MISCELLANEAo RGANY POZNAŃSKIE W ŚWIETLE BADAŃ ŹRÓDŁOWYCH (XIVw. - 1945 r.)* Obszar śródmiejski

Kronika Miasta Poznania 1999 R.69 Nr1 ; Władze miejskie

LEOPOLD CZACHAROWSKI

WZGÓRZE ŚW. WOJCIECHA I GÓRA CZERWOWSKA

Kościół parafialny pw. św. Wojciecha

Najstarsze instrumenty Pierwszy instrument, który istniał w XV w., dotrwał do l ćw. XVI w. l Około 1528 roku znany wówczas z działalności w Poznaniu (por. kościół Bożego Ciała) organmistrz Laurentius (Wawrzyniec) zbudował nowe dzieło, nie wiadomo jednak, czy to o tych organach jest mowa w wizytacji z lat 1695-96, czy o jakimś póź. . . . . 2 nIejSzym, nIeznanym InstrumencIe.

Organy późnobarokowe Rysunek F. Petery i treść kontraktu związanego z przebudową organów wskazują niedwuznacznie, że na chórze organowym znajdował się duży dwudzielny instrument z tzw. rueckpositivem zawieszonym w środkowej części balustradyempory. Szafa południowa zawierała sekcję manuału głównego, w północnej umieszczony był pedał, w pozytywie manuał II. Okno było dzięki temu odsłonięte 3 . Rozwiązanie tego typu, zdradzające śląski rodowód, w Wielkopolsce należało do rzadkości i z wielu powodów sugeruje, że organy zbudowano w 3 ćw. XVIII w. Według wizytacji z lat 1822-27 liczyć miały 18 głosów, a z akt parafialnych wynika, że wyposażone były w cztery miech y 4. Instrument został pozytywnie oceniony podczas wizytacji w 1781 roku, ale w kilkadziesiąt lat później zaczął się psuć (tego typu konstrukcje, przy zastosowaniu tradycyjnych mechanicznych rozwiązań, wymagały mistrzowskich umiejętności budowniczego

Leopold Czacharowskii późniejszych reperatorów)5. Mimo kilkakrotnych napraw, dokonanych głównie przez F. Peterę, w 1835 roku stwierdzono, iż "organy od 5-ciu lat tak są zrujnowane i odstrojone, iż ani podobne grać na nich, a do kapeli zaś podczas odpustów wcale ich użyć nie można"6.

Przebudowa Friedricha Petery W latach 1835-37 Petera złączył obie szafy w jeden korpus przy zachowaniu rueckpositivu, zlikwidował wolno stojący kontuar, który zamieniono w środkowo umieszczony stół gry, a całość pokrył popielatą farbą 0lej ną 7. Dalsze naprawy miały miejsce w roku 1846. Po śmierci F. Petery prace scedowano najego syna }&zefa, który po korekcie kosztorysu realizował je w latach 1859-63. Niewykluczone, że w tym właśnie okresie, zachowując barokowe wnętrze, dokonano wymiany szafy organowej, likwidując rueckpositiv (mógł zostać wmontowany w główne organy, co usprawniło trakturę)8. Przebudowa, realizowana etapami, trwała mimo śmierci Józefa. W 1894 roku organmistrz poznański Roman Hoffman dokonał gruntownej reperacji instrumentu, która być może zapoczątkowała stopniową wymianę aparatu brzmienioweg0 9 . Główna część prac przypadła jednak mało znanemu wykonawcy Tłoczyńskiemu z Gniezna (wartość tysiąc marek w 1899 roku)lO. W latach 1901-05 kolejną wymianę głosów realizował Fr. Tomiński z Poznania. W efekcie tych prac instrument określono wówczas jak ,,11 o "nowe organy .

Organy Alberta Polcyna z Poznania (zachowane) W dotychczasowym prospekcie z końcem lat 20. XX w. dokonano całkowitej wymiany instrumentu (man. 1-9 głosów, man. II - 8 głosów, ped. - 5 głosów, traktura pneumatyczna). Organy wyposażono w kontuar wolno stojący, likwidując poprzedni, wewnętrzny stół gry12. Instrument został jedynie nieznacznie uszkodzony podczas działań wojennych w 1945 roku 13 .

Wizytacja z 25IV1827 r. wymienia 6-głosowy pozytyw w kaplicy Matki Boskiej Literackiej, którego pochodzenia nie ustalono, ajego późniejsze losy są nieznane 14.

PRZYPISY:

1 J . Wiesiołowski, Kultura i społeczeństwo w późnym średniowieczu, (w:) Dzieje Poznania ci roku 1793, PWN Warszawa-Poznań 1988, s. 361. 2 J. Gołos, The Polish Organ, Sułkowski Edition, Warsaw 1993, s. 204; "Organum bonum cum choro ligneo", Visitatio... 1695, Archiwum Archidiecezjalne Poznań (dalej AA Poznań), sygn. A V 18, s. 54. 3 Reprodukcja planu organów dołączonego do kontraktu, L. Czacharowski, Peterowie - zmało znanych..., KMP, 3/96, s. 289.

4 Akta Wizytacji Kościołów Dekanatu Poznańskiego 1822-27, AA Poznań, sygn. KA 10 158; Akta parafIi św. Wojciecha, tamże, sygn. KA II 347/4.

5 "Chorligneus, subvetustus, in quo est organum bonum", Visitatio... 14///1781 r. AA Poznań, sygn. AV 30, s. 1049. Problem organów dwudzielnych omówiony obszerniej w pracy mojego autorstwa, Poznobarokowe prospekty śląskie - geneza i znaczenie, LIM Łódź, "Zesz. Nauk.", 4/1992, s. 87-114.

Ryc. 1. Kościół paraf. pw.

św. Wojciecha. Organy A. Polcyna w prospekcie z elementami z lat 1859-1905. Fot. autor.

6 Pismo kolegium kościelnego do Konsystorza Arcybiskupiego z 8 VII 1835 r., KAll 347/4.

7 Por. Peterowie..., KMP 3/96.

8 Tamże. Wewnętrzne oględziny szafy organowej nie pozwoliły, jak na razie, na dokładne ustalenie czasu powstania. "Eklektyczność" prospektu z równym powodzeniem może wynikać z historycznego nawarstwiania się elementów dekoracyjnych barokowoklasycystycznych w obramowaniu piszczałek pół głównych i neogotyckich w polach wewnętrznych i na koronie prospektu. Bez szczegółowej analizy konserwatorskiej rozstrzygnięcie tej kwestii przy braku danych archiwalnych nie jest możliwe. 9 Acta des k6niglichen Commissarius fur die erzbisch6fliche V orm6gens- Verwaltung der Di6cese Posen, Tit. VI/5, AA Poznań, sygn. KA 8416. 10 Sprawozdanie z wydatków za rok 1899, Tit. V/5, AA Poznań, Etaty i rachunki, sygn. KA 8417. 11 Tamże. Sprawozdanie za 1901 r., Tit. N/9-150 mk, 1905 r., Tit. N/9 225 mk i 13 mk.

O tym, że organy uważano za ukończone, świadczy zapis w Sprawozdaniu z 7 VIII 1904 r.:

Leopold Czacharowski

"x Dziekan Laskowski włożył w upiększenie kościoła 10 tys. marek tak, iż nasz kościół choć nie bogaty ma jednak wszystko co do służby Bożej potrzebne: nowe ławki, nowe organy (...)". Akta Konsystorza Jeneralnego Arcybiskupiego Poznańskiego tyczące reparacji i budowy budynków proboszczowskich przy kościele św. Wojciecha, AA Poznań, sygn. KA 3808, pag. 199. 12 Ślad po poprzednim stole gry znajduje się wewnątrz szafy organowej. Nowy instrument określono jako "nowoczesny i piękny", wyrażając przy tym życzenie: "Obyśmy takich faktów mogli więcej notować", "Gazeta Kościelna", 6/1930, s. 115-116. 13 Stan organów krótko po zakończeniu działań oddaje zdjęcie R. S. Ulatowskiego, MKZ, nr neg. B 652.

