ŚWIAT BISKUPA LUBRAŃSKIEGOz POWIĄZAŃ POLSKO-WŁOSKICH W XV WIEKU

Kronika Miasta Poznania 1999 R.69 Nr2 ; Jan Lubrański i jego dzieło

DANUTA QUIRINI-POPLAWSKA

P O zawarciu unii w Krewię pod berłem dynastii Jagiellonów znalazło się rozległe terytorium obejmujące znaczne obszary Europy Środkowowschodniej . Wraz ze wzrostem potęgi państwa polsko-litewskiego wzmogło się zainteresowanie nim mocarstw europejskich, ale także pojawiły się nowe kierunki polityki zagranicznej. N a północy Polska odzyskała piastowskie ziemie nad Bałtykiem i podporządkowała sobie ocalałą część zakonu krzyżackiego. Na południu i wschodzie rozciągnęła zwierzchność lenną nad Mołdawią i nad księstwami ruskimi: siewierskim i wierchowskim, oraz ingerowała w sprawy Tatarszczyzny. Odległa KatTa, kolonia genueńska na Krymie, szukała opieki i protekcji u Kazimierza Jagiellończyka, Węgrzy i Czesi oglądali się na Kraków w poszukiwaniu kandydatów na trony w swoich krajach. O rękę Jagiellonek zabiegali książęta niemieccy. Papiestwo upatrywało w państwie Jagiellonów siłę mogącą położyć kres ekspansji tureckiej. Większe problemy pojawiły się w związku z ambitnymi dążeniami Habsburgów, okrzepnięciem i przejściem do ofensywy Moskwy, opanowaniem przez Osmanów północnych wybrzeży Morza Czarnego (zajęcie Kaffy 1475, Kilii i Białogrodu 1484), co spowodowało bezpośrednie zagrożenie południowo-wschodnich kresów państwa jagiellońskiego i negatywne konsekwencje gospodarcze. Te i inne zagadnienia wprzęgły Polskę w wir polityki międzynarodowej, zbliżyły silniej do Stolicy Apostolskiej oraz kazały szukać częściej sprzymierzeńców wśród państw zachodniej Europy. Wspólne interesy z państwami włoskimi w XV wieku, a przez to nawiązanie ściślejszych kontaktów dyplomatycznych, przybliżyło do siebie obie nacje. Za pierwszą przyczynę coraz intensywniejszych kontaktów można uznać wzmocnienie pozycji Polski w Europie, drugim elementem scalającym dwa odległe kraje były coraz żywiej rozwijające się od XIV wieku stosunki handlowe. Wreszcie docierająca do Polski już w l poło XV wieku kultura humanistyczna wywarła ogromny wpływ na wzmocnienie powiązań między Południem a Pół

Danuta Quirini - Popławska

nocą i otworzyła najważniejszą epokę oddziaływania Włoch na polską cywilizacJę. Na obraz stosunków polsko-włoskich generalnie miały wpływ dwa czynniki: chrześcijańskość Polski, co zaowocowało wymianą i przepływem ludzi w obie strony (nuncjuszy, legatów, kolektorów denara św. Piotra oraz dyplomatów i przedstawicieli polskiej hierarchii kościelnej) i zauważalna już od wczesnego średniowiecza obecność emigrantów włoskich w Polsce. Rozsiani na rozległym terytorium państwa polsko-litewskiego spełniali rolę pośredników między dwoma nacjami. Swą działalność rozwijali wokół kilku środowisk - na dworze królewskim, na uniwersytecie krakowskim, w środowiskach miejskich Krakowa, Lwowa, Poznania - kupcy, bankierzy, żupnicy, dzierżawcy ceł i myt, notariusze, poszukiwani budowniczowie i architekci, wreszcie zakonnicy i duchowni świeccyl. Wśród państw włoskich najbardziej ożywione kontakty polityczne łączyły Polskę z Republiką Wenecką. Wzrastająca współzależność wydarzeń w odległych od siebie miejscach wymagała coraz częściej jeśli nie decyzji, to uzgodnienia stanowisk podejmowanych m.in. w Perle Adriatyku. Via ordinaria, prowadząca z Krakowa przez Wiedeń do Wenecji, zapełniła się żądnymi informacji studentami i uczonymi, kupcami i obieżyświatami, pielgrzymami i posłami. Wszystkich ich jednoczył wspólny cel, a każdy udający się tą drogą musiał stanąć w Wenecji - "pływającym mieście", ojczyźnie kupców i ambasadorów, nadawców i odbiorców informacji. Dla jednych pobyt w tym mieście był czasem przeznaczonym na konieczny wypoczynek, inni wykorzystywali go na zwiedzenie miasta lub zawarcie intratnej transakcji. Dla ludzi z kręgu polityki był to punkt rozpoczynający ważny etap międzynarodowych rozmów i wymiany poglądów. W tym mieście, komunikującym Zachód ze Wschodem, była okazja na znaczne poszerzenie horyzontów o świecie bliskim i dalekim. Także tu szukano sojuszników politycznych. Wobec odmowy pod koniec 1411 roku zwrotu Żary i innych miast dalmatyńskich i zwycięstw wojsk węgierskich nad Republiką Wenecką, władze weneckie rozpoczęły zabiegi, aby pozyskać króla polskiego. Kraków bowiem tego czasu stał się ważnym ośrodkiem politycznym. Już w pierwszych dziesięciolecach XV wieku w grupie osiadłych w Krakowie Włochów znaleźli się tacy, którzy oddali spore usługi królewskiej służbie dyplomatycznej2. Z początkiem 1412 roku pojawił się projekt zawarcia przymierza zaczepno-odpornego i sojuszu polsko-austriackiego skierowanego przeciw królowi Węgier Zygmuntowi Luksemburskiemu. W rozmowach tych pośredniczyli osiadły od 1404 roku w Polsce mincerz i żupnik krakowski Piętro Biccharani (Piccarani) oraz przebywający tu jakiś czas wysłany z Wenecji Zanacchio Quirine. W1412 roku stanął w Krakowie Paolo Veneto, profesor teologii, filozof i dyplomata, który starał się nakłonić Jagiełłę do uderzenia na Węgry. Na skutek jego sugestii Republika zdecydowała się wysłać uroczyste poselstwo do Polski w kwietniu 1412 roku w osobach Antonia Contariniego i Tommasa Moceniga. Polska miała pośredniczyć w zawarciu pokoju weneckowęgierskiego 4 . Ponowne mediacje podjęto w 1419 roku. Wenecja wysłała wów

Ryc. 1. Widok Wenecji na przełomie XV i XVI wczas do Polski notariusza Francesco delia Sięga. Ze strony dworu polskiego do miasta lagun skierowano Tomasza de Diaco z zawiadomieniem, że Polska podejmie się pośrednictwa w mediacjach pokojowych między Zygmuntem Luksemburskim a Republiką Wenecką. W sierpniu 1420 roku pojawili się w Wenecji ponownie polscy posłowie, Jacopo Paravesino z Mediolanu i Paweł Włodkowic, wraz z przedstawicielami księcia litewskiego Witolda, którzy udawali się na dwór papieski we Florencji. Dyplomaci ci zatrzymali się również w Mantui oraz w Mediolanie 5 . Po narodzinach syna Władysława Władysław Jagiełło zwrócił się do doży Francesco Foscari z propozycją, aby ten trzymał dziecko do chrztu. Pod koniec 1424 roku doża odpowiedział, że z wdzięcznością przyjmuje zaproszenie, mianując równocześnie jako swoich zastępców: Jana Tarnowskiego, wojewodę krakowskiego, Mikołaja z Michałowa, kasztelana sandomierskiego oraz Stanisława Ciołka, podkanclerzego koronnego, późniejszego biskupa poznańskiego 6 .

Pertraktacje w sporach Polski z zakonem krzyżackim przed Stolicą Apostolską w latach 1425-26 prowadził wspomniany już wyżej Jacopo Paravesino (Paravicino) z Mediolanu. Wówczas chodziło także o utworzenie ligi antyluksemburskiej, o czym poseł rozmawiał w Wenecji oraz we Florencjf. Szczególnym przejawem powiązań polsko-włoskich była obecność i działalność księcia mazowieckiego Aleksandra, biskupa Trydentu i nominalnego patriarchy Akwilei w latach 1439-44. Wedle J. Ptaśnika dwór księcia, na którym znajdowali się Polacy, stanowił nie tylko ważny ośrodek kultury, ale źródło inspiracji humanistycznej przenikającej do Polski 8 .

Danuta Quirini - Poplawska

Ryc. 2. Widok Wenecji na przełomie XV i XVI w.

