POWSTANIE WIELKOPOLSKIE NA POCZTÓWKACH, PLAKATACH, DYPLOMACH I ULOTKACH (DO 1921 R.)

Kronika Miasta Poznania 1998 R.66 Nr4; Naczelna Rada Ludowa 1918-1920

JAROSŁAW MULCZYŃSKI

Z espół najwcześniejszych obiektów z dziedziny grafiki i sztuki użytkowej związanych z historią powstania wielkopolskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu obejmuje kilkadziesiąt pocztówek, dyplomów, plakatów i ulotek. Zachowane prace z pierwszych lat II Rzeczypospolitej pozwalają odtworzyć ich styl, konwencję i symbolikę. Do chronologicznie pierwszych obiektów związanych z powstaniem należą różnego rodzaje zarządzenia, obwieszczenia, odezwy i rozkazy władz wojskowych i cywilnych. Wszystkie te druki - pisane w języku polskim albo niemieckim, a także w wersjach dwujęzycznych - były owocem niejednokrotnie pospiesznej pracy zecerskiej i posiadały przede wszystkim charakter urzędowo-informacyjny. Ich bezimienni autorzy dobierali jedynie różne kroje i wielkości czcionek, które miały oddać i zaakcentować najczęściej dramatyczny i ekspresyjny tekst odezwy czy rozkazu. Burzliwe wydarzenia końca roku 1918 i roku 1919 ilustrują pocztówki. Pierwsze dwie dotyczą wydarzeń rozgrywanych w przededniu powstania i ukazują pochód delegatów na Starym Rynku i obrady polskiego Sejmu Dzielnicowego w dniu 3 grudnia 1918 r. w sali "Apollo" przy ul. Piekary (obecne kino Apollo). Obie zostały wydrukowane w 1918 roku w Zakładzie Artystycznym Isidora Themala w Poznaniu na podstawie fotografii. W tej samej technice wydano w następnym roku pocztówkę z wizerunkiem zasłużonego dla losów Polski prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej Woodrowa Wilsona. Kolejna grupa kart pocztowych dotyczy zbierania składek na gospodę dla żołnierzy polskich w początkach 1919 roku. W kilku z nich posłużono się prawdopodobnie wcześniejszymi pocztówkami o treści patriotyczno-religijnej, na których dodrukowano napis: "PAMIĄTKA Składki na PIERWSZĄ GOSPODĘ dla Żołnierzy Polskich w POZNANIU. STYCZEŃ 1919". Być może chodziło o szybkie wydrukowanie potrzebnych pilnie "cegiełek" albo kierowano się zwykłym rachunkiem ekonomicznym. Najednej z takich wtórnie wykorzystanych pocztówek na awer

Ryc. l. Pocztówka barwna "PAMIĄTKA Składki na PIERWSZĄ GOSPODĘ dla Żołnierzy Polskich w POZNANIU. STYCZEŃ 1919". Druk. Zakład Artystyczny Isidor Themal w Poznaniu, sygn. Antoni Rose, Poznań.

Ryc. 2. Pocztówka barwna "Niech żyje Wielkopolska!"

sie widnieje sygnatura frrmy Antoniego Rosego z Poznania, natomiast na odwrociujest znak Zakładu Isidora Themala z Poznania (ryc. 1). Pocztówka wydana została w serii przed 1917 rokiem (z charakterystyczną, biało-czerwona wstęgą na obrzeżach), z napisem "Boże, zbaw Polskę!", jako karta patriotyczno- religijna. Można przypuszczać, że po śmierci Isidora Themala (zmarł w październiku 1918 roku) spadkobiercy zarządzający fmną Antoniego Rosego (zm. 1861)1 odkupili od Adeli i Dory Themal pozostałą partię kart i przeznaczyli je do innych celów. , Swiadczy o tym - poza podwójną sygnaturą - także niezbyt trafne umieszczenie napisu, które zachwiało zrównoważoną i przejrzystą kompozycją złożoną z chorągwi z białym Orłem w koronie i gałązki wawrzynu przywiązanej biało-czerwona wstęgą do drzewca. Identyczne nadruki (te same kroje liter i rozstawienia między wierszami) widnieją na innych pocztówkach patriotyczno-religijnych. Jedna z nich, przedstawiająca w najwyższej strefie niebiańskiej wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem, poniżej - białego Orła na tle wschodzącego słońca prezentującego na poduszce koronę i w dolnej partii flagę polską z datami powstań