14 Wizytacja..., KA 10 158.

Kaplica 00. Karmelitów pw. św. Józefa (nie istniejąca)

Fundacja klasztoru Benedyktynek mieszczącego się w Pałacu Górków mówi o sprzedaniu regału ojcom karmelitom bosym, co mogło nastąpić między 1618 a 1620 rokiem 1 . Najprawdopodobniej instrument uległ zniszczeniu wraz z drewnianymi obiektami konwentu podczas potopu szwedzko-brandenburskieg0 2 .

PRZYPISY:

1 L. Czacharowski, Organy poznańskie..., KMP 4/97, s. 350-351. Informacje o historii budowy obiektu w Roczniku Archidiecezji Poznańskiej, Poznań 1968, s. 97 lub M. Brykowska, Architektura karmelitów bosych w XVII-XVIII w., Warszawa 1991. 2 T .

amze.

Kościół 00. Karmelitów pw. św. Józefa

Organy barokowe Według Benignusa Wanata J. w kościele znajdowały się organy barokowe, które, w związku z kasatą zakonu, ostatni przeor Efreim od św. Scholastyki sprzedał 12 VII 1801 r. za 3 tys. złp. staroście klonowskiemu Józefowi Mierzyńskiemu do kościoła parafialnego w Miłosławiul.

Organy pokasacyjne Obiekt w l poł. XIX w. kilkakrotnie zmieniał gospodarza (zakon, protestanci, katolicy odłamu J. Czerskiego, ordynariat V Korpusu Armijnego), jednak ubytek instrumentu starano się uzupełnić z końcem lat 30. i w tym czasie kościół musiał posiadać przynajmniej pozytyw, na którym znany muzyk Robert Kambach realizował m.in. basso continuo podczas koncertów w 1837 roku 2 . Wówczas zwrócono się też do wybitnego berlińskiego organmistrza Karola Augusta Buchholza (donoszą o tym dokumenty związane z budową przezeń organów w kościele ew ang. w Rogoźnie 3 ). W 1845 roku Kambach zapoczątkował tu cykl recitali, a więc organy najpewniej już były. Na ich rozwiązania konstrukcyjne powoływał się organmistrz Ernst Fabian, polemizując z Kambachem kwestionującym

Ryc. 2. Kościół pw. Św. lózefa. Prospekt z lat 20. z wkomponowanymi organami Gebriider Walter. Fot. autor.

analogiczne rozwiązania mechanizmów grających zastosowane przez Fabiana w organach kościoła ewang. w Buku i wykazując brak obiektywizmu przy odbiorze prac 4 .

Organy okresu międzywojennego Według organmistrza Roberta Polcyna, którego ojciec Albert sprawował organmistrzowski nadzór nad instrumentem, miał być to produkt berlińskiej firmy Gebruder Dinse 5 . Jeżeli tak było, to zostały one wkomponowane w szafę organową z prospektem nawiązującym do tzw. polskiego stylu narodowego lat 20. 6 W czasie II wojny świat, organy wymontowano, pozostawiając pustą obudowę, która zachowała się do czasów obecnych, kryjąc w swym wnętrzu kolejny instrument firmy Gebruder Walter zwieziony z Szamotuł 7 .

PRZYPISY:

1 Wanat Benignus J., Zakon Karmelitów Bosych w Polsce, Wyd. 00. Karmelitów Bosych, Kraków 1979, s. 219.

2 B. Zakrzewska-Nikiporczyk, Muzyka w prasie i czasopismach poznańskich Z lat 1831-1870, Wyd. UAM, Poznań 1989, poz. 928,1233, 1269.

3 List kolegium gminy w Rogoźnie do Rejencji Królewskiej w Poznaniu z 23 11839 r.

nadmienia o przyjeździe Buchholza do kościoła garniz. w Poznaniu i wykorzystaniu tej okazji do wstępnych rozmów z ewangelikami rogoźnieńskimi, Acta betreffend den Wie

Leopold Czacharowskideraufbau der ev. Kirche und Pfarrgebaude in Rogasen, AP Poznań, Konsystorz Ewang., sygn. 6232. 4 Pismo odwoławcze organmistrza do Rejencji Królewskiej z 28 XII 1849, Acta Consistorium betreffend den Bau der Orgel in der ev. Kirche in Buk, AP Poznań, Konsystorz Ewang. sygn. 3871.

5 Dane te, błędnie przenosząc je na obecne organy, przytacza A. jazdon w karcie obiektu dla ODZ- Warszawa z 1995 r. 6 Prospekt w pierwotnej wersji miał obniżoną część środkową, a powstać musiał w ramach gruntownej wymiany wyposażenia wnętrza. Widać to na fotografIi Andrzejewskiego (MKZ nr inw. a-c 26-28). Kształtowanie się obecnego stanu oddają zdjęcia R. S. Ulatowskiego w cyklu Kościółgamizonowy (MKZ, nr neg. 2406,2411,2413-14) oraz karty obiektu (MKZ nr 177, 256). Pusty prospekt-zdjęcie tegoż z 25 VII 1945 r. (tamże).

7 Wanat Benignus przytacza okoliczności nabycia obecnego instrumentu, któremu w tym czasie wymieniono trakturę na pneumatyczną. W 1864 roku organy Gebriider Walter miały trakturę mechaniczną (zaraz po wybudowaniu oceniano je bardzo wysoko).

PLAC BERNARDYŃSKI I PRZEDMIEŚCIE GĄSKI

Kościół pw. św. Anny (niemiecki, katolicki, nie istniejący)

Najstarsze organy zakupiono zapewne w 1598 rokul. W1806 roku dokumenty wymieniają 6-głosowy pozytyw, który - w związku z przeznaczeniem obiektu na lazaret dla wojsk napoleońskich - przeniesiono do pobliskiego kościoła Bernardyńskiego. Biorąc pod uwagę dyspozycję podaną przez F. Peterę, z pewnością był wyrobem albo późniejszym, albo mocno przebudowanym w 2 poło XVIII w. 2

PRZYPISY:

1 Klasztory Bernardynów w Polsce w jej granicach historycznych, praca zbiorowa, Wyd. 00 Bernardynów, Kalwaria Zabrzydowska 1985, s. 269.

2 Akta Kapituły Metropolitalnej Poznańskiej, AA Poznań, sygn. KA 12 488, pag. 17-18.

Kościół 00. Bernardynów pw. św. Franciszka Serafickiego

Nie odnaleziono przekazów dot. organów w naj starszych obiektach bernardyńskich w XV i l poło XVII w.

Organy mistrza Antoniego z Głogowa (nie zachowane) Powstały w 1693 roku i zostały ustawione w chórze zakonnym w pobliżu ołtarza głównego na posadzce kościoła 1 . Dokumenty XVIII -wieczne nie precyzują ich losów, można jednak przyjąć, że o nich mowa w inwentarzu kasacyjnym jako o dziewięciogłosowych organach chórowych do codziennego używania"2 (ponadstuletnie funkcjonowanie usprawnianego naprawami instrumentu było rzeczą powszechną). Dalsze ich losy są na tyle niejasne źródłowo, że wymagają oddzielnego omówienia w odrębnym podrozdziale.

Ryc. 3. Prospekt organów M. Englera w kościele 00. Bernardynów pw. św. Franciszka Serafickiego.

Reprodukcja zdjęcia z pocz. :xx w. (wł. WKZ).

