rolniczYch i leśnych w Wielkopolsce 1919-1969, Poznań 1970, s. 36-37. 5 Tamże, s. 43-47.

6 Tamże, s. 48.

7 Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za lata szkolne 1929/30 i 1930/31 za rektoratu prof. dra Stanisława Kasznicy i otwarcie roku szkolnego 1931/32 przez nowego rektora prof. dra Jana Sajdaka w dniu 25 października 1931 r., Poznań 1932, s. 94; Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za rok szkolny 1934/35 za rektoratu prof. dra Stanisława Rungego i otwarcie roku szkolnego 1935/36 w dniu 20 października 1935 roku, Poznań 1936, s. 262. 8 Sprawozdania PTPN, jw., s. 213.

9 Cz. Łuczak, Uniwersytet Poznański w latach hitlerowskiej okupacji, [w:] Dzieje Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1972, s. 310. 10 M. Adamczewska-Jackowiak, Materiały..., s. 109.