Kontakty Polski z Wenecją trwały nieprzerwanie przez następne lata, ale do ich szczególnego ożywienia doszło w 2 poło XV w. Wiązało się to ze wzmożoną ekspansją turecką w basenie Morza Czarnego i na terenie Półwyspu Bałkańskiego. W sprawie podjęcia wspólnej walki z Porta Otomańską pisał do Kazimierza Jagiellończyka doża wenecki Cristoforo Moro 31 marca 1471 r. W 1473 roku pojawili się w Polsce dyplomaci weneccy, wysyłani na dwór szacha perskiego Uzun Hasana. Byli to kolejno: Giosafat Barbaro, dalej w 1474 roku Paolo Ognibene i Caterino Zeno oraz w latach 1474 i 1477 Ambrogio Contarini 9 . W Krakowie zatrzymywali się też posłowie weneccy wysyłani przez Signorię do chanów tatarskich, m.in. w 1476 roku sekretarz Battista Trevisano. Wstąpienie na tron Jana Olbrachta w 1492 roku było okazją do wysłania uroczystego poselstwa weneckiego w osobach doktora praw Paolo Capello oraz Marco Dandolo, które król przyjął uroczyście na zamku poznańskim w 1493 roku. Podobnie w 1502 roku przybył z Węgier Giovanni Badoer, składając tym razem gratulacje nowo obranemu Aleksandrowi Jagiellończykowi w imieniu doży Leonarda Loredana i Signorii.

Miał on także wybadać nastawienie Polski do nowo organizowanej ligi antytureckiefo . Obok Wenecji na trasie tzw. via ordinaria, szlaku podróży wszystkich polskich poselstw do Włoch, łączącym Kraków-Wiedeń - Wiener- N eustadt- Bruck - Villach-Wenecję-Rzym, znajdowała się Florencja. Każde polskie poselstwo udającesię do Rzymu musiało stanąć w tym mieście. Z państwem tym Polska nawiązała żywe kontakty w czasach panowania Władysława Jagiełły, utrzymywała je również w 2 poło XV w. W korespondencji Lorenza dei Medici zachowały się listy księcia skierowane do Jakuba z Dębna, męża Wielkopolanki Agnieszki z Bnina, w 1482 i 1489 roku, Kallimacha z 1481 i 1485 roku, Ajnolfa Thedaldi z 1481,1483 i 1485 roku oraz Kazimierza Jagiellończyka z 1483,1485 i 1489 roku ll . Choć Polskę od Genui dzieliła znaczna odległość, jednak w Archivio di Stato w Genui znajdują się dokumenty poświadczające kontakty tegoż państwa z odległą Polską w latach 1470-85. Wiązały się one głównie z uzyskaniem poparcia dworu królewskiego w sprawie protektoratu dla kolonii genueńskich na Krymie, a także protekcji dla Genueńczyków osiadłych na terenie państwa polsko-litewskiego. W marcu 1474 roku, właśnie w czasie studiów Jana Lubrańskiego, stanął w Krakowie poseł władz genueńskich Giuliano Gentile, który przedstawiał m.in. trudne położenie zagrożonej przez Turków Kaffy. W tej sprawie kierował też do Kazimierza Jagiellończyka pismo doża genueński Paolo Campofregoso 20 marca 1475 r. Wzmiankowane archiwum przechowuje ponadto listy: do Kallimacha z 1481 roku, do biskupa poznańskiego Uriela Górki z 1485 roku oraz do władz miejskich Krakowa z lat 1470-85. W 1484 roku przybył do Polski Genueńczyk Vincenzo de Domenico z propozycją zawarcia ligi anty tureckiej i udzielenia pomocy Republice Genueńskiej w odzyskaniu posiadłości krymskich i wyrzuceniu Turków znad Morza Czarnego 12 .

Przyjazne stosunki łączyły również Polskę z Mediolanem. W 1390 roku pojawił się w Krakowie poseł księcia Gian Galeazza Viscontiego, który prowadził rozmowy z królową Jadwigą. Władysław Jagiełło utrzymywał korespondencję tak z Gian Galeazzo, jak ijego synem Filippo Marią Viscontim. Ten ostatni był nawet

Ryc. 3. Widok Florencji od południowego zachodu

Danuta Quirini - Popławska

Ryc. 4. Lorenzo dei Mediciproponowany na ojca chrzestnego jednego z synów królewskich. Obaj książęta słali królowi m.in. sławne psy mediolańskie, król rewanżował się końmi i sokołami. W 1427 roku król donosił Filippo Marii Viscontiemu o śmierci syna Kazimierza. Jak przyjmuje J. Ptaśnik, podskarbim królewskim był Piętro Larissa z Mediolanu 13. Także Neapol, Mantua, Lukka i Ferrara gościły w swych murach polskich posłów. W 1406 roku do Florencji i Neapolu został wysłany doktor dekretów Jan. Chodziło o stworzenie koalicji antyluksem - burskiej i uzyskanie poparcia dla starań Władysława z Durazzo do korony węgierskiej. W tym roku florencki dwór skierował do Jagiełły list, prosząc o udzielenie poparcia kupcom florenckim przebywającym w Polsce 14.

Ryc. 5. Florencja, widok katedry i baptysterium

Ryc. 6. Widok Rzymu z kroniki Fabiana Schedla

Od wczesnego średniowiecza Polskę łączyły ścisłe i wielorakie kontakty ze Stolicą Apostolską. W okresie 1382-1434 odbyto 28 podróży poselskich z Polski do Rzymu, a w latach 1447-66 - jedenaście. Częstym bywalcem we Włoszech był znany dyplomata, zdolny polityk i wytworny mówca Mikołaj Lasocki. Jeszcze jako sekretarz królewski w latach 1424-34, a następnie jako pokojowiec papieski przy Stolicy Apostolskiej w latach 1448-50 i poseł do Wenecji i N eapolu, agitował za zorganizowaniem krucjaty an ty tureckiej. Tak był przesiąknięty kulturą włoską, że go w Rzymie brano za rzymianina 15 . W okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka do państw włoskich skierowano co najmniej 18 poselstw i tyleż samo pomniejszych misji. W Rzymie Polska usilnie zabiegała o uznanie swych nabytków w Prusach, pragnąc jednocześnie uniknąć narzuconego przez papiestwo konfliktu z Jerzym z Podiebradów. Z tych więc racji liczba poselstw zwiększyła się znacznie w latach 60. XV w. W 1461 roku posłował Jan Rytwiański, 1466/1467 - młody wówczas Jan Ostroróg i Wincenty Kiełbasa, 1467 - Jan Sapieński z Sepna koło Kościana, 1468/1469 - Jakub z Dębna i Paweł Głownia, 1471 - Marcin z Wrocimowic, 1470-71 - Jakub z Dębna, 1471 - Arnulfz Mirzyńca, a w 1473 roku Jakub z Szadka i Andrzej Oporowski 16 . Kazimierz Jagiellończyk posługiwał się także w misjach dyplomatycznych Włochami osiadłymi w Polsce, m.in. żupnikiem ruskim i znanym kupcem genueńskim Cristoforo Guardia di San Remo w pertraktacjach Polski z zakonem krzyżackim w 1463 roku we Wrocławiu 17 . Do Rzymu wysyłano ludzi obeznanych ze stosunkami w Kurii, posiadających ogładę europejską, dobrą znajomość łaciny, a w wielu wypadkach znajomość języka włoskiego uzyskaną podczas studiów w Italii. W listopadzie 1459 roku Jakub z Sienna, późniejszy arcybiskup gnieźnieński, jechał ze świetnym orszakiem na kongres przedstawicieli państw chrześcijańskich, zwołany przez Piusa II do Mantui, aby zjednoczyć państwa europejskie do wspólnej walki z nawałą tureck ą 18. Poselstwo do Rzymu z przystankiem w Wenecji sprawował dwukrotnie w latach 1475 i 1479-80 biskup poznański Uriel

Danuta Quirini - Popławskamuteli UtM

Ryc. 7. Portret paieża Piusa II (Eneasza Sylwiusza Piccolominiego )