Wielkie organy Michaela Englera, organmistrza z Wrocławia (nie zachowane) Kontrakt z tym sławnym organmistrzem podpisano 27 I 1742 r. 3 Organy, umieszczone na emporze nad wejściem głównym, przyozdobiono balustradą. Imponujący prospekt parawanowy, wypełniony na całej wysokości wystrojem rzeźbiarskim (od atlantów po orkiestrę niebiańską), zakomponowano, zgodnie z praktyką ówczesnych śląskich organmistrzów, na planie podkowiastym. Charakteryzowały się również bogatą paletą brzmieniową imitującą ówczesne instrumentarium orkiestr barokowych (man. 1-15 gł., man. II -10gł., ped. -10gł.). Prace ukończono w 1747 roku, a koszt całości wyniósł 3 tys. 320 talarów 4 . Instrument przez ponad 100 lat uchodził za największy w Wielkopolsce, a najpiękniejszym był bezsprzecznie do czasów jego unicestwienia 5 . Po kasacie zakonu podjęto starania o jego translokację do kościoła pojezuickiego oraz pofranciszkańskiego. Liczył wówczas tyle samo głosów, co w chwili ukończenia 6 .

Leopold Czacharowski

Przebudowa Wilhelma Sauera, organmistrza z Frankfurtu n. Odrą Prace, których zakres nie został określony, zrealizowano w 1864 roku 7 . Zachowano z całą pewnością trakturę barokową mechaniczno-klapową. W1917 roku "Kriegsmetall A.G." zdemontowało na cele wojenne 470 kg cynkowych piszczałek prospektowych. Można by stąd wyciągnąć wniosek, że były stosunkowo nowym wyrobem, gdyby nie udokumentowane przypadki nie przestrzegania ówczesnych zaleceń konserwatorskich i pobierania elementów cynowych sprzed 1810 roku. Organmistrz bydgoski P. Voelkner wysunął ofertę uzupełnienia ubytków własnymi piszczałkami z cynku 8 . Czy z niej skorzystano, nie wiadomo, prospekt jednak odtworzono. Ten bezcenny instrument został utracony podczas II wojny światowej. Proces jego niszczenia mógł przebiegać etapami w związku z zamianą kościoła na schron przeciwlotniczy i urządzeniu wewnątrz stolarni; wówczas z wnętrza zniknęły wszelkie elementy drewniane 9 .

Okres kasaty Inwentarz kasacyjny wymienia oba instrumenty i pozytyw przyniesiony z kościoła św. Anny, a od 1834 roku organy świętomarcińskie umieszczone w kaplicy Loretańskiej (zapewne jako destrukt). W tym ostatnim przypadku sprawę wyjaśniono (por. kościół św. Marcina), w pozostałych mamy niedomówienia. Ociemniały J. Fujarski, ostatni gwardian, oskarżał E. v. Flottwella "o zagrabienie w 1832 r. pięknych organów bernardyńskich i podarowanie ich do zboru protestanckiego w Obornikach" 10. W tym samym roku F. Petera dokonał opisu 6-głosowego pozytywu z kościoła św. Anny i jego wyceny na 115 talarów Rzeszy (rthl). W 1833 roku Konsystorz Arcybiskupi administratorski wszczął śledztwo w sprawie zniknięcia instrumentu, który - jak podejrzewano - pokątnie spieniężono. Jego losów ustalić nie zdołano ll . W 1838 roku parafia uzarzewska, gorliwie zabiegająca o małe organy z kościoła pobernardyńskiego, nie uzyskała nic 12. W tym samym roku F. Petera przystępuje do budowy nowych organów w zborze obornickim, na który przeznaczono mały tamtejszy kościółek pofranciszkański (obecnie pełni funkcje pozakultowe), w archiwaliach nie ma jednak śladu o nabytych komponentach ze starych organów 13 . Równocześnie dokumenty katolików niemieckich skupionych w kościele pofranciszkańskim poznańskim wymieniają będący na stanie w latach 1838-43 pozytyw bractwa św. Anny (por. odpowiednie hasło). Bractwo owo skupiało parafian spalonego kościoła św. Anny, bardzo prawdopodobne, że za pośrednictwem F. Petery ponownie weszli w posiadanie własnego instrumentu. Jeśli w tropie obornickim tkwić ma ziarno prawdy, to ewentualnie chodziło tu o dekanat, do którego administracyjnie przynależał kościół parafialny w Połajewie. W liście do Konsystorza Arcybiskupiego z 26 IX 1872 r. dozór tejże parafii użalał się, że otrzymany w 1844 roku pozytyw z poznańskiego kościoła Bernardynów okazał się stary i nie nadaje się do naprawy14. Nie da się jednak wykluczyć, że w grę mógł wchodzić każdy z obu instrumentów, zwłaszcza że z wnętrza, w latach pokasacyjnych, usunięto obydwa.

PRZYPISY:

1 "Organa etiam... hoc anno 1693 perfecit Pr Antonius Glogoviensis, quoe (sic!) ad sacristiam locata erant in choro fratrum post majus altare. ", Annalium Polono-Seraphicorum, T. IV, Continens trium conventum, v ide lice t Posnaniensis, Thorunensis ac VschovensisJundationes progressus ac res memorabiles... conventus Posnaniensis Anno 1726, s. 260 (z odpisu współczesnego), wł. klasztoru 00. Franciszkanów Konwentualnych Poznańskich. Fakt ten potwierdzają inne źródła przytoczone przez W. Łyjaka, Slqscy budowniczowie organów na Mazowszu, "Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej w Katowicach", 22/1984, s. 139.

2 Spis RzeczY Kościelnych, poz. 17, AP Poznań, zb. akt dot. klasztorów XIX w., sygn. 119, pag. 43. 3 Kontrakt przytacza K. Kantak, Kronika Bernardynów Poznańskich - spis dokumentów, KMP, R III, 1925.

4 J. Gołos, Polskie organy i muzyka organowa, PAX Warszawa 1972, ss. 272 i 347.

5 Na "urodę" organów zwraca uwagę m.in. szwajcarski matematyk J. Bernoulli, Polska Stanisławowska w oczach cudzoziemców, PIW, Warszawa 1963, T. I, s. 461. Jako "największe organy w Wielkopolsce" opisał je Tygodnik Belletrystyczny Ilustrowany "Sobótka", 12/1869, s. 261. Mogło to dowodzić powiększenia dyspozycji przez W. Sauera w 1864 r. lub braku obiektywizmu w postaci "przeoczenia" największych jeszcze wówczas organów w poznańskim kościele pofranciszkańskim. 6 AP Poznań, sygn. 119, pag. 43, poz. 18 "organ wielki mający 35 regestrów".

7 Katalog prac firmy, wł. autora.

8 Decyzja nr 415 z 4 IV 1917 oraz oferta z 25 V 1917 r. Acta der K6nigliche Kreis- Bauinspection I Posen betreffend Bernhardiner Kirche, AP Poznań, Akta Państw. Insp. Bud. Poznań-miasto, sygn. 63, pag. 5,11. Sprawa działalności Towarzystwa Kruszcu Wojennego i kolaborujących z nimi organmistrzami wlkp. omówiona obszerniej w publikacji autora, Kriegsmetall AG - z dziejów hasła antymuzycznego, "Ruch Muzyczny", 14/1986, s. 24-25.

9 Fr. Jaśkowiak, Zabytki poznańskie po pożodze, Księgarnia Akademicka, Poznań 1945, s. 5.

10 Archiwum Prowincji Ojców Bernardynów w Krakowie, sygn. RGP 181, k. 32 (odpis W. Łyjaka).

11 Omówione obszerniej w innych publikacjach autora, m.in. Z dziejów wielkopolskich organów, cz. 4, "Ruch Muzyczny", 18/1989, s. 23-24. 12 Acta Praesidii wzgl. zniesienia klasztoru XX Bernardynów w Poznaniu, AA Poznań, sygn. OA X 520. 13 Acta Consistorium Abtheilung fur die Kirchenverwaltung und das Schulwesen betreffend den Bau der Orgel in der ev. Kirche zu Obornik, AP Poznań, Kons, ewang., sygn. 5457.

14 Decyzja o przekazaniu Obornikom jednego z małych instrumentów musiała być rozważana, o czym świadczy dokument z 28 V 1832 r. zachowany w Acta Reg. II der Zustand der Bernhardiner M6nch Kloster zu Posen, AP Poznań, Zbiór akt dot. klasztorów XIX w., sygn. 120, pag. 37. Przekazanie któregoś z nich do Połajewa wykazują Akta Konsystorza Jen. Arcyb. Poznańskiego tyczące się rep. budowli plebańskich w Połajewie, AA Poznań, sygn. KA 4269, pag. 121.