Jarosław Mulczyński

Ryc. 3. Pocztówka barwna "Niech żyje Wielkopolska!" Druk. Zakład Artystyczny Isidor Themal w Poznaniu.

narodowych: 1831 i 1863, została użyta w jeszcze innym celu - ku pokrzepieniu walczących żołnierzy (ryc. 2). Zapewne ta kartka, pozbawiona napisu u dołu "Niech żyje Wielkopolska!", powstała wcześniej, funkcjonowała przed 1919 rokiem i miała charakter patriotyczno-religijny z wezwaniem do Matki Boskiej , , Częstochowskiej: "KROLOWO KORONY POLSKIEJ MODLSIĘ [sic!] ZA NAMI". Wskazuje na to kompozycja i wtórne napisy, które zdają się być wręcz wciśnięte między przedstawione emblematy. Zwłaszcza napisy "Niech żyje Wielkopolska!" (wzorem analogicznych "Niech żyje Polska!") komponowane były zazwyczaj w ozdobnej oprawie, np. na biało-czerwonej wstędze. Również wtórnie wykorzystane zostały przez frrmę A. Rosego inne pocztówki patriotyczne: pośrodku trój polowa tarcza herbowa z Orłem, Pogonią i Michałem Archaniołem (symbolem ziem ruskich), flankowana po bokach przez proporce z wizerunkami Tadeusza Kościuszki i ks. Józefa Poniatowskiego podtrzymywane przez orły (ryc. 3). Symbole i motywy z kart patriotyczno-religijnych wydawanych w czasach niewoli zostały więc en bloc przełożone na pocztówki zbliżone swoim charakterem do tematyki wojskowo-powstańczej. W podobnej konwencji zaprojektowano pocztówkę "Pamiątka Obchodu Narodowego 1919", wydaną z okazji pochodu na Maltę i sypania Kopca Wolności (Zmartwychwstania) w dniu 3 maja 1919 r. dla upamiętnienia odzyskania przez Polskę niepodległości (ryc. 4). Pocztówka zachowała model kompozycyjny złożony z elementów rozmieszczonych wzdłuż osi pionowej. Na samej górze znajduje się korona, poniżej, w cen

tralnym miejscu trójpolowy kartusz herbowy z Orłem, Pogonią i Michałem Archaniołem oraz wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej umieszczonym pośrodku z tradycyjnym błaganiem "KRÓLOWO KORONY POLSKIEJ MÓDL SIĘ ZA NAMI" i poniżej biało-czerwona wstęga 2 .

Najprawdopodobniej w 1919 roku została wydana (nakł. A. Jóźwiak z Poznania) seria pocztówek o ujednoliconej szacie stylistycznej i kolorystycznej (dominuje czerwień i kolor jasnozielony), która obrazuje wydarzenia tego roku. Dwie pocztówki z tej serii przedstawiają generała Józefa Dowbora- Muśnickiego na koniu, który w dniu 16 stycznia 1919 r. objął stanowisko naczelnego dowódcy powstania. N a pierwszej (ryc. 5) generał spogląda z góry na lud, który woła do nI e g o:

"Wróg się jeszcze zawsze zbroi I w granicach naszych stoi.

Broń nas panie generale I prowadź ku wielkiej chwale".

Ryc. 4. Pocztówka balWna "Pamiątka Obchodu Narodowego 1919".