Górka. Próby podjęcia wspólnej kontrakcji przeciwko Maciejowi Korwinowi podjął m.in. podczas swego pobytu w Wenecji w latach 1476-77 Kallimach. Wyjaśniał również wówczas negatywne stanowisko Polski wobec kwestii użycia Tatarów do walki z Turkami. W 1486 roku zaś zabiegał, aby Republika pośredniczyła w zawarciu pokoju między Polską a Porta Otomańską. Później, w 1495 roku proponował powołanie królewicza Zygmunta jako kondotiera Republiki Weneckiej. Już współcześni podejrzewali go, że zdradzał tajemnice polityki polskiej Wenecjanom i korespondował z władzami Republiki, używając weneckiego szyfru 19 . Poselstwo obediencyjne Jana Targowiskiego i Rafała Leszczyńskiego z Leszna w 1486 roku było dalszym ciągiem intensywnych kontaktów ze Stolicą Apostolską. W okresie panowania Innocentego VIII i Aleksandra VI do Rzymu wysłani zostali: w 1483 roku Stanisław Bużeński, 1487 - Andrzej Róża Boryszewski, późniejszy arcybiskup gnieźnieński, 1489 - Jan Brandys, 1491-92 - Ambroży Pampowski z Dębna nad Wartą, potem starosta generalny wielkopolski, w 1494 roku Jan Pot 20 . Pobyty polskich posłów we Włoszech nierzadko były okazją do nawiązania znajomości, podtrzymywanej następnie korespondencyjnie. Zauważamy to w wypadku Mikołaja Lasockiego, który zaprzyjaźnił się z werończykiem Guarino Guarinim, humanistą i sekretarzem Kurii Giovanni Aurispą, z Tommasem z Vicenzy i Poggiem Bracciolinim. Zbigniew Oleśnicki prowadził korespondencję z Silviem Enea Piccolominim (potem papieżem Piusem II), włoskich przyjaciół miał też Jan Długosz - Bałdo Quirini i Giovanni Capistrano. Łączność

Ryc. 8. Widok Rzymu z 1447 roku

. =:mu i fi?listowną z władcą Florencji - Lorenzo dei Medici utrzymywał wspomniany już Jakub z Dębna. Nie bez wpływu na polskich przyjaciół Kallimacha był nie tylko jego pobyt w Polsce, ale stosunki, jakie utrzymywał z takimi znakomitościami, jak Marsilio Ficino, Angelo Poliziano i Pico delia Mirandola 21.

II Na intensywność handlowych kontaktów polsko-włoskich przemożny wpływ wywierali osiedleni na terenach naszego kraju emigranci z Południa. Od XIV wieku zainteresowanie włoskich ludzi interesu Polską wyraźnie wzrosło.

Wśród przybyszów znaleźli się mieszkańcy: Bolonii, Florencji, Lukki, Mediolanu, Genui czy Wenecji. Liczny napływ Włochów do Krakowa był zrozumiały, tu znajdowała się stolica państwa i siedziba dworu królewskiego, tu koncentrowało się życie polityczne i kumulowały interesy ekonomiczne, co dawało większą

Danuta Quirini - Poplawskasposobność do działania niż w innych miastach 22 . Ważną pozycję posiadał także Lwów, który był bliższy miastom czarnomorskim i stał się od XIV wieku głównym emporium towarów wschodnich rozprowadzanych po całej Polsce i na Zachód. Przez Lwów, Kraków oraz dalej przez Poznań i N orymbergę do Brugii lub Wrocław i Wiedeń do Włoch prowadziły szlaki handlowe wychodzące z Kaffy i Tany. Na tym szlaku prym wiedli kupcy genueńscy, bo w ich rękach znajdował się handel czarnomorsko-flandryjski. Już w XIV, ale głównie w XV wieku, z uwagi na niebezpieczeństwo tureckie grożące na morzach, większego znaczenia nabrała via tartarica, biegnąca z Krymu przez Perekop, Bracław, ziemie ruskie należące do Litwy, Lwów i Kraków. Z tych przyczyn kupcy genueńscy osiedlali się we Lwowie i na terenach Rusi, a następnie w Krakowie i Poznaniu 23 . Zasadnicza działalność kupców włoskich w Polsce koncentrowała się na pośrednictwie na wielką skalę w eksporcie i imporcie towarów na dużych przestrzeniach, czyli na handlu tranzytowym, oraz organizacji powiązanych ze sobą firm i filii bankowo-handlowych rozsianych w wielu miejscach Europy, przy zastosowaniu nowych, nieznanych lub dopiero wprowadzanych metod i form pracy. Z Florencji, Lukki, Wenecji i Sieny sprowadzano m.in. tkaniny jedwabne, brokaty, aksamity, adamaszki, atłasy, złotogłowia, wyroby rzemieślnicze, owoce, wina, przedmioty luksusowe. Za pośrednictwem Włochów docierał do Polski, zwykle przez Lwów, towar pochodzenia wschodniego: korzenie, drogie kamienie, surowy jedwab, dywany, wyroby ze srebra itd. Drogą przez Perekop, Bracław - ziemie litewskie i Lwów prowadzili także kupcy genueńscy niewolników na Zachód 24 . We Lwowie usadowiła się już w XIV wieku spora kolonia osadników włoskich, przede wszystkim Genueńczyków: Piętro Messopero, Cristoforo Guardia di San Remo, Andrea de Lercario, Cristoforo i Battista Fraga, Barnaba de Negronio, Antonio de Valetariis czy Giuliano Gebeleto z Kaffy. Z badań Ł. Charewiczowej i J. Ptaśnika wynika, że najliczniejsza grupa Genueńczyków przybyła do Lwowa w l poło XV w. Włosi dominowali na targach lwowskich, obok Ormian i Żydów 25 . W 2 poło XV w. ożywione kontakty handlowe łączyły Polskę z Florencją. Jednym z najbardziej znanych ludzi interesu był w XV wieku żupnik drohobycki i krakowski, celnik lwowski i gródecki, kupiec i bankier Ajnolf Thedaldi, krewniak i protektor Kallimacha 26 . Wielu Florentyńczyków osiadłych lub czasowo przebywających na terenie Polski zajmowało się handlem. Byli obrotni, przedsiębiorczy, bardzo ruchliwi i nowocześni w swym działaniu. Od XIV wieku w rękach Włochów spoczywał zarząd żup, początkowo objęlije Genueńczycy, potem Wenecjanie, a następnie Florentyńczycy. Żupy bocheńskie dzierżawili początkowo w 2 poło XIV w. Paolo i Piętro Cavallo z Genui, od 1393 roku zaś Gofredo Fattinanti. Wspomniany już wcześniej Piętro Biccharani (Piccarani) z Wenecji administrował wraz ze swym siostrzeńcem Giovannim Bonajuntą żupy wielickie i bocheńskie w latach 1407-18, był również dzierżawcą żup ruskich, a w latach 1405-1407 wraz z Leonardo Bertolim prowadził mennicę królewską (zmarł w 1424 roku). Od 1425 do 1431 roku żupami wielicką i bocheńską kierowali Antonio i Leonardo Ricci z Florencji. Antonio przejął także żupy ruskie w 1434 roku. Dzierżawcą olkuskich żup został w 1424 roku Lodovico z Florencji, który

utrzymał je prawdopodobnie do czasu przejęcia ich przez Albizio Calenti de Medici w 1439 roku. Żupy drohobyckie i przemyskie administrowali od 1454 roku Cristoforo Guardia di San Remo i Giulio de Valetariis, około 1465 roku żupy drohobyckie przejął Ajnolf Thedaldi, który w 1488 roku został żupnikiem krakowskim, kolejnym następcą Grzegorza Lubrańskiego. Pod koniec XV wieku przejęli je krewniacy Ajnolfa: Pierozzo i Giovanni Thedaldi oraz Ottaviano Gucce 7 . Od końca XIV wieku Włosi poczęli interesować się dzierżawą mennic. Prawdopodobnie już w 1393 roku pojawił się ściągnięty dla przeprowadzenia reformy Monald z Lukki, noszący w źródłach tytuł magistra. Następnym mistrzem mennicy królewskiej był w latach 1405-07 Piętro Biccharani, potem Leonardo Bartoli, a następnie, w latach 1410-22, Neri de Tornaquinciis z Florencji, zwany monetarius cracoviensis. Czas jakiś bił monetę dla króla Simone de Talentis, poczem zarząd mennic przeszedł w ręce Polaków. Dopiero w 1504 roku mistrzem mennicy królewicza Zygmunta w Głogowie został Eustachio de Parentibus z Genui 28 . Obok obejmowania dzierżaw żup i mennic Włosi w XV wieku wykazywali zainteresowanie cłami. Od 1413 roku dzierżawił cło krakowskie Neri de Tornaquinciis, następnie od 1427 roku trzymał je Albizio Calenti de Medici 29 . Cło gródeckie dzierżawił w latach 1443-48 Cristofano Guardia di San Remo, a w latach 1461-62 przejął także cło lwowskie. Brat jego Domenico di San Remo trzymał dzierżawę cła ziemi czerwińskiej, Piętro Veluti z Wenecji od 1465 roku cło krakowskie, od 1467 roku Ąjnolf Thedaldi objął w administrację cło gródeckie i żydaczowskie, a następnie przejęli je Pierozzo i Giovanni Thedaldi oraz Ottaviano Gucci 30 .