Kościół ss. Bernardynek pw. Przemienienia Pańskiego Spis inwentarza wyszczególnia w 1810 roku 12-głosowe organy z dwoma miechami na chórze l . Dalsze dzieje nie ustalone.

Instrument "Gebriider Dinse" Orgelbauanstalt Berlin (zachowany) Dokładny rok budowy nieznany. Dyspozycja i szafa organowa kryta bogatym detalem snycerskim o architektonice neogotyckiej (w podobnym stylu zbu

Leopold Czacharowski

Ryc. 4. Organy "Gebriider Dinse" z końca XIX w. w kościele ss. Bernardynek

dowano zabytkowy kontuar) wskazują na przełom XIXjXX w. Traktura pneumatyczno-stożkowa, obecna dyspozycja: man. 1-8 gl., man II - 5 gł., ped. - 2 gł. W okresie okupacji instrument zdeponowano w kaplicach katedralnych, skąd wrócił i zamontowany został ponownie w 1947 roku 2 .

PRZYPISY:

1 Kommissia na Klasztor Panien Bernardynek Poznańskich - Mobilia kościelne, Akta Klasztorów, AA Poznań, sygn. KA 11581.

2 Dane z kontuaru i z Archiwum Domu Zakonnego S. Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo, A. Jazdon, Karta obiektu, ODZ Warszawa.

Kościół Wszystkich Świętych za Ciemną Bramką (nie istniejący) Brak danych o instrumentarium sprzed 1657 roku, kiedy kościół pełnił funkcję parafii, a wielkością odpowiadał kościołowi św. Małgorzaty. Wiadomo, że w 1572 roku mansjonarze chcieli wyposażyć go w organy ze swojego kościoła św. Stanisława, nie chcąc pozostawiać ich nowym użytkownikom, jezuitom (realizacji nie można potwierdzić źródłowo). Wówczas instrument ten uległby zniszczeniu podczas potopu szwedzkiego. Obiekt odbudowany jako obszerna kaplica, organów do czasów rozbiórki nie posiadał 1 .

PRZYPISY:

1 "De aetero nulla ibi Supellex est Ecclesiastica nulla Campana, Organum nullum", Visitatio...A 1780-81, AAPoznań, sygn. AV30, s. 990.

ZA BRAMĄ WROCŁAWSKĄ - PLAC PIOTRA

Kościół szpitalny pw. św. Krzyża (nie istniejący)

Odnaleziony przekaz z 29 IX 1779 r. wymienia "małe organy zniszczone przez złodziei"l. Inwentarz z 28 X 1796 r. ich nie wyszczególnia 2 . Nie występują też w wykazie sprzętów dzielonych pomiędzy parafię kolegiacką a parafię Winnogórską (por. hasła: kościół jezuicki i ss. Katarzynek, z którego przekazano organy Winnej Górze).

PRZYPISY:

1 "Organum parvum sed per Fures destructo", Visitatio... A. 1780-81, AA Poznań, sygn. AV 30, s. 431. 2 Akta dot. kościoła św. Krzyża w Poznaniu, AA Poznań, sygn. KA II 333jCl.

Kościół ewangelicki pw. św. Piotra (nie istniejący)

Organy "Pana Petery" , organmistrza poznańskiego Z końcem 1841 roku komisja budowlana zleciła jednemu z braci zbudowanie nowego instrumentu. Prace należało zakończyć w 1843 roku 1. Nadzór sprawował królewski insp. budowlany Karl Schinkel, a do odbioru wyznaczono znanego muzyka i pedagoga poznańskiego Roberta Kambacha 2 . Dyspozycja nieznana, znamy jedynie pojedyncze głosy, do których intonacji rewizor zgłosił uwagi. Najprawdopodobniej musiał to być dwumanuałowy instrument z pedałem wyposażony w rejestry pryncypałowe, fletowe i tzw. gambowe z puzonem jako fundamentem rejestrów pedałowych 3 . Nie można mieć przy tym pewności co do rozwiązań wizualnych; plany kościoła zawierają rysunki organów trójsekcyjnych z wyraźnie wyodrębnionym mannuałem górnym i gzymsem zwieńczonym attyką grecką, brak zdjęć uniemożliwia jednak potwierdzenie zgodności projektu ogólnego z rozwiązaniem szczegółowym 4 .

Gruntowna przebudowa "Gebriider Walter", organmistrzów z Góry SI.

W lipcu 1870 roku gruntowną przebudowę organów połączono z przebudową wnętrza. Stolarz E. Feckert odnowił szafę organową i prospekt (nie da się wykluczyć zmian w jego wystroju). Koszty łączne 26-rejestrowego instrumentu wynosiły 1000 rtl, prace ukończono w sierpniu 1871 roku 5 . W1926 roku generalnego remontu za 500 zł dokonał organmistrz poznański A. Polcen 6 . Instrument potraktowany jako destrukt, został wykorzystany przy innych powojennych organach poznańskich.

Leopold Czacharowski

PRZYPISY:

1 Przekaz pośredni mówiący o zatwierdzeniu kosztorysu Petery bez podania imienia.

Pismo z 22 II 1842 r., Acta Regierung Abtheilung betreffend den Neubau einer Kirche fi.ir ev. Petri-Gemeinde in Posen, AP Poznań, Kons. Ewang., sygn. 5913. 2 Tamże, dokument z 21IX 1843 r. wyznaczający R. Kambacha.

3 Tamże, protokół odbioru z 27 XI1843 r. podpisany przez R. Kambacha i radcę ds. budowlanych F.W. Butzkego. 4 Rzut boczny w bocznym przekroju kościoła w zb. MKZ neg. nr 710/5. Rzut na emp6re organową reprodukuje Z. Ostrowska- Kębłowska, Architektura i budownictwo w Poznaniu wiatach 1780-1880, PWN Warszawa-Poznań 1982, s. 423, ii.147. 5 Rewizja stanu technicznego z zakresem prac - pismo z 9 VI1870 r. W piśmie do Rej.

Król. z 29 VII 1870 r. wyznaczono jako nadzorującego kantora Pawelitzkiego, Kons.

Ewang., sygn. 5913. O ukończeniu prac informuje pismo z 8 VIII 1871. llość rejestrów w Katalogu prac frrmy obejmującym lata 1850-72. 6 Acta Regierung Abtheilung betreffend der Petri Gemeinde, AP Poznań, Kons.

Ewang., sygn. 5914.

BŁONIA

Kościół karmelitański pw. Bożego Ciała

Najstarsze organy J. Wiesiołowski przytacza przekazy o zatrudnionych organistach sięgające 1452 rokul. Około roku 1470 z bliżej nieokreślonymi pracamijest związany "miedziownik Jan"2. J. Gołos wymienia organmistrza Laurentiusa z Norymbergi czynnego w XVI w. 3 Według relacji Fr. Ignatiusa spisanej w 1672 roku kościół miał posiadać do 1657 roku trzy "wielkie organy" spalone przez brandenburczyków 4 . Najprawdopodobniej chodziło tu o organy chórowe, na nie istniejącej już emporze organowej po lewej stronie prezbiterium, instrument nad wejściem głównym i przenośny pozytyw szkatulny używany podczas procesji poza kościołem.

Późnobarokowe organy na chórze nad wejściem głównym To, co wiemy o instrumencie, zawarte jest w ocenie związanej z jego przebudową. Organy w pocz. lat 60. XIX w. musiały być już pomniejszone i sprowadzały się w aparacie brzmieniowym do ośmiu głosów w manuale i sześciu w pedale z usuniętą ręczną drugą klawiaturą, którą wysuwano spod pierwszej. Opis w tym przypadku nie precyzuje, czemu służyła druga klawiatura - transpozycji z tonu chórowego do kammertonowego czy obsłudze drugiego, nie istniejącego już manuału. Organista zasiadał przy stole gry umieszczonym z tyłu szafy, której prospekt przystawiony był do balustrady empory. Komunikację wizualną uzyskiwał za pomocą rury przepuszczonej przez instrument. Organy posiadały krótką oktawę, a dyspozycja sugeruje czas ich powstania na przełom XVIIjXVIII w. Cztery miechy - to wydaje się ciekawym spostrzeżeniem - posiadały identyczne wymiary, co świętomarcińskie i powstać mogły w tym samym warsztacie 5 .