Druk. Zakład Artystyczny Isidor Themal (?) w Poznaniu.

Ryc. 5. Pocztówka balWna przedstawiająca gen. Józefa Dowbora- Muśnickiego na koniu, 1919 r. Nakł. A Jóźwiak, Poznań,

Jarosław Mulczyński

N a drugiej karcie Dowbor- Muśnicki trzyma czerwoną chorągiew z białym Orłem w koronie i stoi na czele oddziału żołnierskiego na tle oddalonej wieży Ratusza poznańskiego. Kolejna pocztówka z tej serii prezentuje w dalekiej perspektywie usypany Kopiec Wolności z wschodzącym słońcem w tle i napisem "WOLNOŚĆ" (ryc. 6). Na pierwszym planie kowal wykuwa miecz, a stojąca za nim kobieta ze skrzydłami w białej sukni - symbol odradzającej się Polski - unosi prawą rękę do góry, zaś lewą powstrzymuje jego pracę. Za nimi płynie wijąca się rzeka przelanej krwi, a u ich boku rośnie krzak wawrzynu. Ponad całą sceną unosi się Orzeł Biały w koronie. Ostatnia zachowana z tej serii kartka "Cześć lotnikom! " przedstawia strącony na ziemię samolot niemiecki, którego miażdżą szpony Orła z biało-czerwonymi emblematami polskiego lotnictwa na rozpostartych skrzydłach. Symbolika i motywy patriotyczno-religijne kart pocztowych wykorzystywane były przez projektantów plakatów, dyplomów czy ulotek związanych z powstaniem, począwszy od 1919 roku. Do najważniejszych motywów należy oczywiście polski Orzeł. Znak Orła , Białego był przez stulecia symbolem Rzeczypospolitej i króla oraz znakiem narodu polskiego. Po utracie niepodległości, zakazany przez zaborców, odradzał się w każdym powstaniu narodowym - stał się wtedy symbolem walki o narodowe wyzwolenie i znakiem Polski, o którą należało walczyć 3 . Na interesujących nas pocztówkach powstały różne kompozycje i ujęcia tego symbolu. Orzeł Biały był też łączony z Pogonią na tarczy 4-polowej oraz z Pogonią i Michałem Archaniołem na tarczy 3-polowej. Orzeł trzymał częstokroć w łapach rozerwany łańcuch i kajdany, oznaczające wyrwanie się z niewoli i odzyskanie wolności. Bliskie walce żołnierskiej były panoplia - motyw dekoracyjny składający się ze skrzyżowanych elementów uzbrojenia, zbroi oraz sztandarów, proporców, wstęg biało

Ryc 6. Pocztówka balWna "WOLNOŚĆ" 1919 r.

NakLAJóźwiak, Poznań.

-czerwonych itp. Silne nasycenie wątkami religijnymi przejawiało się przede wszystkim licznymi wizerunkami Matki Boskiej Częstochowskiej jako Królowej Polski, którą umieszczano w sferze niebiańskiej na samej górze albo pośrodku tarczy 3-polowej. Niekiedy występowały też postacie anielskie, np. anioł stróż. Ważny motyw stanowiła korona, która przypominała o królewskości naszego państwa i symbolizowała przyszłe zwycięstwo. Na szczycie korony mogło znajdować się jabłko - symbol władzy królewskiej oraz krzyżyk - znak chrześcijaństwa. Częstym motywem była również wschodząca tarcza słoneczna ze świecącymi promieniami, oznaczająca zmartwychwstanie i niepodległość narodu. Elementami nie tylko symbolicznymi, ale również dekoracyjnymi są gałązki i wieńce dębu i wawrzynu - symbole nieśmiertelności. Wawrzyn, roślina wiecznie zielona, jest także symbolem zwycięstwa i triumfu, zaś dąb, z powodu twardości i trwałości drewna, już od czasów starożytnych jest symbolem siły, męskości i wytrwałości - i jako taki uznany jest od naj dawniejszych czasów za materiał niezniszczalny. Ważnym obiektem, nie tylko ze względu na wczesny okres powstania, ale i rangę wydarzenia oraz wymiar artystyczny, jest plakat wydrukowany z okazji przyjazdu do Poznania generała Józefa Dowbora- Muśnickiego w celu objęcia dowództwa nad powstaniem (ryc. 7). Kompozycja plakatu zawiera symbole i motywy, które odtąd częściej będą pojawiały się na obiektach o tematyce powstańczej. Pośrodku znajduje się herb Poznania, w który zatknięte zostały flagi państwowe: Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii (po lewej) oraz Polski i Francji (po prawej); na końcu drzewca z polską flagą przysiadł gołąbek. Od góry tarczę herbową dzierży w swoich szponach Orzeł z rozpostartymi w górę skrzydłami. Powyżej niego, na tle kuli wschodzącego słońca, wysunięta dłoń pre