Włoskie firmy bankowe, rozumiejąc, jak intratna jest dzierżawa salin, inwestowały tu swe kapitały i wspomagały finansowo swych rodaków. Od początku XV wieku najczęściej występowali reprezentanci potężnej firmy bankierskiej Medicich z Florencji - Leonardo Bartoli działał jako agent Medicich (od 1405 roku), w tym samym czasie współpracował z nim Albizio Calenti de Medici, który sam inwestował w żupy olkuskie i cło krakowskie w latach 1421-39, jako członek spółki florenckiej i jej faktor na teren Małopolski. W 1458 roku papież Pius II zabezpieczał swe długi (2 tys. dukatów), które zaciągnął w banku Medicich, na dochodach płynących z kolekty z Małopolski 31 .

III Humanizm przenikał do Polski zasadniczo dwiema drogami - bezpośrednio z Włoch lub pośrednio z pobliskich Węgier, a także z krajów niemieckich. Za drogą włoską przemawiają przede wszystkim liczne powiązania kulturalne, polityczne i ekonomiczne Polski z państwami włoskimi. Na pierwszym miejscu wymienić trzeba wędrówki naukowe Polaków do Bolonii i Padwy oraz innych ośrodków naukowych Włoch, skąd młodzież polska przywoziła nie tylko wiedzę i uzyskane tytuły, ale ogładę, wyrobienie polityczne oraz nowinki kulturalne. Polacy uczestniczyli także w życiu naukowo-społecznym tych uniwersytetów w XV wieku. Jak wykazał jeszcze w 1888 roku Carlo Malagola w dziele Monografie storiche sul/o studio bolognese jedenastu Polaków pełniło funkcje rektorów lub prorektorów nacji ultramontanorum i artistarum w Bolonii 32 .

Danuta Quirini - Poplawskab' KutUo *£>ił»««AA et- m

4*

Ryc. 9. Autograf Jana Długosza w liście do kardynała Zbigniewa Oleśnickiego

Pierwszorzędne znaczenie w recepcji nowych haseł miało rozprzestrzenianie się ksiąg autorów humanistycznych. Już Grzegorz z Sanoka przywiózł z wędrówki włoskiej w latach 1437-38 dzieło Giovanniego Boccaccia Genealogia deorum, znał je też Jan Długosz, jak i Boską Komedię Dantego Alighieri. On też sprowadził do kraju dwa dzieła historyczne Boccaccia: De casibus virorum illustrium i De praeclaris m u lieribus. Około 1470 roku zaprzyjaźniony z Janem Długoszem kanonik wrocławski Mikołaj Merbot przywiózł do Krakowa dzieło głośnego humanisty włoskiego Poggia Braccioliniego De miseria conditionis humanae. Interesujące są także księgozbiory profesorów uniwersytetu krakowskiego. Imponującą bibliotekę, liczącą co najmniej 250 dzieł, zgromadził profesor Jan Som mer fel d, przyjaciel Kallimacha. Miał dzieła i komentarze Ficina, Boccaccia, Aretina, Jana Baptysty Mantuana, Eneasza Sylwiusza itd. Marcin z Krakowa posiadał Facecje Poggia Braccioliniego oraz Kronikę Anonima z Florencji, Bernard Mikosz z Nysy, profesor teologii, trzymał w swych zbiorach dzieło Poggia Braccioliniego De miseria conditionis humanae 33 .

w XV wieku pojawiają się w Krakowie uczeni włoscy. Jednym z nich był filozof i dyplomata Paolo Veneto, wysłany przez władze weneckie w misji dyplomatycznej do Polski w 1412 roku. Wybitny humanista włoski Francesco Filelfo, autor traktatów filozoficznych, a także nowel, satyr i fraszek, przybył do Krakowa w 1424 roku w orszaku legata papieskiego kardynała Brandy de Castiglione. 22 lutego tegoż roku wygłosił orację na cześć pary królewskiej, uświetniając uroczystości koronacyjne czwartej żony Jagiełły Zofii Holszańskiej34. W murach krakowskiej uczelni w XV w. studiowało 11 włoskich scholarów oraz wykładało kilku włoskich profesorów. Już w 1400 roku wpisał się do Album Studiosorum Thomas Andree de Amelia in medicinis magister z Umbrii. Jego nazwisko widniało w 1404 roku wśród mistrzów na Wydziale Lekarskim, być może więc był czynnym na uniwersytecie. Na tym wydziale od 1420 roku działał Giovanni de Sacchis z Pawii, rektor Akademii Krakowskiej w 1425 roku, a w latach 1432-33 dziekan Wydziału Lekarskiego. Zapiska z 1424 roku informuje, że magister Johannes medicus Italicus uxoratus, ąui tenet scolas medicorum. Dokonał on reorganizacji Wydziału Lekarskiego oraz pozostawił licznych uczniów. Nadwornym lekarzem Władysława Jagiełły w 1433 roku był magister Bernardus Italicus doctor m e dic in arum 35. Z uniwersytetem związany był m.in. w latach 1469-70 Jacopo

Publicio z Florencji, wędrowny humanista, profesor retoryki. Na przełomie XVjXVI w. pojawiają się w Krakowie dwaj grecyści: Giovanni Silvio Siculo Amato (legum doctor Patavinus) i Costantino Claretti de Cancellieri z Pistoii, który wcześniej wykładał język grecki na uniwersytecie w Lipsku. W1504 roku zwrócili się oni do wydawcy weneckiego Aldo Manuzia o przysłanie im gramatyki greckiej Konstantyna Laskarisa, ponieważ mają w Krakowie bardzo liczne grono uczniów 36 . Włosi byli także zatrudnieni w kancelarii królewskiej jako notariusze, m.in.

w 2 poło XV w. Francesco z Treviso. W latach 1443-44 notariuszem żup solnych w Wieliczce był Piętro z Włoch, a w kancelarii miejskiej Lwowa w latach 1443-46 pracował Alberto, syn Paolo z Padwy. Występującego w Krakowie w 1499 roku drukarza Kaspra Grosse z Wenecji można by zaliczyć do Włochów, choć nazwisko wskazuje raczej na pochodzenie niemieckie 37 . Dopiero na przełom XV i XVI wieku przypada działalność napływających bądź bezpośrednio z Włoch, bądź z Węgier muratorów i architektów włoskich, poprzedzających przyjazd do Poznania Jana di Quadro z Lugano. Wcześniej doszukać się można pojedynczych przykładów (włoski zdun Giovanni pracował przy budowie kościoła Mariackiego w 1434 roku). Niektórzy z nich zatrudnieni byli przy przebudowie i budowie zamku na Wawelu. Pierwszym architektem Zamku Wawelskiego był pracujący tu w latach 1502-16 Francesco z Florencji.

Za nim podążyła następnie do Polski cała plejada włoskich budowniczych, m.in. Bartolomeo Berecci, Giovanni z Florencji oraz Gallus - Ugolino Italus i wiel . h 38 u lnnyc . Osobne miejsce i znaczący wkład w rozwijanie idei humanistycznych w Polsce wniosła obecność emigranta z San Gimignano - Filippo Buonacorsiego, zwanego Kallimachem. Był nie tylko sekretarzem królewskim, wychowawcą i nauczycielem dzieci królewskich, ale autorem wierszy, biografii, traktatów i rozprawo treściach historyczno-politycznych, a także krótko właścicielem kamienicy przy rynku w Poznaniu. To między innymi jego zasługa, że w ostatnim 25-1eciu XV wieku w Polsce pojawiają się silne już przebłyski kultury humanistycznej. Na przełomie XV i XVI wieku ożywiają się znacznie stosunki kulturalne polsko-włoskie. Na studia do uniwersytetów włoskich masowo udaje się polska młodzież. Wielu Polaków wyjeżdżało do Italii, uczestnicząc Ryc. 10. Filip Kallimach, czołowy p1Zedstawiciel w pielgrzymkach, jubileuszach, kolonii włoskiej w Polsce

Danuta Quirini - Poplawska

w orszakach poselskich, szukając zatrudnienia na dworze papieskim lub włoskich dworach książęcych, nawiązując kontakty z reprezentantami nauki i polityki włoskiej39.