Ryc. 5. Prospekt z l poło XVIll w. z elementami późniejszymi. Fot. anonimowa sprzed 1930 r. (w:) M. Pągowski, Gotycka architektura kościoła Bożego Ciała.

Przebudowa Moritza Roberta Mullera, organmistrza z Wrocławia i Gottfrieda Riemera, organmistrza z Brzegu Kontrakt sporządzony przez członka kolegium kościelnego dra Przyłuskiego z R. M. Mullerem (27IV1862 r.) dotyczył generalnej przebudowy z zachowaniem niektórych "reliktów": krótkich oktaw, mikstur, miechów 6 . Kontrakt zatwierdzono po korektach zaleconych przez B. Dembińskiego (zlikwidowanie krótkiej oktawy, wymiana miechów na nowocześniej skonstruowane, przywrócenie drugiej klawiatury, przestawienie instrumentu w głąb empory, aby chór mógł stać przed instrumentem, przestawienie stołu gry w boczny korpus szafy, wymiana kanałów powietrznych na szersze, bardziej drożne, wymiana ruchomych elementów traktury wraz ze śrubami i sprężynami). "Co do zachowania dotychczasowego prospektu potrzeba będzie zasięgnąć rady jakiegoś znawcy (00.) czyby przez napojenie drewna z obydwóch stron jakim rodzajem laku lub pokostu mogła być gwarancya, że już w krótkim czasie nie przerzuci się robak do wiatrownic, kanałów, piszczałek, itd?"7 Po ostatecznym zatwierdzeniu kontraktu (12 V 1862 r.) organmistrz przystąpił do prac. Gdy zachorował, kontynuował je jego najbliższy współpracownik Gottfried Riemer, który ukończył je w dniu śmierci Mullera

Leopold Czacharowski

Ryc. 6. Organy Biernackich w starym prospekcie, stan z 1945 r. Fot. R. S. Ulatowski.

10 XI 1863 r. 8 Z opinii M. i B. Dembińskich wynika, że zalecenie zrealizowano.

Po przestawieniu organów podwyższono również prospekt, wyciągi rejestrowe zaopatrzono w porcelanowe gałki z opisem funkcji (co było w Poznaniu rozwiązaniem nowym), odlano na nowo 2/3 cynowych piszczałek, a strój obniżono o 1/4 tonu. W ocenie walorów brzmieniowych zwracano uwagę na głosy przydatne do akompaniamentu, szczególnie chwaląc fletowe i smyczkowe. "Co do ogólnego efektu jaki organ cały sprawia dla ucha, nadmienić nam wypada, że dobór głosów i dobra ich intonacya wydaje piękną razem harmonię, która przy akustycznej budowie nawy kościoła rozlega się w najmniejszym zakątku, dziwne za sobą wlekąc echo!"9 Niestety, ekspertyza nie precyzuje rozmieszczenia głosów. Wiadomo, że instrument nadal posiadał ich 14, łączna liczba rejestrów (17) sugeruje obecność dwóch kopulacji (manuału z pedałem i obu manuałów ze sobą oraz tzw. dzwonka do kalkanisty). Zapewne część głosów przerzucono do II manuału.

Przebudowa Wacława i Dominika Biernackich, organmistrzów z Włocławka Na podstawie wskazówek F. Nowowiejskiego ta licząca się wówczas firma dokonała znacznej rozbudowy instrumentu z wymianą wiatrownic i traktury na pneumatyczno-stożkową. 30-głosowe organy poświęcił 30 VI 1929 r. bp W. Dymek 1o . Zachowano zabytkowy prospekt, który był wymieniany w niektórych przewodnikach jako godny uwagi 11. Stąd poniechanie jego naprawy po częściowych tylko uszkodzeniach w 1945 roku należy ocenić negatywnie 12 .

Kaplica Trzech Hostii w kościele Bożego Ciała (ob. Matki Boskiej Szkaplerznej)

Organy Sigismunda Benjamina Kiinzla, organmistrza z Wrocławia Powstały w zachowanym do dzisiaj rokokowym prospekcie wkomponowanym w parapet empory w 1740 roku. Ich dyspozycja jest niejasna: inną podaje M. R. Miiller (man. - 5 gl., ped. - l gl.), inną zawierają wpisy przy nieczynnych dawnych wyciągach rejestrowych (8 rej. w man. z miksturą dzieloną na wzór włoski i l w ped. i bocznym stole gry)13. Remont instrumentu objęto wspólnym kosztorysem wraz z organami nawy głównej i wykonali go ci sami organmistrzowie. W 1925 roku A. Polcyn, któremu zlecono przeprowadzenie generalnego remontu, ustalił autorstwo dzieła i postanowił zachować zabytkowy aparat brzmieniowy wraz z czarno-białą klawiaturą (odwrotność barwy klawiszy dowodziła jej zabytkowego pochodzenia). Trudno dociec, dlaczego tego nie uczy. 14 nl0no .

Leopold Czacharowski

Organy Wacława Biernackiego w starym prospekcie (zachowane) W latach 1929-31 firma dokonała całkowitej wymiany instrumentu - w starą szafę organową wystawiono organy pneumatyczne z wolno stojącym kontuarem. Zastosowanie tego typu rozwiązania przy czterech głosach w manuale i jednym w pedale świadczyło o całkowitej nieumiejętności budowania traktury mechanicznej i nie było akuratnym pociągnięciem, zwłaszcza że zaprzepaszczono cenny zabytek sztuki organmistrzowskie/ 5 .

PRZYPISY:

1 J. Wiesiołowski, op. cit., s. 362.

2 "Johannis Copersmeth contra discretum Stanislaum presbiterum, organistam" , pod datą 10 X 1470 r., Acta capitulorum nec non iudicorum ecclesiasticorum selecta, (w:) Monumenta Medi Aevi Historien, Kraków 1902, T. XVI. 3 J. Golas, op. cit., s. 348.

4 "Regia magnificentis dotata fuit domus haec Posnaniensis templum ampissimum (?) cum tribus magnis organis, horus (sic!) elegantibus aedibus hinc in de ornatus, sacrarium praeciosa supellectili aulaeis maxime serias, et capacissime aedes, quam 180 fratres interdum habitabant, irruentibus Suecis haeretico furorę inflante, combuserunt, obtinet tarnen domus ista pages agros plures, colonos et pascuos, memora, rura et fluvios cum molendinis... ita refert idem Pater", (w:) Fundationes Monasterum FF Carmelitanum antiaue Regularis... breviter collecte per RPM Alexandrum Koslinski Provincialem dietae Provinciae 1650-53 (Uzupełniony odpis oryginału rzymskiego znajdujący się u karmelitów trzewiczkowych na Piasku w Krakowie; w wersji znajdującej się w Bib!. Kórnickiej powyższego fragmentu brak). Tekst odpisany przez A. Kusztelskiego i udostępniony autorowi. Z informacji uzyskanych od prof. T. Trajdosa wynika, że oryginał rzymski nie posiada opisu inwentarza klasztornego i trudno było porównać pisownię. 5 "Kostenanschlag Posen 28-ten Mai 1861" omawia szczegółowo poszczególne rozwiązania konstrukcyjno-brzmieniowe wraz z planowanymi zmianami, Akta Praesidii dotyczące organów z kościoła Bożego Ciała w Poznaniu, AA Poznań, sygn. OA V 414, dok. 2. Stan instrumentu i uwagi w obszernym protokole B. Dembińskiego z 9 V 1862 r., tamże, dok. 4. Wymiana miechów 7 x 3,5 stopy, tamże. 6 Kontrakt wstępny zawarto we Wrocławiu 27 IV, tamże, dok. 3 i 5.