AHWJ'JWBBh*

Ryc. 7. Plakat na powitanie gen. Józefa Dowbora- Muśnickiego w Poznaniu w styczniu 1919 roku, litografia barwna, 1919 r. Druk. Zakłady Graficzne Mieczysława Putiatyckiego w Poznaniu, fot. Przemysław Janasik.

Jarosław Mulczyńskizentuje czapkę frygijską (czapka wolności - emblemat Rewolucji Francuskiej). Po bokach szponów Orła wyrastają gałązki wawrzynu. Kompozycję od góry zamyka znamienne słowo "WOLNOŚĆ" w tonacji nawiązującej do wschodzących promieni słonecznych. Z kolei u dołu kompozycji słowa skierowane do generała J. Dowbora-Muśnickiego: "GENERALE! Tobie serce i Klucz Poznania.

BROŃ ICH!"

W związku z tworzeniem się w 1919 roku Armii Wielkopolskiej zachował się wielobarwny dyplom ukończenia "I -go kursu Wielkopolskiej Szkoły Podoficerów Piechoty w Poznaniu", nadany w dniu 10 maja 1919 roku sierż. Ignacemu Urbaniakowi (ryc. 8). Ponad tekstem, w górnej partii kompozycja zawiera pośrodku sylwetkę Orła w koronie z rozłożonymi skrzydłami, za nim rozpościera się biało-czerwona wstęga flagowa z napisem "WIELKOPOLSKA SZKOŁA PODOFICERÓW PIECHOTY", a w głębi po prawej stronie znajduje się Ratusz poznański. Poniżej wstęgi, za Orłem zostały symetrycznie rozmieszczone panoplia (karabiny z bagnetami, karabin maszynowy, lufy armatnie), natomiast przy końcu wstęgi widnieje herb Poznania, a przy drzewcu - po stronie przeciwnej - dekoracyjny monogram wiązany Wielkopolskiej Szkoły Podoficerów "WSP". Inną formę przybrał kolejny dyplom ukończenia Wielkopolskiej Szkoły Podchorążych Piechoty, wykonany przez nieznanego twórcę (sygn. "J. Z. ") i przyznany w dniu 5 lipca 1920 r. Marcinowi Matuszewskiemu.

W jego górnej części widnieje Orzeł, pod którym umieszczono czapkę żołnierską i szpadę. Całą kompozycję otacza wić złożona z liści i owoców dębu, przechodząca w lewym narożniku w wieniec stylizowanych kwiatów z nieczytelnym monogramem pośrodkuukońcjył (, -fi kurs* .Wiclkopoiskicj Szkoły Podoficerów piechoty a adnotacją

Ka prnwo n<po'sk;!.; Sz

. .x*r*xxrxxyxx3UŁXZA-xj:, *xx5.n V s

Ryc. 8. Dyplom ukończenia kursu Wielkopolskiej Szkoły Podoficerów Piechoty, druk barwny, 1919 r.