IV W dniu 6 czerwca 1475 r. Mehmed II po prawie tygodniowym szturmie zmusił do kapitulacji genueńską kolonię na Krymie - Kaffę. Wkrótce potem w ręce tureckie wpadły inne ośrodki włoskie tam się znajdujące, jak Soldaia, Cembalo, La Copa, a także wenecka Tana. Upadek Kaffy był olbrzymim ciosem gospodarczym dla Republiki Genueńskiej, ale także odbił się negatywnie na kwitnącym handlu wschodnim. Zniszczone zostały świetnie prosperujące powiązania handlowe, upadł szlak tranzytowy łączący Polskę z Krymem, który był źródłem bogactwa wielu polskich miast 40 . Część Włochów tam osiadłych znalazła schronienie w Polsce, czekając na odpowiednią sposobność powrotu na Krym. Jednym z nich był Andreollo Guasco, Genueńczyk, który po upadku Soldaii i własnej osady Scuti osiadł w Polsce, stał się później wielkopolskim szlachcicem i związał się z Poznaniem i Gnieznem. Wkrótce znalazł protektora w osobie biskupa poznańskiego Uriela Górki i począł, jak uważa J. Ptaśnik, zarządzać jego dobrami. Zyskał także zaufanie dworu królewskiego. Utrzymywał nadal kontakty z Krymem, zapewniając władze genueńskie o dobrym nastawieniu mieszkańców Kaffy do poprzednichjej zwierzchników i wierząc w przychylność chana tatarskiego Mengli Gireja w kwestii powrotu Włochów na Krym 41. Zdołał też zainteresować planem odzyskania Krymu, gdzie miało wybuchnąć powstanie, polski dwór królewski. Być może, że w toczących się rozmowach nawiązywano do dawnej decyzji królewskiej jeszcze z l lipca 1462 r., zgodnie z którą Kazimierz Jagiellończyk brał Kaffę i podległe jej miasta genueńskie pod swą opiekę, zaliczając je w poczet swych lenników, co rozumiano na Krymie jako protektorat polityczny. Nie wymagał on żadnych nakładów finansowych ani pomocy militarnej; przynajmniej w chwili pertraktacji nie było o niej mowy. Wiemy natomiast z pojedynczych wzmianek źródłowych, że w obliczu bezpośredniego zagrożenia tureckiego dokonywano w Polsce zaciągów wojskowych do obrony Kaff y 42. Znalazło to potwierdzenie w materiale źródłowym znajdującym się w archiwum genueńskim pL Caffae Massaria, gdzie wśród członków załogi wojskowej odnajdujemy wiele imion i nazwisk z dopisem Polonus lub de Polonia. W latach 1464-66 pobierał w Kaffie pensję bliżej nieznany Valentinus de Pollonia, magister scolarum, prawdopodobnie kierownik tamtejszej szkoły. Przez Kaffę zresztą przewijało się sporo kupców lwowskich, którzy prowadzili tam swe interesy handlowe 43. Od czasu opuszczenia Soldaii w 1475 roku Andreollo Guasco czynił intensywne zabiegi w Polsce, aby wzbudzić zainteresowanie sprawą uwolnienia Krymu spod panowania tureckiego. Bliżej nie sprecyzowany projekt odzyskania Kaffy przy poparciu chana Tatarów Mengli Gireja miał przedstawić pod koniec 1476 roku w Wenecji oraz w Rzymie poseł polski, proboszcz wileński Jerzy Franciszek Gasztołd (członek poselstwa u boku Kallimacha), poinformowany również o tych możliwościach przez samego Andreollo Guasco. Można także domniemywać, że Gasztołd działał na zlecenie swej rodziny, gdyż jeszcze w 1475 roku wo

Ryc. II. Biskup U riel Górka, obraz z Zamku Kórnickiego

jewoda kijowski Marcin Gasztołd, jego stryj, gościł u siebie zaprzyjaźnionego biskupa Kaffy Mikołaja, obiecując mu możliwe posiłki ze swego województwa w obronie przed atakiem tureckim 44 . Równocześnie do Rzymu przez Wenecję w 1480 roku udał się sam biskup poznański Uriel Górka, postać na pewno nie doceniana w dziejach stosunków polsko-włoskich. Jak przypuszczał Józef Garbacik, bezpośrednie stosunki Górki z Andreollem Guaskiem wskazują wyraźnie, że treścią jego rozmów prowadzonych we Włoszech były także sprawy wschodnie. Tymczasem Andreollo Guasco, na wieść o śmierci Mehmeda II 3 maja 1481 r., w czerwcu tegoż roku zjechał do Wenecji, aby rozpocząć intensywne zabiegi

Danuta Quirini - Poplawskazmierzające do zorganizowania zbrojnej wyprawy na Krym. Stąd też skierował gorące słowa zachęty do władz genueńskich, aby podjęły natychmiastową akcję na Wschodzie 45 . Genua, jak na to wskazują materiały archiwalne, rozpoczęła nie tylko na daleką skalę idące przygotowania dyplomatyczne na różnych dworach włoskich, uzyskując przychylność papieża Sykstusa IV, ale równocześnie zbroiła się i werbowała załogi dla galer 46 . W lipcu 1481 roku wysłała dwóch posłów, Bartolomeo Fregoso i Lodisio Fiesco, do Mengli Gireja i na dwór królewski Kazimierza Jagiellończyka, aby wybadać nastawienie tych dwóch władców do przygotowywanej imprezy zbrojnej i uzyskać ich poparcie militarne. Zaopatrzeni w listy skierowane do króla i Kallimacha posłowie dotarli do Polski w listopadzie 1481 roku, otrzymując posłuchanie i - jak donosili w swych awisi - zrozumienie i przychylność. W tym punkcie kończą się jednak wszystkie wzmianki źródłowe informujące o przebiegu pertraktacji w sprawie odzyskania Krymu, w których motorem i inicjatorem był Andreollo Guasco 47 . Pozostał on na zawsze w Polsce, a w 1483 roku został tenutariuszem starostwa gnieźnieńskiego. Wraz ze swym rodakiem Paolo de Promontorio, późniejszym mieszczaninem i kupcem poznańskim, trudnił się handlem, m.in. wysyłając do Włoch czerwiec. Ten ostatni, wraz ze swym bratem Stefano, również w przyszłości kupcem poznańskim, utrzymywał stosunki handlowe z Norymbergą. N a tle wspólnych interesów doszło między Guaskiem a Promontoriem do zatargu. Paolo de Promontorio pozwał Guasco do sądu za nie zapłacone, a przejęte towary, głównie materiały jedwabne, atłasy - czarny i czerwony, adamaszek biały i czarny oraz złotogłowia 48 . W czasie pełnienia przez Uriela Górkę (1475-86) funkcji generalnego kolektora papieskiego przelewy i przesyłki pieniężne dokonywali Guasco i jego towarzysze z Rzymu, co świadczy również o jego rozległych koneksjach finansowych i handlowych. Ale z rachunków Uriela wynika, że Guasco naraził go na stratę około 200 dukatów węgierskich. Na polecenie biskupa Górki Genueńczyk sprowadził na okres 1484-89 specjalistę Nicolo de Novali, syna Paolo z Villacosta do dóbr biskupich w Wielkopolsce w celu plantandi vineas et omne genus agriculture. Guasco, jako szlachcic, otrzymał nawet około 1486 roku godność wojskiego kaliskiego. Zmarł w Polsce przed 4 kwietnia 1489 r. Znamienne jest, że biskup Uriel Górka utrzymywał kontakty z obu wspólnikami - Guaskiem i Promontoriem, którzy byli reprezentantami sporej już grupy emigrantów włoskich osiadłych w Poznaniu 49 . Stosunki polsko-włoskie w XV wieku były przyjazne, ożywione i wielostronne. Istotną rolę w tych kontaktach spełniała emigracja włoska, rozsiana na rozległych terytoriach państwa polsko-litewskiego, jeszcze nie dość liczna, ale znacząca i widoczna. Siła jej tkwiła w jakościowym, społecznym i zawodowym zróżnicowaniu. Skutki i rezultaty powiązań politycznych, gospodarczych i kulturalnych Polski z państwami włoskimi, rozumiane także jako działalność emigrantów ze słonecznej Italii w Polsce, należy rozpatrywać w wielu aspektach, bo dały się one odczuć w szeregu istotnych dla dalszego rozwoju Rzeczypospolitej dziedzinach. Utrwaliły się i umocniły na dalsze wieki. Miał więc rację autor Pastorefido Gian Battista Guarini, pisząc w liście do Andrzeja Zborowskiego w 1575 roku, w którym protegował do tronu polskiego księcia Ferrary Alfonso II d'Este: L luoghi sono ben lon tan i, ma gli animi sono vicini 50 .

PRZYPISY:

1 J. Ptaśnik, KollektorzY kamery apostolskiej, "Rozprawy Akademii Umiejętności", Wydział Histor.-Filoz., T. L, 1907, s. 1-80; tenże, Włoski Kraków za Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły, "Rocznik Krakowski", T. XIII, 1911, s. 53 i n.; S. Gawęda, Świadczeniafinansowe Polski na rzecz Kurii papieskiej w średniowieczu, "Studia Historyczne", R. 17,1974, s. 434-442; R. Salmeri, Aspełti deli'emigrazione italiana in Polonia nel Medioevo (sec. XI-XV), "Studia Ita10- Polonica", T. III, 1987, s. 7-8.