7 Tamże, dok. 4.

8 Organmistrz już w chwili rozpoczęcia prac podupadał na zdrowiu, stąd wiele elementów wywiezionych zostało do Wrocławia i o toku prac Miiller informował listownie. Ostatni list pochodzi z 6 VIII 1863 r. Pisze w nim o złym stanie zdrowia i o przekazaniu dalszych prac Riemerowi - tamże, dok. 10. List z 12 XI pisany jest przez synów i informuje o śmierci ojca. Kwestią do uregulowania miały być płatności, bowiem ojciec przeznaczył nadwyżkę pieniędzy na zakup surowców i dozór będzie winny te pieniądze Riemerowi, który surowce otrzymał - tamże, dok. II. 9 Protokół odbioru obu instrumentów z 10 XI1863 - tamże, dok. 14.

10 "Tygodnik Kościelny dla Parafii Bożego Ciała", 6/1929 oraz D . Walkowiak, Historia parafii Bożego Ciała w Poznaniu w latach 1890-1939, praca magisterska Papieskiego Wydz. Teologicznego w Poznaniu 1995, mpis, s. 40 (w pracy popełniono dwa drobne błędy: firmę umiejscowiono we Wrocławiu, a wykonanie prac przypisano wyłącznie Dominikowi, zmarłemu rok wcześniej). 11 K. Ruciński, Przewodnik po Poznaniu, Poznań 1920, s. 133.

12 Stan uszkodzeń prospektu oddaje zdjęcie R. S. Ulatowskiego, MKZ nr 54/28. W podobnym stanie znajdował się np. prospekt organów w obecnej Katedrze w Kamieniu Pomorskim, całkowicie uzupełniony i uchodzący za cenny zabytek sztuki snycerskiej.

13 OA V 414, kilka dokumentów oraz zachowane zapiski wewnątrz szafy organowej, na wiatrownicy i przy zaklockowanych otworach wyciągów rejestrowych. 14 Zapiski ks. Leona Przyłuskiego z 1925: "Obecnie p. Polcyn czyści jedynie organy z pyłu i brudu powstałego wskutek odnowienia kaplicy, a na przyszły rok poddaje szczegółowej naprawie (...)". Zamiary Polcyna zawarte są w jego opinii zachowanej w archiwum parafialnym (odpisy sporządzone przez Z. Kurzawę). 15 Informacje zawarte w obiekcie. Zdjęcie prospektu z zabytkowymi piszczałkami publikuje W. Dalbor, Pompeo Ferrari. Działalność architektoniczna w Polsce, Warszawa 1938, s. 125, ii. 61.

ŚWIĘTY MARCIN

Kościół parafialny pw. św. Marcina

Najstarsze organy Nie posiadamy informacji o istnieniu instrumentu XV-wiecznego 1 . Wiadomo natomiast, wprawdzie z przekazu późniejszego i zachowanego w XIX-wiecznym odpisie, że ok. 1567 roku kościół wyposażono w nowe organy wykonane przez organmistrza poznańskiego Joachima SIepkowa. Najego budowę przeznaczono ponoć 1000 zł, co sugeruje rozmach ówczesnego zamierzenia. Ślepków jednak okazał się wykonawcą, który zadaniu nie sprostał, co zakończyć się miało dlań sprawą sąd ową 2. Brak dalszych danych dotyczących instrumentu. W 1657 roku kościół podpalony przez brandenburczyków spłonął wraz z wyposażeniem 3 .

Instrument barokowy nieznanego organmistrza Nie znamy daty budowy instrumentu, spekulacje na podstawie spostrzeżeń powizytacyjnych niewiele wnoszą. W latach 1695-96 organy uznane za "wykonane porządnie", w roku 1719 i w latach 1726-28 okazały się "dużymi trwale ustawionymi" na chórze, którego stan budził zastrzeżenia 4 . Pieczołowicie naprawiane funkcjonowały przez pół wieku 5 . Niestety, w 1776 roku instrument został przygnieciony fragmentami sklepienia za sprawą niechlujstwa budowlanego czeladników mistrza murarskiego J. Richtera 6 . Protokół "powypadkowy" wymieniał "głosy wielkie cynowe (00.) do szczętu zgniecione tak dalece, że się więcej na nic nie zdadzą, chyba na przelanie (00.) czyli głosów pięć pogniecionych prócz pomniejszych"7. Ich naprawy dokonał w 1791 roku poznański budowniczy instrumentów Ignacy Eibich za 180 złp.8 Organy liczyły wówczas 16 głosów. W1822 roku wymagały ponownego remontu 9 , prawdopodobnie jednak na zaleceniu wizytacyjnym poprzestano. Kościół popadł w półruinę i w 1834 roku, w związku z groźbą opadnięcia sklepień, organy rozebrano, przenosząc je do kaplicy Loretańskiej przy kościele pobernardyńskim 10. Z początkiem lat 60. wróciły na pierwotne miejsce i zamierzano je wyremontować, dlatego zwrócono się do jednego z najlepszych ówcześnie wielkopolskich organmistrzów Konstantego Kamińskiego z Opalenicy. Dzięki sporządzonemu przezeń protokołowi znamy dokładną dyspozycję, świadczącą o barokowym rodowodzie, i wymiary niektórych elemen, ( . . h , ) 11 tow m.In. mIec ow .

Leopold Czacharowski

1/

\ y I I

Organy Matthiasa Kraski, organmistrza wrocławskiego, osiadłego chwilowo w Poznaniu Odstępując od zamiaru remontu starych organów, Krasce zlecono wybudowanie nowych z wykorzystaniem dotychczasowych piszczałek. Neogotycki prospekt zastąpił poprzednią szafę, całość kosztowała 1080 rth, a komisyjny odbiór dokonany przez M. Dembińskiego i J. Peterę nastąpił 9 VIII 1869 r. 12 Instrument liczył osiem głosów w I manuale, po cztery głosy w manuale II i pedale. Zachował się rysunek prospektu wykonany przez Kraskę (ryc. 8) oraz przekrój dolnej części z umieszczonymi miechami autorstwa organmistrza R. Hoffmanna 13 . Obudowa pokrycia była pomalowana "jednolitą farbą woskową imitującą kolor drewna dębowego", zaś stan faktyczny ujęty na fotografii z 1922 roku potwierdza zgodność przekazów ze stanem rzeczywistym 14 .

Organy Wacława Biernackiego, organmistrza z Wrocławia Organy Kraski nie odpowiadały nowatorskim tendencjom. Tylko tym tłumaczyć należy decyzję kasaty organów w 1922 roku i zlecenia budowy kolejnych opierając się na kontrakcie zawartym 24 V 1922 r. Początkowo zamierzano zachować prospekt, potem i od tego odstąpiono, w wyniku czego nowy pneumatyczno-stozkowy instrument wkomponowano w prospekt regencyjno-klasycyzujący, zgodny z wizją wnętrza arch. Stanisława Cybichowskiego 15 .

Pozytyw szkatulny (nie zachowany) Zgodnie z praktyką kościół wyposażony był także w pozytyw przenośny używany przy nabożeństwach w dni powszednie oraz poza kościołem podczas

T»>-. **w

- <

«i

\:

/ ' , 4 : . . . . ,- - - ... .

: '*£:.:Sy: A ¥* ,

Ryc. 9. Empora organowa z projektu prospektu. Rys. Sto Cybichowski.

Akta kościoła św. Marcina, wł. M Poznań. Reprod. autor.

3Jt

«art»i xs

Leopold Czacharowskiprocesji i bogatszych pogrzebów. Daty jego powstania nie znamy. Wizytacja z 26IV 1827 r. i spis sprzętów z 4 VIII 1834 r. podają, że liczył sześć głosów 16 .