Druk. Zakład Artystyczno- Litograficmy F. Pilczek w Poznaniu.

Ważnym wydarzeniem była pierwsza rocznica wybuchu powstania wielkopolskiego, obchodzona w dniu 27 grudnia 1919 r. Z tej okazji wydano różnego

Ryc. 9. Plakat ,,1918 - 27. GRUDNIA - 1919.

CZEŚĆ BOHATEROM", litografia barwna, 1919 r., proj. Franciszek Tatula. Druk. Zakład Artystyczno- Litograficzny F. Pilczek w Poznaniu.

Ryc. 10. Pocztówka "Na pamiątkę Rocznicy 27.XII.I918", 1919 r., proj. Atelier arch.

Stanisław Mieczkowski (sygn. W[roniecki?]).

Druk. Zakład Artystyczno- Litograficzny F. Pilczek w Poznaniu.

rodzaju pamiątki (znaczki, ulotki), wydrukowano okolicznościowe plakaty, pocztówki, nadano dyplomy i odznaczenia wraz z patentami. Z całego szeregu tych obiektów najważniejszy jest plakat zaprojektowany przez Franciszka Tatulę (ryc. 9). Na pierwszym planie artysta umieścił Orła z dumnie uniesioną głową i rozpostartymi szeroko skrzydłami, który zrzucił właśnie pęta kajdanów i wzniósł się nad miastem, w oddali sylwetki Ratusza poznańskiego i Katedry na Ostrowie Tumskim, na tle promieni wschodzącego słońca. U dołu kompozycji leży gałązka wawrzynu z owocami. Franciszek Tatula jest zapewne również autorem znaczków pamiątkowych, wydanych z tej samej okazji w 1919 roku w kilku wersjach kolorystycznych, do których przeniósł w całości motyw plakatu, dodając obok napis: "PAMIĄTKA 27. GRUDNIA 1918 r." W tym czasie ukazały się też liczne pocztówki. Jedna z nich, również z napisem "Na pamiątkę Rocznicy 27.XII.I918", zaprojektowana w Atelier arch. Stanisława Mieczkowskiego w Poznaniu (sygn. W[roniecki?]), przedstawia Ratusz poznański na tle białego Orła w koronie z rozpostartymi szeroko skrzydłami ochraniającymi miasto opiekuńczym gestem (ryc. 10). Kompozycja została umieszczona w ediculi - kapliczce, potraktowanej w sposób nieco fantastyczny, zwieńczonej prostym belkowaniem opartym na kolumienkach. Następna pocztówka, wydana "W pierwszą rocznicę

Jarosław Mulczyński

Ryc. 11. Pocztówka "W pierwszą rocznicę powstania »Wielkopolski« 27go grudnia 1918/19", 1919 r. Druk. Zakład Artystyczno-Litograficzny F. Pilczek w Poznaniu.

powstania »Wielkopolski« 27go grudnia 1918/19" (ryc. 11), w sposób znaczący odbiega od dotychczasowych przykładów. Z dawnych symboli pozostał biały Orzeł trzymający w dziobie zerwane kajdany, w oddali wschodzące słońce i postać anioła, ale nie one pełnią tutaj pierwszoplanową rolę. Anonimowy rysownik przedstawił świadomie naiwny i nieco humorystycznie potraktowany irrealny pejzaż Poznania z głównymi gmachami (Ratusz, Katedra, Bazar, Biblioteka Raczyńskich i Prezydium Policji) i oddziałami powstańczymi walczącymi w tych centralnych punktach miasta. Ponadto na pierwszym planie umieścił scenę niszczenia pomnika cesarza Fryderyka (?), a obok scenę przedstawiającą anioła stróża, który pochyla się z wieńcem wawrzynu (?) nad rannym żołnierzem. Na dzień 27 grudnia 1919 roku datowana i sygnowana jest teka litografti pi. "VER SACRUM. Teka Armji Wielkopolskiej w dniachjej narodzin" autorstwa Czesława Stefana Sonnewenda, do której wstęp napisał Stanisław Przybyszewski. Zawiera ona 160 "portretów charakterystycznych wybitnych wojskowych sił zbrojnych b. zaboru pruskiego" (najczęściej w ujęciu karykaturalnym). Przy opracowywaniu niektórych rysunków Sonnewend korzystał z zaświadczenia wydanego w maju 1919 roku przez gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego, zlecającego wykonanie portretów. Dominuje w nich linearne ujęcie - postacie narysowane są ciągłą linią o nerwowym i falistym dukcie. Przed wydaniem teki swoje oryginalne rysunki Sonnewend przedstawił na wystawie indywidualnej w Salonie Stowarzyszenia Artystów w Poznaniu (pi. Wolności 14a), która trwała