2 Al. Przeździecki, Zycie domowe Jadwigi i Jagiełły Z regestów skarbowych Z lat 1388-1417, Warszawa 1854, s. 124; Rachunki dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi, ed. F. Piekosiński, (w:) Monumenta Medii Aevi Historica, T. XV, 1896, s. 44; J. Ptaśnik, Italia mercatoria apud Po lon os, Roma 1910, nr 18; tenże, Kultura włoska wieków średnich, Warszawa 1922, s. 22-23. 3 J. Ptaśnik, Włoski Kraków..., s. 87-89; tenże, Kultura włoska..., ss. 98-99,101,102; J. Garbacik, Studia nad stosunkami polsko-włoskimi w XVwieku, "Rocznik Wydziału Filozoficznego UJ", T. 1,1930-1934, s. 338; Fontes Rerum Polonicarum, ed. A. Cieszkowski, T. I, fasc. II, Posnaniae 1890, nr 6,7-10,13,14-18; Archivio di Stato di Venezia (dalej cyt. ASY), Senato Secreti, reg. 4., f. 166v, 196,231, 234-235v-236; reg. 5, f. 11-13. 4 J. Garbacik, Paolo Veneto,filozofi dyplomata ijego pobyt w Polsce w 1412 r., "Zeszyty Naukowe UJ", nr 26, Historia z. 4,1960, s. 22-24; ASV, Sindicati Senato, reg. 1, nr 464,466; Deliberazioni Senato Secreti, reg. 5, f. 12-13v; Fontes Rerum Polonicarum, T. I, fasc. II, s. 39. 5 S. Zajączkowski, Studia nad procesami Polski i Litwy Z zakonem KrzYżackim w latach 1420-1423, "Ateneum Wileńskie", T. XII, 1937, s. 293, 354-358; K. Bączkowski, La missione deI Antonio Zeno in Polonia negli anni 1422-1423, "Studia Italo-Polonica", T. III, pod red. S. Cynarskiego, R. Lewańskiego, 1987, s. 15-27; J. Krzyżaniakowa, J. Ochmański, Władysław II Jagiełło, Wrocław 1990, s. 254; A. Prochaska, Król Władysław Jagiełło, T. II, Kraków 1908, s. 43; J. Ptaśnik, Włoski Kraków..., s. 90; tenże, Kultura włoska..., ss. 80,100; ASV, Senato Secreti, reg. 7, f. 99,173; Fontes Rerum Polonicarum, T. I, fasc. II, nr 11, ss. 19-22. 6 Codex epistolaris Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1376-1430, ed. A. Prochaska, Cracoviae 1882, nr 8,1201,1578; Fontes Rerum Polonicarum, T. II, fasc. II, nr 24, 25. 7 ASV, Sindicati Senato, reg. 1, nr 519; Deliberazioni Senato Secreti, reg. 5, f. 33-34v; Codex epistolaris Vitoldi..., nr 912-918; J. Ptaśnik, Włoski Kraków..., ss. 91,92,94; tenże, Kułtura włoska..., s. 103-106; E. Maleczyńska, Polska a Kuria papieska w latach 1420-1422, (w:) Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej Stanisława Zakrzewskiego, Lwów 1934, s. 238-239; Polski słownik biograficzny (dalej cyt. PSB), T. XXV, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, s. 196-197. 8 J. Dąbrowski, I rapportifra lltalia e la Polonia durante ii medio evo, (w:) Le relazionifra 11talia e la Polonia dall'eta romana ai tempi nostri, Roma 1936, s. 51; L. Bąkowski, Książę mazowiecki Aleksander biskup trydencki, "Przegląd Historyczny", T. 16, 1913, ss. 8, 12, 18, 20, 129-163; J. Ptaśnik, Kultura włoska..., ss. 164-165,168.

9 J. Garbacik, Kallimachjako dyplomata i polityk, "Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego", Seria II, T. 46, Kraków 1948, s. 37,40; II Nuovo Ramusio. I viaggi in Persia degli ambasciatori veneti Barbaro e Contarini, ed. L. Lockhart, R. Marozzo delia Rocca, M.F. Tiepolo, Roma 1973, ss. 179,180,184,227,228,229; B. Stachoń, Polska wobec weneckich projektów użycia Persów i Tatarów przeciw Turcji w drugiej połowie XV wieku, Prace historyczne wydane ku uczczeniu 50-lecia Akademickiego Koła riistoryków Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie 1878-1928, Lwów 1929, s. 155-158; Rachunki królewskie 1471-1472, 1476-1478, ed. S. Gawęda, Z. Perzanowski, A. Strzelecka, Wrocław-Kraków 1960, s. 90.

10 ASV, Deliberazioni Senato Secreti, reg. 28, f. 3, 3v; reg. 27, f. 70v, 87-88,124; Biblioteka Jagiellońska, Dział Rękopisów, Teka Pauli Żegoty, T. 5408; F. Papee, Aleksander JagiellończYk, Kraków 1949, s. 93; Biblioteka Czartoryskich, Teki Naruszewicza, T. IV 23, s. 231; T. IV 25, ss. 513,516-520; J. Garbacik, Kallimach..., s. 129; S. Nowogrodzki, Rządy Zygmunta JagiellończYka na Śląsku iw ŁużYcach (1499-1506), Kraków 1937, s. 147.

Danuta Quirini-Poplawska

11 Protocolli deI Carteggio di Lorenzo ił Magnifico per gli anni 1473-1474, 1477-1492, a cura di M. deI Piazzo, Firenze 1956, ss. 144,221,254,343,399; J. Ptaśnik, Wioski Kraków..., s.79. 12 Archivio di Stato di Genova (dalej cyt. ASG), Litterarum, fliza 1799, f. 261 v, 470,470v; fliza 1800A, f 9v, 10; fliza 1802, f. 136v-137v; fliza 1804, f 136v, 137; f1lza 1807, f 189v, 190; Wincentego de Domenico listy o Polsce pisane do senatu genueńskiego Z 1483-1484, (w:) Biblioteka Ossolińskich, Poczet Nowy, T. II, Lwów 1863, s. 338-344; Si. Kutrzeba, Handel Polski ze Wschodem w wiekach średnich, "Przegląd Polski", T. 150, R. 38,1903, s. 140.

13 J. Ptaśnik, Wioski Kraków..., s. 92; tenże, Kultura wioska..., s. 23; Rachunki dworu..., ss. 394, 556; Codex epistolaris Vitoldi..., nr 21,1271. 14 R. Salmeri, Aspetti dellemigrazione..., s. 12-13; Codex epistolaris saeculi decimi ąuinti, ed.

A. Sokołowski, J. Szujski, T. I, Kraków 1876, nr 33.

15 Historia dyplomacji polskiej, T. I, polowa X w. - 1572, pod red. M. Biskupa, Warszawa 1980, s. 364; Wł. Pociecha, Z dziejów stosunków kulturalnych polsko-wloskich, (w:) Studia Z dziejów kultury polskiej, pod red. H. Baryczą, J. Hulewicza, Warszawa 1949, s. 179; PSB, T. XVI, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971, s. 542-544; J. Fijałek, Ze studyów "Polonia apud Italos scholastica' Lasociana I, "Sprawozdania z posiedzeńAU" , T. VI, nr 4, 1901, ss. 7, 8; L. Bąkowski, Książę mazowiecki..., s. 160-161; J. Briistigerowa, Guarino a Polska, "Kwartalnik Historyczny", T. XXXIX, 1925, s. 70-80; H. Barycz, Podróże polskie do Neapolu w wiekach XV-XV11I, Warszawa 1939, s. 14; T. Ulewicz, Związki kulturalno-literackie Polski Z Wiochami w wiekach średnich i renesansie. Ogólny szkic panoramiczny, (w:) Literatura staropolska w kontekście europejskim, Wrocław 1977, ss. 35, 36. 16 F. Kiryk, Jakub Z Dębna na tle wewnętrznej i zagranicznej polityki Kazimierza Jagiellończyka, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, ss. 107, 113, 124-131; Archivio di Stato di Firenze (dalej cyt. ASFi), Fondo Mediceo, fliza 27, nr 277; filza 47, nr 424; Historia dyplomacji polskiej, T. I, ss. 512-513, 514, 519; B. Stachoń, Polska..., s. 152; PSB, T. XXXIII, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991, s. 589-590; P. Wróbel, I viaggi diplomatici polacchi in Italia negli anni 1467-1492, (w:) Viaggio in Italia e viaggio in Polonia, Kraków 1994, s. 56-57.