PRZYPISY:

1 J. Wiesiołowski, op. cii, s. 361.

2 Odpis tego dokumentu znajdującego się (w:) Documenta ad Ecclesiam parochialem S. Martini..., AA Poznań, sygn. PA 338/3, przytacza, zniekształcając nieznacznie nazwisko, Si. Karwowski, Kościół św. Marcina w Poznaniu, KMP 1929/1, s. 2.

3 Wizytacje z lat 1610-19 (AA Poznań, sygn. A V4) i z 1628-30 (tamże, sygn. A V 8) organów w ogóie nie wymieniają. Niewykluczone zatem, iż "dzieło" SIepkowa rozebrano jako destrukt do dalszego, lepszego wykonania. 4 "Chorus ligneus in quo est organum dec enter constructo", Wisitatio archidiaconatus Posnaniensis a Nicolai Zalaszewski, AA Poznań, sygn. A V 18, s. 33. Wizyt, z 1719 (tamże, sygn. AV19) powtarza sformułowania poprzedniej. "Organum fixum magnum in Choro vesto ligneo", Visitatio... a Francisco Libowicz, tamże, sygn. A V 20, s. 620. 5 Informację tę zawiera jedna z wersji wizytacji Onufrego Okęckiego i Józefa Rogalińskiego: "Organum majus cura J. Reverendi Praepositi non ita pridem reparatum" , tamże, sygn. A V 30, s. 337. Druga wersja, znacznie mniej znana, zachowana w luźnym, mocno stoczonym przez owada egzemplarzu nadmienia: "Chorus est ligneus depictus ad late [ubytek tekstu], in quo est organum majus cura (?) Petrus R [spory ubytek, chodzić może o Rakowicza] non ita pridem reparatum" , AA Poznań, sygn. PA338/2. 6 Tamże, PA 338/2.

7 Tamże.

8 Kościół św. Marcina. Organy, naprawy kościoła i cmentarza, AA Poznań, sygn. PA 338/6.

9 Wizytacja z 26 IV 1822 r. Akta Wizyt. Kość. Dekanatu Poznańskiego, AA Poznań, sygn. KA 10 158. 10 Pismo kolegium kościelnego z 1 VIII 1834 r., pkt 2: "Organ wielki mają być przeniesione do (u.) kaplicy loretańskiej prócz tego dwa kotły miedziane z chóru", Akta Konsystorza Jeneralnego Arcybiskupiego Poznańskiego tyczące przeistoczenia kościoła XX Bernardynów na parafialny Świętomarciński, AA Poznań, sygn. KA 10 064. 11 Kosztorys i opinia organm. z 16 VIII 1867 r., Akta kościoła św. Marcina, AA Poznań, sygn. PA 338/6. 12 Kosztorys z dyspozycją, rysunkiem oraz protokół odbioru i polecenia wypłat, PA 338/6.

13 Tamże.

14 Prace wykonał malarz Roman Lisiecki za 324 marki, tamże. Reprodukcja fotografii wykonanej przez J. Pucińskiego znajduje się w zb. MKZ w dokumentacji fotograficznej obiektu. 15 Dane o historii budowy w PA 338/6. Zdjęcie organów umieszczono min. w katalogu prac organmistrzowskich firmy. Projekt prospektu neobarokowo- klasycystycznego wykonał St. Cybichowski w widoku empory organowej w skali 1:100, Akta kościoła św. Marcina, AA Poznań, sygn. KA 3766. 16 Tamże, sygn. KA 10 158 i KA 10 064 (liczba głosów).

Kino Słońce (nie istniejące)

Organy kinowe braci Biemackich Idea tego typu instrumentów w obiektach kinowych zrodziła się wraz z rozwojem kinematografii i zastąpić miała kosztowne na co dzień orkiestry wypełniające dźwiękiem niedostatki fIlmu niemego. Dość szybko przyjęła się praktyka improwizowania podczas seansów, z tego też względu organy kinowe cechowała

maksymalna łatwość obsługi i wprowadzanie dużej ilości tzw. wolnych kombinacji, umożliwiających wcześniejsze zaprogramowanie poszczególnych bloków głosowych do danych fragmentów utworu. Wymogi te spełniał pierwszy tego typu instrument wybudowany w 1926 roku w Poznaniu. W przeciwieństwie do organów kościelnych został wyposażony w rejestry imitujące instrumentarium orkiestrbig-bandowych. Na organach Biernackich organizowano dość często pozafilmowe recitalel. Okupacyjne losy organów nie są jasne. Według niektórych informacji organy zostały wysadzone wraz z kinem przez wycofującego się okupanta, inne mówią o wcześniejszej częściowej rozbiórce kina i zdemontowaniu instrumentu, którego fragmenty miały być przechowywane czas jakiś w obecnym kinie Bałtyk. Przekazów archiwalnych odnaleźć się nie udało.

PRZYPISY:

1 J. Gołos, op. cit, s. 222 oraz D. Kolbuszewska, Ludomir Budziński. Człowiek-Orkiestra, (w:) Poznaniacy portretów kopa i trochę, Poznań 1996, s. 35-36.

Kaplica Zamku Cesarskiego (nie istniejąca)

Organy Wilhelma Sauera, organmistrza z Frankfurtu n. Odrą Na podstawie zlecenia z 1910 roku firma Sauera zamontowała w roku 1913 18-głosowe organy kosztujące 5 tys. marek. Brak danych w kwestii dalszych losów instrumentu do czasów zlikwidowania kaplicy przez A. Greisera 1 .

PRZYPISY:

1 Kaplica podlegała pod gminę ewang. św. Pawła, stąd dane o budowie, poza Katalogiem prac W. Sauera, znajdują się (w:) Acta betreffend den Bau St. Pauli-Kirche zu Posen. AP Poznań, Kons. Ewang., sygn. 5878. Dokumentacja wielkiej przebudowy zamku dokonana w czasach okupacji nie wymienia instrumentu, AP Poznań, Reichsstatthałter- Posen, sygn. 3066-3070, 3074, 3075.

Sala koncertowa Uniwersytetu Królewskiego (ob. Aula UAM)

Organy Paula Voelknera, organmistrza z Bydgoszczy (nie zachowane) Organy (38-rej.) wykonano w 1909 roku i rok później wkomponowano w neorenesansowy monumentalny prospekt, będący głównym akcentem wnętrza. Zgodnie z zaleceniami front szafy przyozdobiono odpowiednim oświetleniem w ozdobnych lampach (nie zachowanych), a boki szafy stykały się z zachodzącymi na ścianę frontową balkonami (usuniętymi) 1. Odbioru dokonał prof. G. R. Hennig 3 II 1910 r. 2 Podczas I wojny świat, zdemontowano piszczałki cynowe, o czym świadczy zdjęcie organów bez tychże z 1921 roku 3 . Demontaż instrumentu nastąpił w 1975 roku. Dokumenty zawierają fakty ogólnikowe, nawet bez spisanej dyspozycji likwidowanych organów!4

Leopold Czacharowski

PRZYPISY:

1 Dane z Katalogu prac frrmy oraz pismo do kraj. insp. bud. Kroppa z 9 111910 r. z zaleceniami, najakie elementy należy zwrócić uwagę przy odbiorze organów, AP Poznań, Akta Państwowej Inspekcji Budowlanej Poznań-miasto, sygn. 46, pag. 130.

2 Tamże, pag. 145.

3 Zdjęcie (w:) Państwowa Filharmonia Poznańska, Wyd. PFP, 1957, s. 24-25.

4 Akta dot. organów w archiwum PFP są poświęcone budowie nowych organów VEB "Sauer" oraz zdawkowym informacjom o zamiarach wobec poprzednich, które zresztą nie zostały zrealizowane i instrument po wymontowaniu z prospektu uległ faktycznie zniszczeniu. Część tych dokumentów została przytoczona w artykule autora, Niebudujqca historia papierowej piszczałki, "Ruch Muzyczny", 3/1988, s. 24-26, choć wysunięte w nim przeze mnie sugestie odnośnie wykorzystania użytecznych elementów w organach woźnickich nie potwierdziły się, mimo dowiezienia tam części destruktów.