od 15 października do 5 listopada 1919 r. dla uczczenia pobytu w Poznaniu marszałka Józefa Piłsudskieg0 4 . Z okazji przybycia do Poznania Ignacego Jana Paderewskiego na uroczystości pierwszej rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego zachowała się ulotka-odezwa Klubu Obywatelskiego, informująca o tym ważnym wydarzeniu i wzywająca mieszkańców do "wspaniałego powitania Go na dworcu". Ulotkę wypełnia tekst bez elementów dekoracyjnych i symbolicznych. Po zakończeniu walk powstańczych przyznawano odznaki (z patentami) i dyplomy. Już w pierwszą rocznicę wybuchu powstania ukazały się w Poznaniu pierwsze odznaki za udział w walkach. Były to dwa Pamiątkowe Krzyże: "Zasłudze obywatelskiej" i "Za waleczność" (przyznawane przez Radę Ludową Miasta Poznania). Od 1920 roku nadawana była też Odznaka Pamiątkowa "Za waleczność" (przyznawana przez byłą Naczelną Komendę Straży Ludowej). Wszystkie trzy odznaki posiadają identyczną formę (równoramienny krzyżyk wpisany w koło, pośrodku ukoronowany Orzeł wznoszący skrzydła do lotu), jak również identyczne są projekty patentów. W centralnym miejscu u góry widnieje przestylizowany rysunek odznaki, od której odchodzą łańcuchy obiegające dokument. Na ramionach krzyża odpowiednie litery "RLMP" - skrót utworzony

Ryc. 12. Patent do Odznaki Pamiątkowej Wojsk Wielkopolskich, proj. Kazimierz Kledecki, litografIa barwna, 1921 r. Druk. Zakłady Graficzne Dowództwa Okręgu Generalnego w Poznaniu, fot. Zygfryd Ratajczak.

Jarosław Mulczyński

od pierwszych liter Rady Ludowej Miasta Poznania lub "NKSL" (Naczelna Komenda Straży Ludowej). Narożnikowe ogniwa łańcucha stanowią zawieszki z herbami miasta Poznania, zaś dolne ogniwa stanowią zawieszki z orłami inspirowanymi kształtem orła z wieży Ratusza poznańskieg0 5 . Bardziej interesującą formę przybrał patent Odznaki Pamiątkowej Wojsk Wielkopolskich, drukowany w 1921 roku według projektu Kazimierza Kledeckiego (ryc. 12). Dokument jest obwiedziony szerokim obramowaniem złożonym z ciasno ułożonych liści dębowych, opasanym wstęgą z nazwami 105 formacji wielkopolskich - oddziałów wojskowych, urzędów, szkół, instytucji itd.; w centralnym punkcie u góry dekoracyjny pas przerwany jest rysunkiem Odznaki wpisanej w owal, która przedstawia "symbolicznie tradycyjną walkę polskości - czytamy na patencie - z krzyżacką butą, barbarzyństwem i przewrotnością w postaci krzyża ośmiokończastego, używanego przez krzyżaków a przekreślonego Bolesławowym Szczerbcem nawpół [sic!] dobytym z pochwy na znak ustawicznej czujności i gorliwości do walki w obronie Niepodległej Ojczyzny. Zawieszone na ramieniu krzyża zerwane kajdany oznaczają skruszone pęta niewoli. Na znak samodzielności formacji Wojsk Wielkopolskich w okresie 27. grudnia 1918 r. do 21. sierpnia 1919 r. jest pochwa miecza przepasana wstęgą o barwach narodowych i ozdobiona monogramem z liter W. W. (Wojska Wielkopolskie)". Na szczycie dokumentu widnieje Orzeł w koronie, natomiast po bokach owalu znajdują się dwie pary flag (po lewej biało-czerwona i biało-żółta oraz po prawej biało-czerwono-biała i biało-niebieska) i u dołu herby Wielkopolski i Poznania.