17 Codex epistolaris saeculi decimi ąuinti, T. I, nr 195 (s. 221-222).

18 B. Stachoń, Polityka Polski wobec Turcji i akcji antytureckiej w XV wieku do utraty Kilii i Bialogrodu (1484), Lwów 1931, s. 141-145; Codex epistolaris saeculi decimi ąuinti, T. I, nr 173. 19 J. Garbacik, Kallimach..., ss. 42, 89, 134-135; J. Ptaśnik, Kultura wioska..., s. 114-120; ASV, Deliberazioni Senato Secreti, reg. 27, f. 70v, 119,119v, 120,121; reg. 28, f. 24; reg. 33, f. 33v; Historia dyplomacji polskiej, T. I, s. 509-510; B. Stachoń, Polska wobec weneckich..., s. 168-169; Fontes Rerum Polonicarum, T. I, fasc. III, ed. A. Cieszkowski, Posnaniae 1891, nr 84.

20 ASV, Deliberazioni Senato Secreti, reg. 33, f. 21, 23, 23v; Historia dyplomacji polskiej, T. I, s. 4467, 505, 515, 519; Fontes Rerum Polonicarum, T. I, fasc. III, nr 87, 88,95-97,99; D. Malipiero, Annali Veneti da ii 'anno 1457 al 1500, "Archivio Storico Italiano" , T. VII, cz. 1, 1843, ss. 313; PSB, T. XXV, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, s. 105; P. Wróbel, I viaggi diplomatici..., ss. 58, 60.

21 Wł. Pociecha, Z dziejów stosunków..., s. 179-180; Z. Zeimerówna, Nowe szczegóły do dziejów wczesnego renesansu w Polsce, "Kwartalnik Historyczny", R. 44,1930, s. 176-180; J. Fijałek, Ze studyów..., s. 7; F. Kiryk, Jakub Z Dębna..., s. 114-115; B. Biliński, Tradizioni italiane all'UniversitiiJagellonica di Cracovia, Warszawa 1967, s. 46; J. Briistigerowa, Guarino..., ss. 71, 79 i in.; T. Ulewicz, Związki kulturalno-literackie..., ss. 40, 41; Codex epistolaris saeculi decimi ąuinti, T. I, nr 123,127,130,148, s. 315-336. 22 J. Ptaśnik, Z dziejów krakowskiego kupiectwa (od XIV do XIX wieku), Kraków 1910, s. 32-33; tenże, Studia nad patrycjatem krakowskim wieków średnich, "Rocznik Krakowski", T. XV, 1913, s.87. 23 K. Kaczmarczyk, Wlosi w Poznaniu na przelomie XVi XVI w., "Kronika Miasta Poznania", nr 6,1928, ss. 3, 6-10; L. Koczy, Handel miasta Poznania do polowy XVI wieku, Poznań 1930, ss. 263, 268; J. Ptaśnik, Kultura wioska..., ss. 66-67, 70; Ł. Charewiczowa, Handel średniowiecznego Lwowa, Lwów 1925, s. 53; K. Pieradzka, Rozkwit średniowiecznego Krakowa

w XIV i XVwieku, (w:) Kraków. Studia nad rozwojem miasta, pod red. J. Dąbrowskiego, Kraków 1957, s. 151-152; W. Heyd, Geschichte des Levantehandels im Mittelalter, T. II, Stuttgart 1879, s. 195.

24 J. Ptaśnik, Włoski Kraków..., ss. 74 i n., 80, 85; tenże, Kultura włoska..., s. 75-77; Ł, Charewiczowa, Handel średniowiecznego Lwowa..., ss. 55, 56, 58; St. Kutrzeba, Handel Polski ze Wschodem w wiekach średnich, Kraków 1930, ss. 24,28, 52; W. Heyd, op. cit., T. II, ss. 551,559, 719; Archiwum miasta Lwowa, Cons. Leopol, opis 2, fond 52, sprawa 8/8 (1460-1506), s. 244, 247, 267-268. 25 J. Ptaśnik, Włosi na Ziemi Czerwińskiej w XVw., "Kwartalnik Historyczny", R. 34,1920, s. 209-210; A. Sapori, Gli Italiani in Polonia nel medioevo, "Archivio Storico Italiano" , T. LXXXIII, cz. 1,1925, s. 138,139; tenże, Mercatores, Milano 1941, s. 53, Ł. Charewiczowa, Handel..., s. 58; Akta grodzkie i ziemskie, T. XIV, Lwów 1889, nr 101,141,228,275,301,1340, 1406,1411,1412,1436,2107; T. XV, Lwów 1889, nr 50,262,317,318,423,1107,3484; Archiwum miasta Lwowa, Cons. Leopol., opis 2, fond 52, sprawa 8/8, (1460-1506), ss. 17, 59, 76, 110-112, 122, 140, 174, 205, 216, 625, 687, 688, 745; Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. L Sułkowska-Kuraś, St. Kuraś, cz. 2, Wrocław-Warszawa-Kraków 1963, nr 569,571, 579; Zbiór dokumentów małopolskich, cz. VIII, wyd. L Sułkowska- Kuraś, St. Kuraś, Wrocław- Warszawa- Kraków-Gdańsk 1977, nr 2370, 2372, 2569, 2570. 26 D. Quirini - Popławska, Z działalności Włochów w I połowie XVI wieku, "Studia Historyczne", R. 12, z. 2, 1969, s. 175; J. Ptaśnik, Kultura włoska..., ss. 11, 58-59; Akta grodzkie i ziemskie, T. XVII, Lwów 1901, nr 1507; T. XVIII, Lwów 1902, nr 219,1248; K. Bączkowski, Rady Kallimacha, Kraków 1989, ss. 26, 28.

27 Akta grodzkie i ziemskie, T. XV, Lwów 1890, nr 3313, 3162, 3514; Rachunki zupne bocheńskie z lat 1394-1421, ed. J. Karwasińska, "Archiwum Komisji Historycznej PAU", seria II, T. III, Kraków 1939, ss. 167,175,178,183-191; H. Łabędzki, Górnictwo w Polsce, T. I, Warszawa 1841, s. 187; L Ptaśnik, Italia mercatoria..., s. 15, nr 21; tenże, Włoski Kraków..., s. 65-68, 71-73, 80-85; tenże, Kultura włoska..., ss. 21, 31-36, 39-42, 44, 45, 52-64;; Kodeks dyplomatyczny Małopolski, T. IV, ed. Fr. Piekosiński, Kraków 1905, nr 1312; Cracovia artificum. Supplementa. Teksty źródłowe do dziejów kultury i sztuki znajdawniejszych oficjaliów krakowskich z lat 1410-1412 i 1421-1424, wybr. B. Przybyszewski, T. I, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985, nr 98; PSB, T. I, Kraków 1935, s. 136; T. II, Kraków 1936, s. 93; A. Sapori, Gli Italiani in Polonia..., s. 139; D. Molenda, Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląsko-krakowskich do połowy XVI wieku, Wrocław- Warszawa- Kraków 1963, s. 279; St. Fischer, Dzieje bocheńskiej żupy solnej, Warszawa 1962, s. 35; D. Cjuirini-Popławska, Z działalności..., s. 175-180; Starodawne prawa polskiego pomniki, wyd. A. Z. Helcel, T. II, Kraków 1870, nr 2043, 2105, 2210; H. Kellenbez, Gli operatori economici italiani nell'Europa centrale e Orientale, (w:) Aspetti delia vita economica medievale, Firenze 1985, s. 343; Codex epistolaris, T. I, nr 21, 154, 187; Zbiór dokumentów małopolskich, cz. V, wyd. L SułkowskaKuraś, St. Kuraś, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, nr 1201, 1463; Zbiór dokumentów małopolskich, cz. 7, Wrocław- Warszawa- Kraków-Gdańsk 1975, nr 1980, 2024, 2055. 28 Cracovia artificum 1300-1500, wyd. J. Ptaśnik, (w:) Źródła do historii sztuki i cywilizacji w Polsce, T. IV, Kraków 1917, nr 140,105; Rachunki dworu..., ss. 52-54,171,194; Cracovia artificum. Supplementa, T. I, ed. B. Przybyszewski, nr 28,100,104,105,110,113,139,200,203; Cracovia artificum. Supplementa, T. II (1433-1440), ed. B. Przybyszewski, Wrocław-Warszawa-Gdańsk-Łódź 1988, ss. 135; St. Nowogrodzki, op. cit., s. 114; J. Ptaśnik, Włoski Kraków..., ss. 69, 96; tenże, Kultura włoska..., s. 145-146; Zbiór dokumentów małopolskich, cz. VII, nr 1935. 29 D. Quirini-Poplawska, Z działalności..., s. 175; Cracoviaartificum. Supplementa, T. I, nr 104; J. Ptaśnik, Studia nad patrycjatem..., s. 22; Starodawne prawa polskiego pomniki, T. II, nr 1923,1986, 2043, 2232. 30 Akta grodzkie i ziemskie, T. VI, Lwów 1876, nr 43, 70, 102, 113; T. XVII, nr 592; T. XVIII, nr 28; T. XIX, nr 2849,2850; J, Ptaśnik, Kultura włoska..., ss. 99,105-107.