Gmach Towarzystw Ewangelickich (ob. Akademia Muzyczna) posiadał afgany Paula Voelknera (nie zachowane). Wyposażono w nie salę reprezentacyjną (górna aula) w 1909 roku. Liczyły 12 rejestrów (dane z Katalogu prac firmy).

PÓŁNOCNA CZĘŚĆ ŚRÓDMIEŚCIA (DAWNE NOWE MIASTO)

Teatr Miejski (ob. Teatr Wielki)

Bezprospektowy instrument nieznanej firmy (prawdopodobnie J. Goebla z Gdańska) ustawiony był do lat 60. w kanale orkiestrowym. Obecnie instrument, umieszczony obok sceny i niewidoczny z widowni, posiada trakturę elektropneumatyczną, po sześć głosów w obu manuałach i cztery w pedale (archiwalia zostały spalone podczas okupacji). Organy te zastąpiły dużą fisharmonię z klawiaturą pedałową i oddzielnymi miechami o napędzie elektrycznym renomowanej firmy Mannborg (AP Poznań, Akta m. Poznania, sygn. 2062).

Kościół ewangelicki pw. św. Pawła (ob. rzymskokatolicki pw. Najświętszego Zbawiciela)

Organy Wilhelma Sauera, organmistrza z Frankfurtu n. Odrą (nie zachowane) W 1868 roku prace nad 30-głosowym instrumentem za 3405 rhl zlecono W. Sauerowi (ofertę złożyła też firma braci Walter). Ekspertem był tu (korespondencyjnie) znany organoznawca berliński prof. A. W. Bachl. Odbioru dokonał organista i kantor od św. Krzyża C. Bienwald w lutym 1869 roku 2 . Kontrakt i ekspertyza Bacha nie wyszczególniają dokładnej dyspozycji, wymieniając jedynie pojedyncze rejestry z wiatrownicami klapowymi dla manuałów i pedału oraz trakturę stożkową dla części głosów pedału 3. Szczegóły zawarte są w ekspertyzie P. Voelknera datowanej na 26 IV 1910 r., który jednak skupia się na ich aktualnym stanie zachowania. W tym czasie uznano niektóre rozwiązania aparatu powietrznego za wadliwe, a drewniane piszczałki na tyle stoczone robakiem i przezto łamliwe, że nie nadające się do dalszego użytkowania 4 . Brak także przekazów ikonograficznych. Z przewodnika z 1888 roku wnioskować można, że i prospekt dostosowano konsekwentnie do jednolitego neogotyckiego wystroju (z pewnością nie był to jednak obecny prospekt)5.

Organy Paula Voelknera, organmistrza z Bydgoszczy (zachowane) Do wymienionej ekspertyzy dołączono bardzo szczegółowy kosztorys podający propozycję rozbudowy organów do 46 głosów za 20 tys. marek. Nim do tego doszło, Voelkner musiał wygrać przetarg z W. Sauerem, reprezentowanym przez sukcesora firmy Paula Walckera, i berlińską firmą Gebruder Dinse (1912 r.)6. W efekcie obniżono koszty o 5 tys. 678 marek 7 . Montaż komponentów nastąpił po ostatecznym zatwierdzeniu przez komisje budowlane Poznania i Berlina (XI1912 - 111913) planu organów. Znacznie dłużej rozstrzygano kwestię wymiany prospektu, projekt Voelknera zatwierdzając dopiero 18 IV 1914 r. s Prace wykończeniowe trwały do Bożego Narodzenia 1914 roku 9 . Instrument odebrał prof. C. R. Hennig 10 . Między 26 stycznia a 10 lutego 1917 r. pobrano 126 piszczałek prospektowych (189,6 kg), które musiano uzupełnić w okresie międzywojennym (brak dokumentacji) 11. Organy wykorzystywano wówczas do celów koncertowych 12. W latach 1942-44 bliżej nieokreślonych reperacji dokonywał J. Goebel z Gdańska, projektując też wymianę traktury na elektropneumatyczną13.

Ryc. 10. Prospekt organów P. Voelknera. Stan z 1987 r. Fot. autor.

Leopold Czacharowski

PRZYPISY:

1 Górny pułap kosztów został ustalony przez gminę, stąd oba kosztorysy opiewały na sumy 3 tys. 400 rthl (Walterowie) i 3 tys. 405 (Sauer). Obie oferty opiniował Bach w liście do Rej. Król. Pozn. 20 11868 r. W liście do Ministerstwa Handlu, Rzemiosła i Wolnych Zawodów w Berlinie, którego brudnopiśmienną kopię dostarczył gminie z datą 29111868, obie oferty uważa za finansowo korzystne, albowiem za analogiczne organy inni czołowi organmistrzowie, Buchholz, Lutkenmueller, Ladegast, pobraliby 3 tys. 700 do 3 tys. 850 rthl. Na tę właśnie opinię powołano się także w par. 1 kontraktu spisanego 8 maja i zatwierdzonego przez komisję budowlaną 10 V 1868 r., Acta Consistoriums den Neubau der Pauli-Kirche. Neustadt1iche-Gemeinde Posen, AP Poznań, Kons. Ewang., sygn. 5876 (kontrakt), 5877 (korespondencje) .

2 Pismo wyznaczające personalnie mających dokonać odbioru, sygn. 5877.

3 Tamże cytowany uprzednio dokument prof Bacha.

4 "Hierzu kommt, dass viele Holzpfeifenfiisse schon so vom Wurm zerfressen sind, dass sie nicht mehr instande sind auch schon ganz abgebrochen", AP Poznań, Państwowa Inspekcja Budowlana Poznań-miasto, sygn. 53. 5 "Sie ist in rein gothischem Style durchgefiihrt und gewahrt das Innere mit seinen (u.) Orgel einen sehr wohlthiinden Eindruck" Fremdenfiihrer durch Posen, Verl. E. Rehfeld 1888, s. 3. 6 Oferta Sauera z 23 IX 1912 i Gebr. Dinse z 30 IX 1912 r. O wyborze fmny zadecydowało posiedzenie komisji pod przewodnictwem dyr. muz. Gambkego 15 XI1913, AP Poznań, Państwowa Insp. Budowlana Poznań-miasto, sygn. 54. 7 T .

amze. 8 Plany organów, Państwowa Inspekcja..., sygn. 55.

9 Acta betreffend den Bau St. Pauli - Kirche zu Posen, AP Poznań, Kons. Ewang., sygn. 5878.

10 Tamże, brakjest jednak dokładnej daty i protokołu odbioru.

11 Wiąże się to z działalnością Kriegsmetall A.G. O pobraniu zawiadomiono 26 stycznia, rachunek wystawiono 10 lutego. Tamże, sygn. 54. 12 Por. Przyczynek do dziejów kultury muzycznej mniejszości niemieckiej Poznania w XIX- A KMP, 1-2/92, s. 34-35.

13 AP Poznań, Kons. Ewang., sygn. 5879.

Gimnazjum Królowej Luizy (nie istniejące) znajdowało się na zapleczu dzisiejszej ul. Młyńskiej, w pobliżu dawnego Konsystorza Ewangelickiego (obecnie Prokuratury Rejonowej) i było wyposażone w organy braci Walter, organmistrzów z Góry Śląskiej. Zbudowane zostały w latach 1900-01 i miały 2 manuały i pedał. Nie zachowały się. (Katalog firmy).

Szkoła Muzyczna ul. Ratajczaka 36 (nie istniejąca) posiadała organy L. Saganowskiego z Poznania, zbudowane w 1935 roku. ("Muzyka Kościelna", 9-10/1935, s. 143, wypis sporządzony przez J. Gołosa i udostępniony autorowi).

* Ostatnia część tekstu o organach poznańskich opublikowania zostanie w kolejnym numerze "Kroniki Miasta Poznania". PielWsza część opracowania ukazała się w KMP 1;97, druga - w KMP 4/97.