Aj40LNOS O

Ryc. 13. Plakat "WOLNOŚĆ", ok. 1919 r.

Druk barwny, fot. Przemysław Janasik.

Była Naczelna Komenda Straży Ludowej przyznawała również, począwszy od dnia 27 grudnia 1919 r., dyplom "W dowód uznania za czynny udział w oswobodzeniu ziem wielkopolskich z wiekowej niewoli pruskiej r. 1918/19", drukowany według akwareli Aleksego Lisieckiego w Zakładach Litograficznych Franciszka Puczka w Poznaniu. Scena na dyplomie obwiedziona jest ramką złożonąz liści dębowych i umieszczonego centralnie u góry herbu Polski z napisem "Straż Ludowa". Przedstawia fragment skalistego wybrzeża z białym Orłem, który zerwał kajdany i broni dostępu do zdobytego skrawka ziemi. Za nim wojownik uzbrojony w miecz i tarczę walczy z niemiecką Hakatą - na piersi ziejącego ogniem smoka widoczne litery "H K T'. Sztuka i grafika użytkowa związana z powstaniem wielkopolskim i wydarzeniami roku 1919 na terenie Poznania obok dotychczasowych symboli i motywów zaczerpniętych przeważnie z pocztówek patriotyczno-religijnych sięgnęła również do emblematów określających miejsce tych wydarzeń. W tym celu wykorzystywano herb Poznania, Ratusz - tradycyjny symbol miasta czy panoramy miasta - najczęściej odbiegające od rzeczywistości - z głównymi zabytkami, np. Katedrą. N owymi motywami stały się flagi obcych państw, które decydowały o losach Polski po zakończeniu I wojny światowej. Najczęściej prezentowano flagę amerykańską, czego przykładem może być plakat (ryc. 13) przedstawiający dwie postacie kobiece - personifikacje Polski i Ameryki zwrócone do siebie nad brzegiem morskim. Atrybuty Polski to rodzimy wiejski krajobraz z chatami i kościółkiem oraz zamkiem na wzgórzu, natomiast po stronie amerykańskiej znajduje się statua Wolności. Na ostatnim planie wschodzi słońce, ponad którym całą kompozycję wieńczy napis "WOLNOŚĆ". Znakiem zgody i przyjaźni są również uściśnięte dłonie na pocztówce zatytułowanej na odwrociu "Pamiątka braterstwa broni Ameryki i Polski". Po bokach znajduje się flaga amerykańska i polska. W dalekiej perspektywie, w centralnym miejscu został przedstawiony Kopiec Wolności na tle wschodzącej tarczy słonecznej i po bokach - statua Wolności z drapaczami chmur oraz panorama Poznania z wieżą ratuszową. Z polską flagą zestawiano również flagi państw koalicyjnych. Pocztówki i plakaty mają charakter masowy. Taki sam cel - dotarcia do ogółu - przyświecał również twórcom i wydawcom obiektów związanym z powstaniem wielkopolskim. Dlatego użyte środki formalne charakteryzują się naturalistycznym językiem plastycznym i przejrzystą kompozycją oraz czytelną symboliką. Podobnie przyznawane dyplomy i patenty musiały zawierać zrozumiałe motywy i emblematy. Większość tych prac była drukowana w Zakładzie Artystyczno - Litograficznym Franciszka Pilczka w Poznaniu, a ponadto w nielicznych czynnych wówczas zakładach graficznych na terenie Poznania, należących między innymi do Isidora Themala, Mieczysława Putiatyckiego oraz w Zakładach "F. K. Ziółkowskiego i Sp.", w Zakładach Graficznych Dowództwa Okręgu Generalnego w Poznaniu i Zakładzie Kartonaży "AGOL" Stefana Logi w Poznaniu. Poza tym spora grupa prac nie posiada sygnatur. Wąski był również krąg projektantów - grafików, wśród których można wymienić Franciszka Tatulę, Kazimierza Władysława JQedeckiego i Aleksego Lisieckiego.