31 H. Kellenbenz, Gli operatori..., s. 344; J. Ptaśnik, Kultura włoska..., ss. 20, 21, 37-39; tenże, Italia mercatoria, nr 17,19, 21,33,36,37,45,88; A. Sapori, Mercatores..., s. 53; D. Molen

Danuta Quirini-Poplawskada, Górnictwo kruszcowe..., s. 279, 284; PSB, T. I, s. 32; Codex epistolaris, T. I, nr 33; Cracovia artificum. Supplementa, T. I, nr 110; Cracovia artificum. Supplementa, T. II, nr 3,48,136. 32 B. Biliński, Biblioteca e centro di studi a Roma dell'Accademia Polacca delie Scienze nel50-anniversario dellaJondazione 1927-1977, Wrocław- Warszawa- Kraków-Gdańsk 1977, s. 11; C. Malagola, Monografie storiche sullo studio bolognese, Bologna 1888, ss. 143,146,150, 153,164,168,169,170,175; M. Markowski, 7legamiJra lascuola cracoviana di astronomia e I'Universitii di Bologna nel secolo xv, (w:) Commentationes Historicae, a cura di D. Quirini- Poplawska, Warszawa-Kraków, 1988, ss. 117-120; G.N. Pasquali Alidosi, J dottoriJorestieri che in Bologna hanno letto teologia, filosofia, medicina et arti liberali, Bologna 1623, ss. 5, 6, 37, 38, 53, 54, 57.

33 Historia Biblioteki Jagiellońskiej, T. 11364-1775, pod red. I. Zarębskiego, Kraków 1966, ss. 120,125,151; J. Ptaśnik, Kultura wioska..., s. 169; T. Ulewicz, Związki kulturalno-literackie..., s.33. 34 S. Łempicki, O czYm Francesco Filelfo śnił na Wawelu, (w:) Renesans i humanizm w Polsce, Warszawa 1952, s. 3-12; J. Garbacik, Paolo Veneto..., s. 22-24; B. Biliński, Tradizioni italiane..., ss. 25, 30-31,45,49, 50; T. Ulewicz, Związki kulturalno-literackie..., s. 32; J. Ptaśnik, Kultura włoska..., s. 157.

35 K. Morawski, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego, T. I, Kraków 1900, ss. 143, 231-232; Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364-1764, pod red. K. Lepszego, T. I, Kraków 1964, s. 61; J. Rostafiński, Medycyna na Uniwersytecie Jagiellońskim w XVwieku, Kraków 1900, s. 23,24,36; I. Lachs, Kronika lekarzY krakowskich do końca XVI wieku, "Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce", T. XII, 1910, s. 97; PSB, T. X, s. 473-474; J. Ptaśnik, Kultura włoska..., s. 280; tenże, Włoski Kraków..., s. 97; Cracovia artificum. Supplementa, T. I, s. 72, nr 139; Cracovia artificum. Supplementa, T. II, nr 48, 72; B. Biliński, Tradizioni italiane..., s. 25-26. 36 H. Barycz, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, Kraków 1935, s. 69-72; PSB, T. IV, Kraków 1937, s. 89-90; tamże, T. XXXVII, Warszawa-Kraków 1997, s. 502-504. 37 Cracovia artificum. Supplementa. Środowisko artystyczne czasów Wita Stwosza, ed. B. Przybyszewski, Wrodaw-Warszawa-Kraków 1990, s. 163; Cracovia artificum. Supplementa, T. III (1441-1450), nr 243,307; Akta grodzkie i ziemskie, T. VI, ss. 145,156-199; T. VII, s. 71, nr 29.

38 B. Przybyszewski, MuratorzY i kamieniarze zajęci przY budowie Zamku Królewskiego na Wawelu (1502-1536), "Biuletyn Historii Sztuki", R. 17, 1955, s. 149-154; Cracovia artificum.

Supplementa, T. II, s. 20.

39 Wl. Pociecha, Z dziejów stosunków..., s. 181-183; J. Fijałek, Ze studyów..., s. 6-7.

40 M. Małowist, Kaffa kolonia genueńska na Krymie i problem wschodni w latach 1453-1475, Warszawa 1947, ss. 17,26-29,171,172,263; Ł. Charewiczowa, Handel średniowiecznego Lwowa..., ss. 57, 58; A. Astuti, Le colonie genovesi deI Mar Nero e i loro ordinamenti giuridici, (w:) Studi in memoria di Federico Melis, T. I, N apoli 1978, s. 330.

41 Codice diplomatico delie colonie tauro-liguri durante la Signoria deU'Ufficio di s. Giorgio, T. II. parte 2, (w:) Atti delia Societa Ligure di Storia Patria, vol. VII, ed. A. Vigna, Genova 1879, ss. 292-293, 314, 320, 322, 408, 409; G. Grasso, Documenti riguardanti la costituzione di una lega contro iż Turco, "Giornale Ligustico di Archeologia", T. VI, 1879, nr 20. 42 G. Grasso, op. cit., s. 331, 380inr27; W. Heyd, StoriadelcommerciodelLevantenelMedio Evo, Torino 1913, s. 972: R. Lopez, Storia delie colonie genovesi nel Mediterraneo, Genova 1988, s. 476; M. Małowist, Kaffa..., s. 174-176; Listy Genueńczyków do Kazimierza JagiellończYka zKaffy, (w:) Pamiętnik Historyczny L. Huberta, T. I, Warszawa 1861, s. 9-11; Matricularum Regni Poloniae Summaria, ed. Th. Wierzbowski, pars 1,1447-1492, Varsaviae 1905, nr 609.

43 D. Quirini - Poplawska, Z powiązań Polski Z Kaffą, kolonią genueńską na Krymie w drugiej połowie XVwieku, (w:) Cracovia Polonia Europa, Kraków 1995, ss. 556, 557; G. Musso, Nuove ricerche d'archivio su Genova e 1'Europa centro-orientale nell'ultimo medio evo, "Rivista Storica Italiana", A. 83, fasc. 1,1971, ss. 133,135.

44 PSB, T. VII, Kraków 1948, s. 1299; G. Grasso, op. cit., ss. 331-332; M.G. Canale, Delia Crimea, deI suo commercio e dei suoi dominatori, vol. II, Genova 1855, s. 146; Codice diploma

tico delie colonie. .., vol. II, parte 2, a cura di A. Vigna, (w:) Atti delia SocieHi Ligure di Storia Patria, vol. VII, parte 2, Genova 1871, ss. 712, 729-731. 45 G. Grasso, op. cit., ss. 331,380-381, nr20,21,27; PSB, T. VIII, Wrocław-Kraków-Warszawa 1959-1960, s. 422; J. Garbacik, Kallimach..., s. 79-80. 46 M. G. Canale, op. cit., T. II, s.157; G. Grasso, op. cit., ss. 369-370, 391, nr 22, 28, 31, s. 331-333. 47 R. Lopez, Storia dełłe colonie..., s. 340; G. Grasso, op. cit., ss. 342, 398-399, nr 36, s. 405-406, nr41, s. 409, nr45, s. 471, nr 99, s. 482-484, nr 113,117. 48 J. Ptaśnik, Kultura włoska..., s. 85, 86; Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum, ed. B. Ulanowski, vol. II 1403-1530, (w:) Monumenta Medii Aevi Historica, T. XVI, Kraków 1902, nr 1441; A. Simsch, Die Handelbeziehungen zwischen Nurnberg und Posen im europiiischen Wirtschaftsverkehr des 15. und 16. Jahrhunderts, Wiesbaden 1970, s. 54; A. Sapori, Gli Italiani..., s. 143.

49 MRPS, T. I, nr 1661,1982, 2035; J. ZolI er, Tra ['ltalia e la Polonia, "Archivio Storico Italiano", Seria V, T. XLII, s. 392; A. Sapori, Gli Italiani..., s. 143; PSB, T. VIII, s. 422-423; J. Ptaśnik, Kultura włoska..., s. 86, 87; tenże, Włoski Kraków..., s. 99; Urzędnicy wiełkopolscy XII-XV wieku. Spisy, oprać. M. Bielińska, A Gąsiorowski, J. Łojko, pod red. A. Gąsiorowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985, ss. 127,186.

50 G. B. Guarini, Lettere, Venezia 1595, f. 192.