PRZYPISY:

l M. Warkoczewska, Pocztówki z widokami dawnego Poznania (1898-1939) ze zbiorów Muzeum Historii Miasta Poznania, Muzeum Narodowe w Poznaniu, czerwiec-wrzesień 1995, katalog, Poznań 1995, zwł. ss. 10-12, 284.

Jarosław Mulczyński

2 Drugim częstym schematem kompozycyjnym na pocztówkach patriotyczno-religijnych jest rozłożenie elementów w układzie horyzontalnym (por. ryc. 3). 3 Zob. S. K. Kuczyński, Treści i funkcje Orła Białego, (w:) Orzeł Biały - 700 lat herbu państwa polskiego, katalog, Zamek Królewski w Warszawie, 26 VI -15 X 1995, s. 32-42. 4 Zob. M. Michałkiewicz, Czesław Stefan Sonnewend, Poznań 1938; S. Przybyszewski, Wstęp do teki autolitografii Czesława Stefana Sonnewenda "Ver Sacrum - Teka Armji Wielkopolskiej w dniach jej narodzin", oprać. J. Sikorska, Inowrocław 1993.

5 Zob. T. Jeziorowski, Pierwsze odznaki za udział w Powstaniu Wielkopolskim 1918-1919 r., "Studia Muzealne" (MNP), R. XI1975, z. 11, s. 85-97.

LITERATURA: Źródła i materiały do dziejów Powstania Wielkopolskiego i Wojsk Wielkopolskich 1918-1919. Katalog, Muzeum Narodowe w Poznaniu, red. T. Jeziorowski, Poznań 1978; J. Łuczak, Odznaki, (w:) Barwa i broń sił zbrojnych Wielkopolski w latach 1918-1920, praca zbiorowa, red. naukowa i koordynacja: B. Polak, Koszalin 1988, zwł. ss.

104-107; W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990; Tenże, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1991; Leksykon symboli, oprać. M. Oesterreicher-Mollwo, Warszawa 1992 (seria Herder Lexikon) ; P. Anders, Miejsca pamięci Powstania Wielkopolskiego, Poznań 1993; M. Mrugalska- Banaszak, Poznańskie firmy graficzne do 1939 r. Pilczek & Putiatycki, Muzeum Historii Miasta Poznania - Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu, grudzień 1993 - luty 1994, informator, Poznań 1993; J. S. Płaczkowski, Przyszłość zdobywa, kto o nią walczy. Patriotyczne kartki pocztowe z lat 1898-1939 ze zbiorów Muzeum Historii Miasta Poznania, Muzeum Historii Miasta Poznania - Oddział Muzeum N arodowego w Poznaniu, marzec - kwiecień 1996, informator, Poznań 1996.

Ryc. 1-6, 10, 11, 13 pochodzą ze zbiorów Muzeum Historii Miasta Poznania, Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu.

Ryc. 7-9, 12 (depozyt) pochodzą ze zbiorów Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego, Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu.